بخشی از مقاله
چکیده
در دهه اخیر، گردشگری زمین شناختی به عنوان مقوله ای جدید، مورد توجه خاص برنامه ریزان، سیاستگذاران و محققان قرار گرفته است .مناطق جغرافیایی ایران با داشتن جاذبه های طبیعی غنی، ظرفیت و توان بالقوه بالایی در توسعه این رشته از گردشگری دارند . غارهای کارستی ایران نیز با توجه به نحوه تشکیل و وجود اشکال متنوع، می توانند نقش بسزایی در درآمدزایی، رشد و توسعه منطقه ای داشته باشند .مقاله حاضر با هدف بهره گیری از قابلیت های غار کتله خور جهت کمک به فرایند توسعه شهرستان خدابنده و استان زنجان تدوین شده است. کشف یک غار گشودن چشمی است بر ابهامات گذشته های دور. غارکارستی کتله خور که طولانی ترین غار شناخته شده در ایران می باشد که در منطقه تکتونیکی ایران مرکزی قرار گرفته است. این غار یکی از زیباترین غارهای ایران در استان زنجان قرار دارد. این غار در دل کوههای آهکی سقزلو قرار دارد.
از نظر زمین شناسی، غارکتله خور به آهک های سازند قم متعلق به الیگومیوسن مربوط است ،ویکی از غارهای خشک بحساب می آید. غارکتله خور درسه طبقه ارتفاعی 1670تا1742متر بالاترازسطح دریا گسترش یافته است.در شکل گیری غار گذشته از عمل انحلال سنگ های آهکی بوسیله آبهای فرو رو،حرکات تکتونیکی زمین ولغزش های متعدد موثر بوده اند.در غار عوارض متنوعی از ساخت های کارستی بسیار زیبا از جمله استالاگمیت و استالاگتیت، قندیل و غیره مشاهده می شود. استالاگمیت ها و استالاگتیت های بسیار زیبا بر کف و سقف غار و نیز تجمع بلور های کلسیت گل کلمی بر دیواره ها و کف غار بطور فراوان غار را بسیار زیبا و دیدنی کرده است و بی شباهت به یک موزه هنری نیست این غار در سه بخش فرهنگی - ورزش و تفریحی مورد استفاده قرار می گیرد و با توجه به آثار جمع آوری شده این غار پناهگاه انسانهای دوران سنگ بوده است.
واژه های کلیدی: غار - غار کتله خور -ژئوتوریسم -کارست - استالاگمیت- استالاگتیت - قندیل
مقدمه
پدیده ها و فضاهای زیبا و جذاب زمین شناختی علاوه بر اینکه برای دانشمندان علوم زمین مهم تلقی می شوند و رازهایی از تاریختحولات کره زمین را مشخص می کنند، در تمام دوره ها و زمان ها انسان ها را به خود جلب کرده اند - براندت و همکاران، . - 2004 ارتباط انسان با محیط طبیعی و بهره برداری از منابع و قابلیت های آن سابقه ای به قدمت پیدایش وی بر روی کره زمین دارد و در طول زمان شکل های متفاوتی را به خود گرفته است . دیدار و تماشای مناظر بکر و طبیعی از علایق اصلی انسان جستجوگر قرن 21 است .با توسعه روزافزون صنعت گردشگری در جهان، مفاهیم جدیدی در این حوزه وارد شده که زمین گردشگری یکی از آنهاست .این شاخه جدید، به معرفی پدیده های علوم زمین به گردشگران با حفظ هویت مکانی آنها می پردازد - سرایی و همکاران، . - 1387
ژئوتوریسم بخشی از صنعت در حال رشد جهانی است که توسط افرادی که به دنبال فهم عمیقی از محیطشان هستند، حمایت میشود ویژگیهای اصلی ژئوتوریسم در ارتباط با طبیعت، انگیزه های آموزشی، تشویقی و ارتباط با موضوع پایداری است مناطق جغرافیایی ایران با دارا بودن مکان ها، آثار و پدیده های زمین شناسی، جغرافیایی، ژئومورفولوژیکی و زیستی بسیار متنوع و زیبا در صورت مکانیابی صحیح، ایجاد امکانات رفاهی، تربیت نیروی انسانی متخصص و راهنمای تور، می-توانند به دنیا معرفی و مورد استفاده قرار بگیرند شناخت سفره های کارستی به علت کیفیت و کمیت قابل اتکاء به این سفره ها از اهمیت بالائی برخوردار است یکی ازراه های مطالعه در سفره های کارستی مطالعه غارهای کارستی به عنوان پنجره هایی به درون کارست می باشد.این مقاله به معرفی ویژگی های جغرافیایی و مرفولوژی غارکتله خور می پردازد. مقاله حاضر با هدف نحوه بهره گیری از جاذبه ها و پدیده های ژئوتوریستی غار کتله خور در جهت توسعه شهرستان خدابنده و استان زنجان تدوین شده است.
موقعیت جغرافیایی
غار کتله خور یکی از زیباترین غارهای جهان است. موقعیت جغرافیایی این غاردر 48درجه و8دقیقه طول شرقی و35 درجه و50دقیقه عرض شمالی در استان زنجان در شمالغرب ایران قرارگرفته است. این غار طولانی ترین غار ایران 12860متر طول و دومین غار مهم توریستی کشور می باشد.این غار در جنوبغربی زنجان و در دل کوههای آهکی جنوب روستای گرماب از توابع شهرستان خدابنده قرار دارد.غارکتله خور در دامنه جنوبی کوه ساقیزلو که بلندترین قله آن در حدود 2000 متر ارتفاع دارد واقع شده است. و درپلانژ شمالی یک طاقدیس تشکیل شده است.بلندی این کوه در منتهی الیه شرقی آن کاهش می یابد و در دماغه باریک به 800 متر می رسد. غار در زیر کوه کتل خور قرار گرفته و از پایین دست دهانه آن رود شور که شعبات فرعی قزل اوزن است جاری میشود.
راههای دسترسی به غار
این غار زیبا در 390 کیلومتری تهران، 165 کیلومتری زنجان قرار داره که از 4 مسیر به شرح زیر قابل دسترسی هست:
بزرگراه قزوین- زنجان، سلطانیه،خدابنده - قیدار - ،گرماب کردستان، بیجار، گرماب همدان، کبودر آهنگ، شیرین سو، زرین رود، گرماب
بزرگراه قزوین- زنجان، ابهر، خدابنده - قیدار - ، گرماب - راه میان بر - غار کتله خور در 6 کیلومتری شهر گرماب قرار گرفته.
وجه تسمیه ی غار
در گویش فارسی کتل به معنی کم ارتفاع و خور مخفف خورشید است، پس » کتل خور« یعنی کوه خورشید و نام غار برگرفته شده از نام این کوه است. که درون آن زایش یافته است.البته به این غار » کلهر خور« هم می گوبند، گویا کلهر نام یکی از فرمانروایان محلی در زمان های قدیم بوده است که لشکریان او در این محل شکست می خورند و از بین می روند.
چگونگی تشکیل غار
تشکیل غار برای اولین بار بر اثر نفوذ آب اسید دار و انحلال توده های اهک ایجاد شده که رگه های سفید رنگ کف همین آب در دیواره های طبقه اول که در بعضی قسمتها به صورت چند خط سفیدی بوده و نشان دهنده دفعات تخلیه آب به طبقات پائین می باشد و در دراحل بعدی زمین شناسی آب طبقه اول از قسمتهایی که قابل انحلال بوده و الان نیز به اصطلاح زمین شناسی که این مناطق تقریبا بالا کشیده شده آب طبقه اول از قسمتهائی که قابل انحلال بوده و الان نیز به اصطلاح زمین شناسی به صورت پر نور در کف دهلیز های طبقه اول مشاهده می شود به قسمتهای پائین تخلیه گردیده و همین آبهای کربتانه با عث انحلال اهکهای توده ای و تشکیل طبقات پائین این غار گردیده است که همین اتفاق در طبقات پائین نیز اتفاق افتاده است و هم اکنون این غار به صورت سه طبقه خشک و طبقه چهارم به بعد مسیرهائی نیز به صورت آب بوده و زمین شناسان احتمال تشکیل چهار طبقه دیگر را تا سفره آب زیر زمینی نیز داده اند این غار به طور طبیعی از شسته شدن و فرسایش آهک و حرکات تکتونیکی ایجاد گردیده و تعیین قدمت آن مستلزم آزمایش های پتاسیم - آرگون یا جهت قطب مغناطیسی است. دهانه این غار در ارتفاع 11 متر از سطح مسیل که مشرف بر آن است قرار گرفته و در وضعیت ضلع قطری معادل 1/40 متر دارد ابتدای غار تا عمق 150 متری شبیه به راسته بازارهای معمولی است با این تفاوت که عناصر و اندامهای آن اندکی از بازار کوچکتر است.
زمین شناسی وپدیده های ژئومورفولوژی غار
غارکتله خور در زون تکتونیکی ایران مرکزی در پیشانی کوه های زاگرس قرار دارد. این غار به طور طبیعی از شسته شدن و فرسایش آهک و حرکات تکتونیکی ایجاد شده است. از نظر زمین شناسی، غار کتله خور به آهک های سازند قم متعلق به الیگومیوسن مربوط است. و در کوه سقزلو قرار گرفته است.این غار در طول 120 میلیون سالی که از عمرش می گذرد دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده است.از تغییرات طبیعی این غار می توان شکستگهای حاصل از زمین لرزه ها ، گسل خوردگیها، لغزش ها و ریزش ها را نام برد.غار در لایه ای با ضخامت تقریبی 150متر قرار گرفته است.امتداد لایه بندی از شرقی -غربی تا شمالغرب و جنوبشرق تغییر می کند و تحت تاثیر چین خوردگی و گسل هایی با امتداد شمالی-جنوبی شیب لایه ها 10تا15درجه به سمت شمال می باشد.
براساس مطالعات انجام شده بنظر می رسد،غاردارای هفت طبقه می باشد که سه طبقه آن کشف شده و بخشی از طبقه میانی، بطول تقریبی سه کیلومتر دارای روشنایی و برای بازدید عموم آماده است.محدوده ارتفاعی طبقات از1705تا1685،1742تا1705 و 1670تا 1685 متر بالای سطح دریا می باشد.در شکل 2 مقطع عمودی غار و تاقدیس نشان داده شده است.بخش توریستی غار در طبقه اول با تعداد زیادی مسیرهای حلقوی قرار دارد.طبقه اول از دو بخش تشکیل شده است .بخش اول از ورودی غار تا اولین تالار و بخش دوم از تالار تا انتها ادامه دارد.در بخش اول تعدادی گذرگاه های فرعی با گسترش کم وجود دارد.و دو چاه کارستی وجود دارد .در بخش دوم تعداد زیادی چاه به طبقه پائین وصل می گردد.یکی از مشخصات این بخش ریزش وسیع سقف تالار می باشد.طبقه سوم عمیق ترین و کوچکترین بخش غار می باشد.
گذرگاه ها عمدتا در جهت سطح لایه بندی گسترش یافته اند.این غار آهکی جزء غارهای خشک محسوب می شود ارتقاع غار از سطح دریا 1650 متر می باشد. طرح کوه منطقه بصورت تاقدیس است و حالت آنتی کلینوزیم دارد. سنگ های براق این غار نشان دهنده ی آهک خالص آن است.در سقف دالان بزرگ شکستگی - گسله - نسبتاً بزرگی وجود دارد که تقریباً در سرتاسر دالان مشاهده می شود، در امتداد این گسله و شکستگی طبقاتجابجایی شده و صفحه ی گسله نیز بوسیلهکلسیت پر شده و در حالت بعدی و ثانوی جوش خورده است.عمق غار در نقاط مختلف متغیر است. علت تغییر عمق، بیشتر به تغییر ارتفاع کوه مربوط است.شیب توپوگرافی غار زیاد نیست و سنگهای دهانه غار شامل چهار لایه است. لایه اول و دوم و سوم عاری از آب هستند، اما لایه چهارم در زیر آب قرار دارد. در غار عوارض متنوعی از ساخت های کارستی دیده می شوند که عبارتند از تالار- دالان- دولین- آون- استالاگمیت ها و استالاگتیت ها و ستون و غیره تشکیل شده اند.
در آغاز می توان آثاری از رسوبات که در اثر تجمع ورقه های متحدالمرکز کربنات کلسیم تشکیل شده اند، دید که عبارتند از: نخودی ها، مراورید ها و گل کلمی ها، همچنین شکل های زیبایی به چشم می خورند که نتیجه عمل آب در طول زمان هستند.پس از 400 متر پیاده روی در غار به اولین میدان می رسیم که در اثر گسل ها و شکست ها بوجود آمده و آب آهک دار از سقف آن برکف غار ریخته شده و باعث بوجود آمدن استالاگیت های گل کلمی و خوشه انگوری شده است.گذشته از عمل انحلال سنگ های آهکی بوسیله آب های فرو رو ، حرکات تکتونیکی زمین و ریزش ها و لغزش های متعدد در شکل گیری غار موثر بوده اند.انباشته شدن واریزه ها در اثر ریزش از سقف،معمولی ترین پدیده درون گذرگاه ها می باشد.اغلب گذرگاه ها در غار با ریزش مسدود شده اند.این غار در مراحل اولیه تشکیل خود غاری آبی بوده است که در اثر انحلال آبی گاهی اوقات توده های عظیمی از سنگ ها از توده اصلی جدا شده اند.
تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده است که آب به طبقات زیرین نفوذ کرده و عملاً غار تبدیل به غاری خشکی گردد. از دیگر ویژگی های بارز این غار میتوان وجود قندیل های زیبا و شفاف آهکی و استالاگتیت های گل کلمی را نام برد. غار کتله خور دارای چشمه های آب زیر زمینی است و در آن آهک های گل کلمی در یک خط تراز وجود دارند که نشان می دهد، در گذشته های دور آب تا سطح این تراز وجود داشته ، ولی در اثر گسل های بوجود آمده، به قسمت های زیرین سرازیر شده است. رشد آهک ها حدوداً یک میلی متر در سال است. هرچه آب آرام تر حرکت کند، رسوبگذاری بیشتری صورت می گیرد. منظره بیرونی غار به دلیل کارستی بودن، برهنه و عاری از پوشش گیاهی فشرده است. سنگ ها دارای شکاف ها و حفره های فراوان هستند و در سطح زمین، با وجود بارش شدید باران، هیچگونه جریان آب سطحی به چشم نمی خورد.اقلیم محلی نیمه خشک با زمستان سرد می باشد. متوسط بارندگی سالیانه حدود 300 میلی متر و عمدتا به شکل برف می باشد.
زیبایی های ژئوتوریسمی غار
این غار از لحاظ وسعت دومین غار جهان و از لحاظ زیبائی اولین غار جهان شناخته شده است که گشت و گذار و دیدن پدیده هی داخل غار اعم از دهلیزها و گذرگاهها و وجود ستون های عظیم و وجود استالاگتیت ها - چکنده ها - و استلاگمیت ها - چکیده ها - به رنگهای مختلف و تعدادی قندیلهای تو خالی که جز کمیاب ترین قندیلها بوده و به لحاظ منحصر به فرد بودن جلوه ویژه ای به غار می دهد. - شکل شماره - 2سراسر غار مملو از ویژگی و پدیده هایی خاص است، زیباترین پدیده طبیعی این غار به صورت قندیل های تماشایی عمولاً در اطراف چشمه ها و تالاب های کف آن قابل مشاهده است. در اثر فرورفتن آب به طبقات زیرین غار و کم شدن عمق تالاب ها، کریستال ها وقندیل های بلورین خطوط دیدنی و بسیار جالبی را تشکیل داده اند.
استالاگتیت ها و استالاگمیت ها ستونی های عظیم را در دهلیزها و گذرگاههای اصلی ساخته اند، قندیل های آویزان از سقف ها در اثر داشتن ناخالصی ها، رنگ های مختلف بخود گرفته اند و آنهایی که ترکیبات همراه نداشته و یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه ای بسیار شفاف مشاهده می شوند.وجود چشمه های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره های متعدد طبیعی هم از ویژگی های منحصر به فرد این غار است. از دیگر ویژگی های این غار می توان وجود ستون های آهکی عظیم را نام برد که حاصل به هم پیوستن استالاگمیت های آهکی هستند که باعث شده اند که مانع از فرو ریختن سقف غار شود.زیباترین پدیده طبیعی این غار به صورت قندیل های تماشایی معمولاً در اطراف چشمه ها و تالاب های کف آن قابل مشاهده است. در اثر فرو رفتن آب به طبقات زیرین غار و کم شدن عمق تالاب ها،کریستال ها و قندیل های بلورین خطوط دیدنی و بسیار جالبی را تشکیل داده اند. در گذرگاه های بزرگ نیز ریزش مداوم آب ، شکل
