بخشی از مقاله
چکیده
ژئوتوریسم به معنای گردشگری جغرافیایی است که به طور ضمنی بر ویژگی های زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی به عنوان بستر کلیه فعالیت های انسانی و خصیصه های جغرافیایی تأکید دارد .در زمین گردشگری ژئوسایت ها در مرکز توجه گردشگران قرار می گیرند .یک ژئوسایت می تواند یک چشم انداز، دسته ای از اشکال متنوع ناهمواری های سطح زمین - لندفرم ها - ، یا یک لندفرم منفرد، یک رخنمون سنگی، لایه های فسیل دار و یا یک فسیل خاص باشد. از این رو رسالت ژئوتوریسم در مقایسه با انواع دیگر توریسم پایدار ، حفظ کاراکترهای جغرافیایی یک مکان است و به جای تمرکز بر یک بعد خاص از تجربه سفر مانند محیط، فرهنگ و...، ژئوتوریسم حذف شود جنبه های گوناگونی از تجربه های یک سفر را شامل میشود .
بنابراین ژئوتوریسم علاوه بر معرفی توان های یک مکان ژئومورفولوژیکی برای جذب گردشگر، سعی در افزایش دانش توریست دارد و همراهی افراد محلی در فرایند بازدید از مکان های ژئومورفولوژیکی نیز باعث میشود که توریست از بازدید خود رضایت کامل داشته باشد و از طرف دیگر این سفر نهایت فایده را برای بهبود زندگی افراد محلی دارد و در نهایت، محیط به بهترین نحو و بدون هیچ گونه آسیبی مورد استفاده قرارمیگیرد .هدف ژئوتوریسم در پایداری کل منطقه و حفظ خصوصیات جغرافیایی مکانی که مورد بازدید قرار می گیرد ، متجلی می شود و منجر به تقویت و افزایش مکان های ژئومورفولوژیکی میشود که شامل محیط، میراث فرهنگی و رفاه ساکنان آن شده موجبات توسعه پایدار منطقه نمونه گردشگری را فراهم می سازد .
منطقه مذکور با وجود پتانسیل ژئوتوریستی به لحاظ واقع بودن در ناحیه کوهستانی از منابع باستان شناختی و همچنین آب و هوایی و پدیده های ژئومورفولوژیکی نیز برخوردار است ولی هنوز دارای جایگاه مناسبی در داخل و خارج از کشور نیست .روش آن این تحقیق توصیفی -تحلیلی است و اطلاعات لازم از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی به دست آمد . نقشه های زمین شناسی و نقشه های توپوگرافی برای ثبت مختصات سایت ها و عوارض زمین در محل، و دستگاه جی پی اس مهم ترین ابزار میدانی گردآوری و تحلیل اطلاعات بود .نتایج این تحقیق حکایت از شش ژئوسایت ارزشمند برای زمین گردشگری در منطقه دارد شامل دودکش جن مادآباد، قلعه بهستان، دودکش های جن قره دره انگوران، آبگیر خندق لو، تنگ اندآباد و معدن نمک چهرآباد می باشد که ویژگی های شاخص آنها بررسی و ارائه شده است .شایان ذکر است با مطالعه بیشتر و در نظر گرفتن سایر ارزش های زمین شناسی و حفاظتی، احتمالا می توان سایت های بیشتری را در آینده شناسایی نمود.
واژه های کلیدی :زمین گردشگری- پیکر شناسی زمین - ژئوسایت - توانمندی ژئوتوریسم
مقدمه
در نیمه دوم قرن بیستم و با توجه به احساس نیاز جوامع شهری به برقراری ارتباط نزدیک تر با طبیعت، فعالیت های جدیدی در حوزه گردشگری با عناوین گردشگری روستایی، بوم گردی ، و اخیرا زمین گردشگری شکل گرفت .در چنین شرایطی، جنبه های تازه تری از کاربرد علوم زمین شامل رشته های متعدد زمین شناسی و زمین ریخت شناسی مورد توجه قرار گرفت و اصطلاحاتی مانند میراث زمین شناسی ، ژئوپارک ، ژئوتوپ ، ژئوسایت یا جایگاه زمین شناسی در حوزه ی زمین گردشگری به کار گرفته شد.ژئوتوریسم ، شکل ویژه ای از صنعت گردشگری است که در آن ژئوسایت ها در مرکز توجه گردشگران قرار می گیرند .
یک ژئوسایت می تواند یک چشم انداز، دسته ای از اشکال متنوع ناهمواری ها ی سطح زمین - لندفرم ها - یا لندفرم منفرد، یک رخنمون سنگی، همچنین لایه های فسیل دار یا یک فسیل به خصوص باشد این نوع از گردشگری مترادف با گردشگری جغرافیایی است که هدف آن کشف یک منطقه با تمام عناصر طبیعی و انسانی مرتبط با آن میباشد مطرح شدن ژئوپارک ها مورد توجه یونسکو قرار گرفته است .در واقع ژئوتوریسم به طور ضمنی بر ویژگی های زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی به عنوان بستر کلیه فعالیتهای انسانی و خصیصه های جغرافیایی تأکید دارد این نوع از گردشگری فرصتی را برای مطالعه اشکال زمین شناختی و مکان هایی را برای درک موضوعات علمی زمین شناختی و همگانی سازی آنها فراهم می آورد .
اقتصاد محلی را از طریق گردش علمی - پژوهشی و گردشگری و محافظت زیست محیطی توسعه میدهد .در حالت کلی ژئوتوریسم به عنوان شکلی جامع از گردشگری پایدار است . سمینارهای ملی و بین المللی متعدد در این زمینه به رشد و توسعه مفاهیم و روش های برنامه ریزی زمین گردشگری کمک نموداین شاخه از گردشگری در طبیعت را همپای دیگر حوزه ها به رشدبالندگی رساند. در کشور ما موضوع زمین گردشگری در آغاز راه خود می باشد و فعالیت های علمی و اجرایی منسجمی در این زمینه - به جز ثبت جهانی ژئوپارک قشم و معرفی برخی پدیده های زمین شناسی معروف تر ایران در مقالات و کتاب ها - اقدام مهم دیگری صورت نگرفته است.
با توجه به این که برای گسترش زمین گردشگری در یک منطقه، سه گام اساسی شامل شناسایی و ، طبقه بندی پدیده ها و ، جایگاه های زمین شناسی و زمین ریخت شناسی با ارزش برای گردشگری می باشد، معرفی این جایگاه ها و تامین خدمات لازم باید به اجرا درآید، . امید است نتایج این تحقیق گامی هرچند کوچک و مقدماتی برای برنامه ریزی و گسترش زمین گردشگری در منطقه و کشور به حساب آید.با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ما ایران، یعنی قرارگیری در کمربند کوهزایی آلپی، قرارگیری در نوار بیابانی منطقه جنب حاره و وجود سواحل شمالی و جنوبی، توان بالایی برای گسترش زمین گردشگری وجود دارد که تاکنون کمتر مورد برررسی قرار گرفته است. در استان زنجان به دلیل وجود سازندهای آتشفشانی، توده های نفوذی گرانیتی، عملکرد گسل ها، حوضه های تبخیری میوسن فرسایش کارست، ژئوسایت های متعدد و متنوعی وجود دارند که برخی از آنها ناشناخته مانده و بعضی از آنها که می توانند در سطح بین المللی هم حائز اهمیت باشند، برای مردم منطقه کم آشنا هستند .
در استان زنجان پدیده های تکتونیکی و فرسایشی بسیار زیبا و مهمی را می توان یافت که از جنبه های زیبایی شناسی و علمی - آموزش و پژوهش - حائز اهمیت هستند .ژئوسایت مردان نمکی چهرآباد، دودکش های جن منفرد و گروهی در انگوران، گسل های بسیار بارز و تیپیک، انواع چین ها و غارهای کارستی و ... می تواند شرایط اولیه لازم برای گسترش زمین گردشگری در این استان را فراهم نماید.این تحقیق در صدد است تا با مطالعه و شناسایی ژئوسایت های - جاذبه های زمین شناختی و ژئومورفولوژیکی - زنجان،همچنین بررسی قابلیت ها و زیرساخت های آن برای زمین گردشگری، قابلیت گسترش این فعالیت را در منطقه بررسی و تحلیل نماید.
منطقه مورد مطالعه موقعیت حدود و وسعت استان زنجان:
استان زنجان با مساحت 22,164 کیلومتر مربع در شمال غربی ایران بین 33 درجه و 35 دقیقه تا 37 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی، و 47 درجه و 10 دقیقه تا 49 درجه و 26 دقیقه طول شرقی قرار دارد . - 6 - این استان از نظر زمین شناسی، بخشی از ایران مرکزی و بر اساس تقسیم بندی ریخت شناسی بخشی واحد از شمال غربی است که توسط دره رود قزل اوزن از واحدهای دیگر جدا می شود . - 7 - کوه های طارم با ترکیبی از سازندهای آتشفشانی و آذرین، مانند سازند سبز کرج و توده های نفوذی گرانیتی بوده و کوه های چله خانه و قاجار به ترتیب با 2724 و 2500 متر، بلندترین قله های این رشته کوه هستند. کوه سلطانیه و قله سیاه کوه نیز به ترتیب 2720 و 2700 متر ارتفاع دارند. کوه بلقیس با ارتفاع 3332 متر در شمال غربی استان زنجان در مجاور منطقه باستانی تخت سلیمان تکاب قرار دارد که بلندترین نقطه استان بوده و کمترین ارتفاع استان حدود 250 متر در منطقه طارم در کنار دریاچه سد سفید رود قرار دارد.
زمینشناسی دیرینه زنجان و ظرفیت ژئوتوریسم
امروزه شاخه جدیدی از اکوتوریسم منشعب شده است که ژئوتوریسم یا گردشگری زمینشناسی نام دارد. ژئوتوریسم با تکیه بر پدیدههای زمینشناسی به موضوع گردشگری میپردازد.چندین بار به تعریف این معقوله پرداخته اید . دیدن انواع فرسایشهای آبی، بادی، شیاری، خندقی و ...بازدید از گسلها، غارنوردی و دیدن پدیدههای استالاگتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمینشناختی، بازدید از لایهبندیهای مشخص روی ارتفاعات، مشاهده چینخوردگیها و مخروط افکنه و واریزهها و... قسمتی از فعالیتهای مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل میدهد.این نوع گردشگری تا حدودی علمی بوده و برای مناطقی چون استان زنجان که از زمینشناسی دیرینهای برخوردار است، بسیار مفید به نظر میرسد. با توجه به تازه بودن این مقوله، تاکنون در این زمینه اقدامات خاصی در استان انجام نشده است ولی با توجه به بستر متنوع زمینشناسی در استان زنجان ژئوتوریسم به راحتی میتواند در این منطقه توسعه پیدا کند.
*زنجان به لحاظ زمینشناسی دارای قدمت زیادی است جایگاه زمین شناختی منطقه مورد مطالعه -1قدمت زمین شناسی استان زنجان
استان زنجان به لحاظ زمینشناسی دارای قدمت زیادی است. در نواحی مختلف استان میتوان آثاری را از تمام دورانهای زمینشناسی مشاهده کرد .جوانترین یافتههای زمینشناسی در منطقه زنجان را میتوان در ارتفاعات مشرف به رودخانه قزلاوزن و شعب آن پیدا کرد که به اواخر دوران سوم زمینشناسی تعلق دارند. قدیمیترین تشکیلات منطقه متعلق به 335 میلیون سال پیش در کوههای زنجان جنوبی و رشتهکوههای شمال غربی نمایان است. سن رشتهکوههای جنوبی شامل کوههای جهان داغ و ملا داغ و رشتهکوههای سلطانیه و کوه دمیرلو تا بلندیهای شمال رود قزلاوزن که متعلق به دوران اول و دوم زمینشناسی هستند 125تا 335 میلیون سال تعیین شده است.
این کوهها بیشتر از سنگهای شیل و آهکهای کرتاسه تشکیل شدهاند. رشته کوه های زنجان شمالی - کوههای ذاکر، قاجار و قرل جا - از سنگ های گرانیت متعلق به دوره ژوراسیک از دوران دوم زمین شناسی و با قدمت 125 میلیون سال تشکیل شده اند. تقریبا بقیه رشته کوه های زنجان شمالی متعلق به اوایل دوران سوم زمین شناسی با قدمت 60 میلیون سال هستند و از سنگ های شیل، بازالت و سنگ های ماسه ای تشکیل شده اند. کهن ترین تشکیلات استان زنجان را سنگ هایی که کمی دگرگون شده اند - شیست انگوران - و شیل های سبز غیر دگرگونی متعلق به تشکیلات کهر و هم چنین گرانیت سفید رنگ اسیدی با عنوان گرانیت تشکیل می دهند که روی هم رفته مجموعه ی پی سنگ پرکامبرین ناحیه زنجان را به وجود می آورند.
-2رودخانه ها، دره های رودخانه ای و تنگ ها
به دلیل وجود بارندگی هاینسبتاً مناسب، رودخانه های استان نسبتا پرآب و دایمی هستند .سرچشمه این رودخانه هامعمولاً کوه های نسبتا بلند استان می باشد که پس از خروج از کوهستان از دره ها و دشتهای گذشته و چشم اندازهای زیبا و دیدنی را به وجود آورده اند . با توجه به کوهستانی بودن بخش زیادی از استان، برخی از رودخانه ها در هر کجا که توانسته اند بستر خود را ژرف نموده و در بخش هایی از مسیر نیز حالت کانیون به خود گرفته اند .از آنجایی که مسیرهای ارتباطی نیز در امتداد همین رودخانه ها احداث شده اند در هنگام گذر از کنار آنها چشم هر گردشگری را مجذوب خود می نمایند.
همچنین اطراف این رودخانه ها در بیشتر موارد، با توجه به وضعیت توپوگرافیکی، پوشش گیاهی و چشم اندازهای طبیعی خاص خود، زمینه حضور گردشگران زیادی را فراهم آورده اند .علاوه بر طبیعت زیبای اطراف این رودخانه ها، در پی عملکرد کاوشی و انحلالی آب در ارتباط با لیتولوژی و ضاًبع در رابطه با نقش زمین ساخت در مسیر این رودخانه ها تنگ ها و دره های ژرف و متعدد زیبایی در استان شکل گرفته اند .تنگ های استانعموماً ژرف بوده و اغلب بر دامنه کوه ها و برخی نیز از طریق ژرف سازی بستر رودخانه در سطح دشت ایجاد شده اند .در واقع فرایند برتر در ایجاد تنگ ها در استان به قدرت سایش رودخانه ها بر می گردد، به طوری که در مسیر رودخانه های مهم استان تنگ های زیبایی شکل گرفته است .بنابراین، با توجه به ساختار زمین شناسی و لیتولوژی استان، رودخانه ها، دره های رودخانه ای و تنگ ها می توانند به عنوان یکی از چشمگیرترین مناظر ژئومورفولوژ یکی جهت توسعه ژئوتوریسم در استان مورد استفاده قرار گیرند.
-3دودکش جن در ماهنشان زنجان
دودکش جن که در اصلاح زمین شناسی»هودو » - Hoodoo - نامیده می شود در حقیقت به نوعی از فرسایش گفته می شود که در اثر آن مناره های طویلی از رسوبات و سنگ ها از لایه های ابتدایی باقی می مانند. "هودوها" همیشه پدیدهای جذاب برای ژئوتوریستها و زمینشناسان بودهاند؛ اما گویا وجود نام جذابی مانند »دودکش جن«هم تا کنون نتوانسته علاقهمندان به این حوزه را به زنجان بکشاند و این پدیده، دور از اقدامات حفاظتی در معرض تخریب قرار گرفته است، بویژه دژ کهن پای آن با نام قلعهی »بهستان« که 64 اتاق و دو راهپله دارد و ثبت ملی هم شده، اما آنجا نیز بهدلیل نبود حفاظت کافی در حال تخریب شدن است.»دودکش جن« را در 20 کیلومتری شهر ماهنشان و 120 کیلومتری زنجان میتوان پیدا کرد.
-4غارها
غارها پدیده های طبیعی بسیار زیبایی هستند طبیعت خاص و شکل گیری غار در دل کوه ها و زمین به همراه پیچیدگیهای خود با اعجاب و شگفتی همراه است انچه که بر شگفتی ان می افزاید اهمیت تاریخی برخی از آنها است، که پناهگاه و محل زندگی بعضی گروه های انسانی بوده اند . غارها گاه دارای بار مذهبی، فرهنگی، علمی، هنری، اقتصادی و سوق الجیشی بوده،نگرش دقیق و کاوش های علمی را طلب می نماید . عرصه های منابع طبیعی استان زنجان دارای غارهای زیادی است که می تواند به عنوان جاذبه های طبیعی و منابع مهم گردشگری مورد استفاده غار نوردان و غار شناسان قرار گیرد . از مهمترین غارها ی این مناطق استان میتوان به غارهای کتله خور و خرمنه سر اشاره کرد که در جلب و جذب جهانگرد به استان نقش مهمی را ایفاد میکنند.
باید شماره گذاری و دسته بندی صورت کیرد ✓ غار کتله خور
غار تاریخی و زیبای کتله خور یا نور خورشید که یک غار خشکی - آبی است جدیدترین غار کشف شده در محدوده استان زنجان می باشد . این غار یکی از زیباترین شگفتی های استان است که در دامنه کوه ساقیزلو در محدوده شهرستان خدابنده و پنج کیلومتری شهر گرماب ، 155 کیلومتری جنوب شهر زنجان ، 173 کیلومتری شمال همدان و 410 کیلومتری تهران واقع شده است . تحقیقات انجام شده بر روی غار ، نشان از شکل گیری آن در دوران ژوراسیک 70 - تا 120 میلیون سال پیش - دارد . این غار قبل از سال 1300 هجری شمسی کشف و در سال 1330 هجری شمسی به ثبت رسیده است . غار کتله خور از لحاظ زیبایی ، تعدد طبقات ، کیفیت بلورها و قندیل ها ، اولین غار آهکی جهان محسوب می شود . غار کتلهخور ، یک غار آهکی است که در برخی نقاط آن گل رس و خاک های حاوی اکسید آهن قابل مشاهدهاست . این غار از نظر سنی تقریباً با غار علیصدر همدان هم سن است . غار کتله خور شباهت بسیاری به غار علیصدر
