بخشی از مقاله
استان همدان و فرصت هاي برنامه ریزي بر پایه ي پتانسیل هاي ژئوتوریسمی و جاذبه هاي اکوتوریسمی
چکیده
گردشگري جغرافیایی یا ژئوتوریسم یکی از جدیدترین انواع برنامه ریزي ها و شاخه هاي گردشگري است که با مفاهیم جغرافیایی گره خورده است. دیدن انواع فرسایش هاي آبی، بادي، شیاري، خندقی و بازدید از گسل ها، غارنوردي و دیدن پدیده هاي استالاکتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمین شناسی، بازدید ازلایه بندي هاي مشخص روي ارتفاعات، مشاهده چین خوردگی ها و مخروط افکنه قسمتی از فعالیت هاي مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل می دهد. استان همدان به عنوان یکی از نواحی غنی از لحاظ جاذبه هاي گردشگري داراي مکان هاي مناسبی براي برنامه ریزي برپایه ژئوتوریسم است. این منطقه با داشتن ارتفاعات الوند و مناظر طبیعی فراوان از پرجاذبه ترین مناطق اکوتوریسم و همچنین بدلیل داشتن آثار تاریخی و فرهنگی غنی، از مهمترین مناطق سیاحتی و گردشگري کشور می باشد.
واژه هاي کلیدي: گردشگري، استان همدان، الوند، ژئوتوریسم، اکوتوریسم
1
مقدمه
استان همدان یکی از مناطق تاریخی ایران و از قدیمیترین کانونهاى تمدن به شمار میرود و آن را باید شیخ البلاد نامید. آثار تاریخی به دست آمده از کاوشهاي باستانی نشان دهنده قدمت آن است به طوري که هرودوت نیز قدمت شهر هگمتانه را به
700سال قبل ازمیلاد نسبت می دهد که البته قدمت این شهر بیش از این حدس زده شده است(احقر، .(1389این استان با مساحت
20هزار و 172 کیلومتر مربع 1/2 درصد از مساحت کل کشور را در بر می گیرد. استان همدان بین مدارهاى 32 درجه و 59 دقیقه تا 35 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 34 دقیقه تا 49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار گرفته که بخشی از رشته کوه زاگرس میانی و فلات مرکزي ایران را شامل می شود (جغرافیاي طبیعی استان همدان، .(1380
بلندترین نقطه استان همدان، قله الوند با ارتفاع 3574 متر و پست ترین مکان این استان اراضیعمرآباد در کنار رود قرهچاى در بخش شرا و پیشخوار است(ثروتی وکزازي،.(1389 از ارتفاعات مهم این استان می توان به گرمه و سرده در ملایر، آلمابلاغ در حد فاصل اسدآباد و بهار، کوه بوقاطی در کبودراهنگ، گرو(گرین) در جنوب نهاوند، خانگُرمز در سیاه دره تویسرکان و رشته کوه زاگرس با قله زیباى الوند حدفاصل تویسرکان و همدان اشاره کرد. از مناظر طبیعی وجاذبه هاي ژئوتوریستی نیزعلاوه بر کوهها می توان از غار زیباي علیصدر، آبشار گنجنامه، باغهاي مصفاي دامنه الوند به ویژه دره عباس آباد و دره مراد بیگ، تپه عباس آباد، سد اکباتان و دشتهاي زیباي آن سخن به میان آورد. همچنین سراسر استان همدان به دلیل مرتفع و کوهستانی بودن از زیستگاههاي انواع حیات وحش بزرگ و کوچک محسوب میشود که چه در ارتفاعات و چه در جلگه و حواشی تالاب جزو مناطق حفاظت شده و شکار ممنوع است و وحوشی از قبیل : کل، بز، قوچ، میش، روباه، راسو،خرسِ قهوه ايکبک،معمولی و انواع دیگر پرندگان را در خود جاي داده است. این استان از نظر جاذبه هاي تاریخی و فرهنگی نیز بسیار غنی می باشد. در رابطه با انگیزه مسافران ازمسافرت به شهر همدان براساس نتایج بدست آمده جاذبه هاي تاریخی همدان ازنظر گردشگران باحدود %88,9
بیشترین و موثرترین عامل مسافرت به این شهر می باشد(حمدي وهمکاران،.(1388
مواد و روش هاي مطالعه
در این تحقیق به منظور بررسی ویژگیهاي گردشگري ، جاذبه هاي اکوتوریسمی و ژئوتوریسمی استان همدان و فرصت هاي بر نامه ریزي در آن از مطالعات الکترونیکی و کتابخانه اي استفاده شده است.
امروزه گردشگري یکی از مهمترین منابع درامد بسیاري از کشورهاست. تاکنون تعاریف متعددي از گردشگري ارائه شده است.بر اساس تعریف پذیرفته شده در کمیسیون آمار ملل متحد(مارس (1993، گردشگري عبارت است از :" مجموعه فعالیتهاي افرادي
که به مکانهایی خارج از محل زندگی و کار خود به قصد تفریح و استراحت و انجام امور دیگر مسافرت می کنند و بیش از یک سال متوالی در آن مکان نمی مانند"(اعرابی و ایزدي، .(1379 همچنین طبق تعریف ارائه شده از سوي انجمن بین المللی(1(TIES
اکوتوریسم، سفري مسئولانه به مناطق بکر طبیعی است که به حفظ محیط زیست و رفاه جامعه میزبان منجر می شود. ژئوتوریسم نیز یکی از روشهاي نو در ارائه جاذبه هاي گردشگري است که در کنار سایر مفاهیم گردشگري، مانند گردشگري مذهبی،
‐The International Ecotourism Society١
2
اکوتوریسم و غیره تا حدي شناخته شده است. جاناتان تورتلات متخصص و کارشناس ژئوتوریسم در مجله" نشنال جئوگرافیک تراولر" ژئوتوریسم را اینگونه تعریف می کند: گردشگري که ویژگیهاي جغرافیایی مکان مورد بازدید را حفظ کرده و یا ارتقا می دهد براي اینکه محیط، میراث، زیباییها و فرهنگ آن مکان مورد بازدید قرار گرفته و براي شهروندان رفاه و بهزیستی به همراه آورد(تورتلات .(2004 بنابراین ژئوتوریسم به معناي توریسم جغرافیایی است که بر ویژگیهاي زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی منطقه تاکید دارد. همانطور که در تعریف بالا اشاره شد ژئوتوریسم باید به مردم محلی سود برساند و این موضوع می تواند اشتیاق مردم محلی را براي حفظ منابع ژئوتوریسمی برانگیزد. یکی از مهمترین تاکیدات در تعریف ژئوتوریسم واژهاست"ارتقا" . یکی از
دستور العملهاي توریسم پایدار این است که "صدمه نزنید"؛ژئوتوریسم عنوان می کند که نه تنها صدمه نزنید بلکه در ارتقاي کیفیت آن تلاش کنید (ثروتی و کزازي،.(1389
نتایج
استان همدان در حال حاضر با داشتن رتبه چهارم گردشگري و توریسم در ایران می تواند جایگاه مناسبی را براي بازدید هزاران گردشگر خارجی و داخلی داشته باشد. نگاهی به منابع موجود گردشگري در استان همدان حکایت از این مهم دارد که این ناحیه کانون گردشگري و قطب توریستی است که به صورت یک مجموعه ، جمیع عوامل جلب کننده را که ناشی از سلیقه ها و حالات روحی و روانی متفاوت گردشگران می باشد، در بر دارد و تمام شهرستانهاي استان هر کدام به فراخور، داراي جاذبه هاي گردشگري با ارزشی هستند. به ویژه شهر همدان که به عنوان پایتخت تاریخی تمدن ایران و جزء قدیمیترین پایتخت هاي فلات ایران محسوب می گردد و مورد توجه برنامه ریزان صنعت گردشگري و توریسم در کشور است.این منطقه با داشتن جذابیت هاي گردشگري فراوان از مناطق مهم توریسم ایران می باشد که سالانه دومیلیون ایرانگرد و جهانگرد خارجی را به خود جلب می کند و می تواند به عنوان یکی از مناطق ویژه توریسم و ژئوتوریسم بسیار با ارزش معرفی گردد(ناظري،.(1387 آب و هواي همدان در واقع محیطی را به وجود آورده که قابلیت رونق توریسم زمستانی و توریسم تابستانی به طور هم زمان در آن فراهم شده است.
استان همدان داراي دره هایی سرسبز با چشم اندازهاي زیباست که در تابستان ها محل تجمع گردشگران و در زمستان ها نیز محل تفریحات زمستانی است. دره ها و چشم انداز هاي پیرامون آن ها از عناصر مهم و جاذب گردشگران این استان محسوب می شوند. بیش تر دره هاي استان همدان پوشیده از باغ ها و درختان گوناگون است. از جمله این درختان می توان به گردو، بادام، سیب و توت اشاره کرد که همراه با چشمه سارهاي جوشان، رودخانه هاي متعدد و چشم اندازهاي شگفت، مناظر بدیعی از زیبایی هاي طبیعت را به نمایش می گذارند. این دره ها در کنار قلل نام آشنا و ارتفاعات اطراف، مستعد انواع ورزش هاي کوهستانی اسکی، کوه نوردي و نظایر آن است. غار علیصدر مهم ترین و معروف ترین جاذبه ي طبیعی استان همدان به شمار می آید که به علت وجود گذرگاههاي آبی و دریاچههاي وسیع و قابل قایق رانی که در سراسر غار گسترده شده اند، یکی از زیباترین جلوههاي طبیعی ایران و جهان و پدیدهاي منحصر به فرد در نوع خود را رقم زده است. محوطه ي اطراف آبشار گنج نامه و محیط احداث شده ي پارك عباس آباد و دریاچه ها و تالاب هاي استانی نیز از دیگر جاذبه هاي طبیعی استان همدان به شمار می آیند.
3
جدول 1معرّفی- برخی از جاذبه هاي گردشگري شهرستانهاي استان همدان
استان شهرستان جاذبه ها
همدان همدان نقشه شعاعی شهر همدان، غار بگلیجه، غار هیزج، غار قلعهجوق، غار آق قایا، غار
سلطان بولاغ، درة سیمین، آبشارگنجنامه، کتیبههاي گنجنامه و درههاي اطراف، تله
کابین گنجنامه، هنرهاي صخره اي(سنگ نگاره هاي همدان) ، پیست اسکی الوند یا
تاریک دره، بوستان هاي همدان، روستاي زیباي ورکانه، تفرجگاه عباس آباد،زندگی
عشایر موجود در میدان میشان، دریاچه سد اکباتان، تپه تفریحی حاج عنایت، بقعه
استرومردخاي، کلیساي آغلی و گریگوري، تپه مصلی، آرامگاه بوعلی سینا،آرامگاه
باباطاهر، مجسمه شیرسنگی
همدان اسداباد تالاب پیر سلیمان، منطقه حفاظت شده دشت اسد آباد، باغات دربند اسدآباد، روستاي
ملهمدره ، دره خنداب، بهمندره، گردنه اسدآباد، پارك جنگلی، کهــریز چنارعلیا،
تالاب حسن آباد چهاردولی(چم شــور)، سنگ نوشته مسجدجامع، کتیبه آقاجان
بلاغی، بناي یادبود سیدجمال الدین اسدآبادي، پل شکسته خسروآباد، آب انبار شاه
عباس
همدان بهار کارگاه سفال لالجین(پایتخت سفال جهان)، حاشیه رودخانه سیمینه رود، حاشیه
رودخانه خدابنده لو، طبیعت روستاي وهنان و حیدره قاضی خان
همدان تویسرکان دامنه کوههاي کمرزرد، کلیان و سیاه دره، چشمه دار توت تقی آباد، چشمه دروغه در
قلی لاله، طبیعت درهي فاران، دره خرمرود، دره کرزان رود، دره هیلاق، طبیعت
گاومیش دره، طبیعت خرس دره، طبیعت دره خنجر بیگ، طبیعت دره تخت در گنبله،
طبیعت دره سرکان، طبیعت دره آرتیمان، طبیعت دره گزندرسرابی، طبیعت دره
شهرستانه، ، روستاي آرتیمان، غارآزاد، غار کبوتران، تپه قلندر سیاه طبیعت روستاي
گشانی، روداللو سرکان، پناهگاه شکار ممنوع خان گرمز، آرامگاه رضی الدین
آرتیمانی، بقعه حیقوق پیامبر، پل تاریخی فرسفج، قلعه اشتران، قلعه دختر (قز قلعه
سی)، بوستان نبوت ، پارك توریستی کمربسته سرکان
همدان کبودرآهنگ کوههاي بوقاطی، قره داغ، قلی آباد، ساري قیه و سوباشی، کوه قلعه آباد، چشمه
بوقانی، چشمه باقلاما، غارهاي علیصدر، سراب، سوباشی، غار آهکی قلی آباد، ،
طبیعت خلج دره، طبیعت دره قره داغ، طبیعت روستاهاي وصله، سراب و آلان، منطقه
شکار ممنوع و تالاب شیرین سو، منطقه حفاظت شده شراء کاروانسراي یارم قیه، قلعه
ي باشقوتاران، پل میهمله علیا، پل کوریجان
4
همدان ملایر تالاب فصلی آق گل، حاشیه رودخانه حرم آباد، حاشیه رودخانه ملایر، دامنه کوه
وزیستگاه حیات وحش لشگردر، دامنه کوه قصر قجر، دامنه کوه سرده و گرمه، باغ
سیف الدوله، تپه سیاه چقا،تپه پري، قلعه سلیمان خان بوربور، ارگ نوشیجان ، طبیعت
روستاي داویجان، برج سامن، خانه لطفعلیان، یخچال میرقتاح، قلعه چوبین ، قلعه انوج،
تپه گوراب، منطقه حفاظت شده گلپرآباد، دریاچه مصنوعی و مجتمع تفریحی کوثر، باغ
سیف الدوله یا بوستان سیفیه، تپه گونسپان (پاتپه)، غار دره فراخ، باغات انگور
روستاهاي جوزان و مراسم شیره پزي،
همدان نهاوند سراب هاي گاماسیاب، کنگاورکهنه، بنفشه، وشت، فارسبان، ماران، ملوسان، باروداب
(قلعه باروداب)، بابا علی، گنبدکبود، گردکانه و ورزانه، چشمه دو خواهران، چشمه
چاله اولاد، چشمه ملا محمد طاهر ،جنگل و سراب گیان
،منطقه حفاظت شده ملوسان، معبد سلوکی (لائودیسه)، تپه و دهکده باستانی گیان،
خانه قدوسی، مقبره نعمان ابن مقرن (باباپیر)
بحث و نتیجه گیري
استان همدان داراي جاذبه هاي تاریخی، طبیعی، اکوتوریسمی و ژئوتوریسمی فراوانی است که علاوه بر ایجاد چشم اندازهاي زیبا اهمیت اقتصادي و تحقیقاتی دارد. وجود جاذبه هاي زمین شناسی و ژئومورفولوژیک در برنامه ریزي هاي ژئوتوریسمی لازم است ولی به تنهایی کافی نیست. لذا جهت تعیین مکان هاي مناسب، ابتدا باید وضعیت زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی استان از روي نقشه هاي زمین شناسی و ژئومورفولوژي مورد بررسی قرارگرفته و بعد با استفاده از منابع موجود مکان هایی که داراي شرایط لازم و کافی جهت برنامه ریزي ژئوتوریسم می باشند را مشخص کرد. در زمینه جاذبه هاي ورزشی در ارتباط با اکوتوریسم وجود
کوهستان نقش اول را دارد(ناظري، (1387، لذا وجود پربرکت کوهستان الوند مناسب انواع ورزشهاي کوهستانی مثل کوهنوردي ، سنگ
نوردي، اسکی و غار نوردي است و نیاز به اقدامات زیربنایی براي ایجاد اشتغال و جذب گردشگر دارد.
برخی از پتانسیل هاي ژئوتوریسمی و اکوتوریسمی استان و راهکارهاي استفاده بهینه از آنها
رفاه و بهزیستی جوامع محلی یکی از مهمترین اهداف گردشگري است. با توجه به محرومیت برخی مناطق موجود، برنامه ریزیهاي توریسم علاوه بر مزیت هاي فرهنگی، می تواند درامد اقتصادي و رفاه را براي مردم محلی به همراه آورد.
هواي پاك ، طبیعت دست نخورده ، آب فراوان ، پوشش گیاهی خاص و نسبتا متراکم ،و آب و هواي معتدل وخنک تابستانی از جاذبه هاي قابل توجه در فصل هاي بهار و تابستان این ناحیه می باشد.این موارد زمینه جذب گردشگري شهري ، عشایري ، روستایی و ورزشی را فراهم می کند و برجستگی خاصی به منطقه می دهد. در فصل تابستان که در بیش تر مناطق کشور گرماي شدیدي حاکم است در استان همدان به دلیل ارتفاع زیاد و وجود
5
کوهستان هوا معتدل است . به همین جهت این استان یکی از مراکز جذب گردشگر در ماه هاي گرم سال محسوب
می شود.
ژئوتوپ هاي استان همدان شامل: میگماتیت، آبفشان، چشمه ها(سراب)،آبشارها،ناهمواري ها، قله هاي کوهستان الوند وتپه ها،دشتها و دشتکها،اشکال کارستی،غارها ،دره هاي شمالی و جنوبی الوند و ... می باشد که قابلیت برنامه ریزیهاي ژئوتوریسمی را دارا می باشند.
میگماتیت هاي منطقه همدان از جذاب ترین مظاهر طبیعی اند که گذر از فرایندهاي دگرگونی تارسیدن به گرانیت زایی رادر کنار یکدیگر دارند.ساختارهاي میگماتیتی،دگرگونی وآذرین در منطقه اي به وسعت 40 کیلومتر مربع همه در کنار یکدیگر قرارگرفته اند.
کنار هم قرار گیري و گذر از دگرگونی هاي ضعیف تا حد نهایی دگرگونی در کنار گرانیت زایی، تشکیل هاله دگرگونی مجاورتی، فرایندهاي تکتونیکی و منظره هاي مرفولوژیکی باعث به وجود آمدن منظره هاي علمی – پژوهشی و زمین شناسی ویژه اي شده است که منطقه را آموزشگاه طبیعی سنگ شناسی، زمین شناسی و جغرافیاي طبیعی تبدیل کرده است(قربانی و همکاران، (1388
مناطق ژئوتوریسمی استان غیر از اهمیت زمین شناختی وژئومورفولوژیکی داراي ویژگیهاي تاریخی و قدمت باستانی همراه با جاذبه هاي مهم طبیعی هستند(ثروتی و کزازي، (1389 برگزاري تورهاي ژئوتوریسم که تا حدودي علمی بوده براي مناطقی چون استان همدان که از زمین شناسی دیرینه و غارهاي مشهوري چون علیصدر برخوردار است، بسیار مفید به نظر می رسد.
