مقاله درباره گنبد امیر علی شیر نوایی در حرم مطهر رضوی

بخشی از مقاله

چکیده

گنبد امیر علیشیر نوایی از بناهاي گمشدة حرم مطهر است که نام آن در کتابها و اسناد تاریخی سدههاي دهم تا دوازدهم ه.ق. وجود دارد؛ اما امروز نشانی از آن باقی نمانده است. مقاله حاضر با توجه به اقدامات امیر علیشیر نوایی وزیر دورة تیموري در حرم مطهر، اخبار و گزارشهاي منابع و اطّلاعات اسناد تاریخی دراینباره را بررسی کرده، تلاش دارد مکان و کاربري گنبد مذکور را بررسی و دراینباره نظریاتی ارائه کند.

مقدمه

حرم مطهر رضوي مجموعهاي از بناهاي گوناگون است که بر گرد مزار اصلی قرار دارند. این بناها به تدریج طی حدود دوازده سده ساخته شده و شکل گرفته است. علاوه بر آن، تعمیرات و تغییرات متعددي در بناها رخ داده و جابجاییها، خرابیها و بازسازيهاي فراوانی اتفاق افتاده که بسیاري از آنها به درستی ثبت و ضبط تاریخی نشده است. در این میان، پرسشهایی وجود دارد که به جواب روشنی نرسیده است. به رغم وجود اسناد پر شمار و منابع کتبی دربارة تاریخ حرم مطهر و آستان قدس، جزئیات زیادي هست که هنوز روشن نشده است.

مخصوصاً که ساخت و سازهاي پیوسته، تغییرات زیادي در نماکاريها داده که باعث از میان رفتن کتیبهها و اسناد و مدارك روشنگر شده است. پرسشها دربارة بناهاي پیش از دورة صفوي بسیار بیشتر است و هر چه در تاریخ به عقب بازمیگردیم ابهامات بیشتر شده، به گونهاي که در بسیاري از موارد دربارة جزئیات خبر مستند چندانی نمیتوان داد. یکی از این بناهاي داراي ابهام، گنبد امیر علیشیر است که دست کم تا دورة افشاریه در نزدیکی بقعه مطهر وجود داشته و امروزه نشانی از آن باقی نمانده است. این مقاله دربارة مکان احتمالی، کاربري و وضعیت آن نظریاتی را طرح کرده، درستی آنها را میسنجد.

گنبد امیر علیشیر در منابع تاریخی

در حرم مطهر بناهاي منسوب به امیر علیشیر نوایی 844 - تا 906 ق - عبارت است از ایوان، صفّه و صحن اولیه حرم مطهر، دارالحفاظ و غُلُورخانه.1 از این میان، به غیر از غلورخانه مکان بقیه بناها اکنون دانسته است. ایوان و صفّه امیر علیشیر همان است که امروز به نام ایوان طلاي نادري در جنوب صحن انقلاب قرار گرفته و صحن نیز همان صحن عتیق یا صحن کهنه - صحن انقلاب کنونی - است که ابتدا توسط امیر علیشیر نوایی ساخته و بعداً توسط شاه عباس گسترده به همت نادرشاه طلاکاري شد.2 اما هیچ منبعی مشخصاً ساخت بنایی موسوم به گنبد امیر علیشیر را به وي نسبت نداده است؛ مخصوصاً که خواندمیر در مکارم الخلاق - کتابی که اختصاصا به زندگی و کارهاي علیشیر نوایی پرداخته - مشخصاً اقدامات وي در حرم مطهر را جداگانه نام برده و گنبد امیر علیشیر در میان آنها نیست.

گرچه امیر علیشیر در هرات دفن شد؛ ظاهراً در چهار مکان براي خود مقبره ساخته بوده که یکی از آنها در مشهد بوده و میتوان  این گمان را داشت که گنبد امیر علیشیر همان باشد؛ مخصوصاً این که بناي ساخته شده در مشهد، »در حوالی روضه مقدسه رضویه« نشانی داده شده و این احتمال را تقویت میکند.1 منشی قمی - متولد 953 ق - ، مورخ دورة صفوي در دو کتاب خویش از بنایی به نام »گنبد امیر علیشیر« در حرم مطهر رضوي نام میبرد. در اسناد اداري آستان قدس در دورة صفویه و افشاریه نیز این نام وجود دارد. اما امروزه در حرم مطهر جایی به این نام نیست.