بخشی از مقاله
چکیده
نگاهی به تجربه تاریخی فرایند توسعه در کشورهای توسعه یافته، به وضوح این امر را معلوم میسازد که توسعه روستایی بعنوان بنیان توسعه ملی، بایستی در اولویت برنامه ها و محور سیاستها قرار گیرد. بر همین اساس پژوهش حاضر با بهرهگیری از روشهای کمی سعی دارد با استفاده از منابع اسنادی و آمارنامه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1385، به سطحبندی توسعه و سنجش توزیع فرصتها در مناطق روستایی شهرستانهای استان کردستان بپردازد. بر همین مبنا بررسی حاضر قصد دارد تا میزان توسعه اجتماعی مناطق مورد مطالعه را در قالب 3 شاخص زیربنایی، آموزشی، فرهنگی- مذهبی برای 404 روستا که از 8 شهرستان بصورت تصادفی بعنوان جامعه آماری انتخاب گردیدهاند با بهرهگیری از مدل تاپسیس و نرم افزارهای Excel و Spss با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مورد ارزیابی قرار دهد. ارزیابی سطح توسعهیافتگی مناطق مورد پژوهش حاکی توزیع ناعادلانه خدمات و امکانات و بدنبال آن توزیع نامتوازن فرصتهاست که منجر به ایجاد شکافی عمیق بین مناطق روستایی استان کردستان گردیده است.
بطوری که در شاخص-های زیربنایی شهرستان مریوان با 0/53 دارای بیشترین توسعه روستایی و شهرستان بیجار با 0/45 کمترین میزان توسعه را در بین مناطق روستایی استان به خود تخصیص دادهاند و در شاخصهای آموزشی روستاهای شهرستان قروه با 0/71 توسعهیافته و شهرستان بیجار با 0/34 کمترین میزان توسعه را دارا بودهاند. همچنین در شاخصهای فرهنگی- مذهبی مناطق روستایی شهرستان کامیاران با 0/87 بسیار توسعهیافته و مناطق روستایی بیجار با 0/10 کمترین میزان توسعه را داشتهاند. نتایج همچنین نشان میدهد محرومیت بالا به ترتیب در برخورداری از شاخصهای زیربنایی و سپس فرهنگی-مذهبی در مناطق روستایی استان کردستان بسیار مبرهن است و لذا نابرابری در میزان دسترسی به فرصتها در مناطق میطلبد که مسئولین امر در راستای تحقق عدالت اجتماعی، دسترسی یکسان به فرصتها و بهبود وضعیت مناطق محروم، ضمن بازنگری دقیق، جهت رفع نابرابریهای منطقهای، راهبرد برنامهریزی فضایی را در دستور کار خود قرار دهند.
واژههای کلیدی: سطحبندی، توسعه، تاپسیس، مناطق روستایی، کردستان
-1 مقدمه
شاید بتوان گفت اولین بار، عنوان توسعه جغرافیایی در برابر توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و فرهنگی به وسیله هارولدور استاد جغرافیا دانشگاه مک مستر کانادا مطرح شده باشد. وی در تعیین معیار های جغرافیایی توسعه، به چند عامل از جمله عدالت اجتماعی، تکنولوژی مهار شده، کنترل آلودگی های محیط زیست، سلامتی و رفاه اجتماعی جامعه، کیفیت زندگی، تهیه سرمایه لازم جهت مناطق کم توسعه اشاره می کند - وارثی و همکاران، - 1387 توسعه که بعد از جنگ جهانی دوم در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و کشوری و همچنین در مسائل بینالمللی جایگاهی ویژه پیدا کرده است - - Frazier, 7991 تاریخچه طولانی ندارد و بیشتر به سالهای دهه 1950 باز میگردد . - Elliot,1994 - توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته شدن و قدرتمند شدن و مفهومی کیفی است که در برابر رشد قرار میگیرد و میتوان آنرا معادل افزایش کیفیت زندگی دانست - خاکپور و باوان پوری، - 1388
که برخورداری انسان از زندگی دراز و سالم و خلاق در محیط زیستی غنی و در جامعه مدنی و دموکراتیک غایت آن است - عباسنژاد و رفیعی امام، . - 1385 عده ای نیز بر این هستند که توسعه سنجش پیشرفت در کاهش فقر و نابرابری می تواند باشد. گروهی نیز در تعریف سطح توسعه یافتگی معتقدند کشورهای پیشرفته به خدمات و صنعت مشغولند و کشورهای در حال توسعه عمدتا به کشاورزی مشغولند - بهفروز، . - 1379 از منظر دیگر توسعه جریانی چند بعدی است که در خود تجدید سازمانی و سمتگیری کل نظام اجتماعی - اقتصادی را به همراه دارد - قرخلو و حبیبی، - 1385 و هدف آن بهبود مستمر زندگی جمعی بوده و فعالیت، آزادی، مشارکت و توزیع عادلانه منافع از ارکان اساسی آن به شمار میآید - ضرابی و همکاران، . - 1387
در این میان اصطلاح توسعه روستایی بر بهبود وضعیت اقتصادی و تغییرات اجتماعی مردم مساکن در نواحی روستایی دلالت دارد که به موجب آن، زمینه بهبود وضع درآمد، بهداشت، آموزش، تسهیلات، آب آشامیدنی، عرضه انرژی، امکانات مسکن، تسهیلات حمل و نقل و ارتباطات در روستاها فراهم می آید - رضوانی، - 1383 و بستر پیشرفت به سوی هدف های رفاهی نظیر تقلیل فقر، بیکاری و کاهش نابرابری فراهم میگردد. به طوری که رفاه اجتماعی بلکه هدف نهایی آن به شمار می آید - رسول-اف، . - 1379 تجربه تاریخی فرایند توسعه در کشورهای توسعه یافته، این امر را معلوم ساخته است که توسعه روستایی یک ضرورت بنیادی برای توسعه ملی است ولی بایستی در اولویت برنامه های توسعه ای قرار گیرد. در کشور ما نیز ضرورت پرداختی به امر توسعه روستا واز سوی دولت و از چند دهه پیش احساس شده و در غالب موارد، بعنوان محور سیاست های توسعه تلقی شده است - تقوی، . - 1380
-2 طرح مساله
با شکلگیری مفهوم توسعه با رویکرد مقایسه وضع نسبی مناطق و کشورهای مختلف، مدلها و راهبردهای توسعه و با کمی تاخیر اندازهگیری آن، کانون توجه اندیشمندان علوم مختلف از جمله علوم اجتماعی و اقتصادی قرار گرفت - رستگار، . - 1389 از آن جا که روند توسعهیافتگی در کشورهای مختلف جهان دارای سطوح متفاوتی است، در داخل یک کشور نیز میزان توسعه-یافتگی در بین مناطق و نواحی مختلف یک کشور از سطح یکسانی برخوردار نیست و حتی در داخل یک شهرستان نیز روند توسعهیافتگی در بین دهستانهای آن با هم برابر نیست. به بیان دیگر به علت امکانات بالقوه مناطق و عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... توسعه یافتگی مناطق ممکن است در بخشهای مختلف با یکدیگر متجانس و یکسان نباشد و این امر به نوبه خود لزوم برنامهریزی و ساماندهی فضایی را برای ایجاد تعادل در توسعه ضروری میسازد - تقوایی و همکاران، . - 1390
از آنجا که پرداختن به روستا در ایران از چند دهه پیش به دلایل جمعیتی و توسعهای بعنوان یک واقعیت، محور توجه مطالعاتی و سیاستگذاری بوده - شکوری، - 1390 و روستاها بعنوان بستر پیدایش و تکامل حیات بشری، کلید پیشرفت کشورها، نقش انکار ناپذیری را در تحقق توسعه سرزمینی ایفا مینمایند تا جایی که ثبات نظام روستایی در ابعاد مختلف ضامن توسعه ملی است، اختلال در عملکرد این مناطق میتواند کلیت سرزمین را به طور جدی تهدید کند - زارعی، . - 1391 بر همین اساس بررسی وضع موجود - شناخت امکانات، محدودیتها، تنگناها و نیازها - بعنوان اولین گام یک برنامهریزی مطلوب جهت هدایت مناطق روستایی به سمت پایداری در توسعه در دستور کار این پژوهش قرار گرفته است.
از آن جا که تکنیک تاپسیس دارای پایههای نظری قویتری نسبت به تکنیکهای تصمیمگیری دیگر چندشاخصه است - اکبری و زاهدی کیوان، - 1387 و به کمک این روش نحوه توزیع امکانات و خدمات، با مطالعه تطبیقی شاخصها در زمینههای مختلف قابل تحلیل میباشند و با تکیه بر این شاخصها میتوان تصویری از میزان بهرهمندی نواحی را خدمات ارائه داد - بهرامی و عطار، . - 1390 در همین راستا جهت سطحبندی و سازماندهی فضایی- مکانی سکونتگاههای روستایی وکمک به شناخت میزان نابرابری و شناسایی نقاط محروم این پژوهش بر آن است تا با استفاده از مدل مذکور به تبیین سطح توسعهیافتگی مناطق روستایی شهرستانهای استان کردستان بپردازد.
-3 سابقه تحقیق
در مورد تحلیل توسعهیافتگی مناطق روستایی کشور پژوهشهای زیادی با توجه به رویکرد تصمیمگیری تاپسیس توسط جغرافیدانان انجام پذیرفته است که در این مقاله بصورت مختصر به برخی از آنها اشاره میگردد:در یک بررسی جهت رتبهبندی درجه توسعهیافتگی شهرستانهای استان خراسان رضوی با استفاده از تکنیک تاپسیس، شهر مشهد بعنوان مرکزیت سیاسی، اداری، فرهنگی و اقتصادی رتبه اول و شهرستان خلیلآباد رتبه 19 را کسب نمودهاند. این بررسی ضمن تایید شکاف و نابرابری در برخورداری از توسعه، معتقد است الگوی حاکم بر ساختار فضایی خراسان رضوی، مرکز- پیرامون است - زیاری و همکاران، . - 1
389 در پژوهش دیگری جهت سنجش و ارزیابی پایداری مناطق روستایی، بهترین روش برای مطالعه تکنیک چند متغییره تاپسیس فازی در نظر گرفته میشود - خسروبیگی و همکاران، . - 1390 همچنین در مقالهی سنجش درجه روستاگرایی شهرستان خدابنده با استفاده از مدل تاپسیس نگارندگان معتقد بودند که این مدل به خوبی توانسته درجه روستاگرایی را در میان روستاهای منطقه تبیین و اولویتبندی نماید.به طوری که یافتههای حاصل از مطالعات میدانی کاملا با واقعیتهای موجود در مناطق روستایی منطبق است - رضوانی و همکاران، - 1390 و در بررسی شهرستان بهاباد با استفاده از مدل تصمیمگیری چند معیاره تاپسیس، محققان نشان دادند که دهستان جلگه در تمام شاخصها به ویژه شاخصهای اقتصادی مورد مطالعه، مطلوبترین مکان برای استقرار و گسترش فعالیتهای اقتصادی و دهستان بنستان بعنوان نامطلوب ترین دهستان شهرستان محسوب میشوند - موسوی و باقری کشکولی، . - 1391
-4 مواد و روشها
پژوهش حاضر با هدف بررسی تحلیل درجه توسعهیافتگی مناطق روستایی شهرستانهای استان کردستان، با استفاده از منابع اسنادی- کتابخانهایی، درصدد است تا با استفاده از مدل تاپسیس و نرم افزارهای Excel, Spss با رویکردی توصیفی- تحلیلی،
