بخشی از مقاله
چکیده:
گسترش فضایی بی رویه و بدون برنامه شهرهای بزرگ و متوسط کشور در چند دهه گذشته، باعث شکل گیری بافت های جدید شهری در مجاورت شهرها و جابجایی ساکنان و کاربریهای شهری به نواحی جدید گردیده است . در نتیجه این جابجایی، به تدریج بافت های قدیمی شهرها کارکرد و حیات اجتماعی - اقتصادی خود را از دست داده اند و این بافت ها با از دست دادن حیات شهری خود، به سمت رکود و فرسودگی گرایش پیدا کرده اند.روش تحقیق در این مقاله با توجه به موضوع، اهداف و فرضیات تحقیق، به صورت کتابخان های، میدانی - مشاهده، مصاحبه و پرسش نامه است .با توجه به تجزیه و تحلیل داده ها، استفاده نتایج تحقیق نشانگر آن است که کمبود امکانات، خدمات شهری و تأسیسات زیربنایی سبب مهاجرت ساکنان بومی به مناطق دیگر شهر شده و باعث منفی شدن نرخ رشد جمعیت بافت، طی سال های اخیر شده است و از طرف دیگر به خاطر وضعیت اجتماعی - اقتصادی ساکنان بافت، سبب شده تا روند بهسازی و نوسازی درون بافت کند شود، که این عوامل سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شده است.
واژگان کلیدی : ساماندهی، بافت فرسوده، بافت قدیم، کاربری اراضی شهری، شهر مشهد
طرح مسئله
امروزه با رشد روزافزون شهرنشینی، مشکلات شهری بیش از هر زمان دیگری دامنگیر شهرهای کشور گردیده است، این مشکلات با تأثیر گذاری بر تمامی جنبه های شهرنشینی، روابط منطقی زندگی شهرنشینی را نابسامان نموده است و کیفیت کلی و قابلیت زندگی در آن ها را به شدت کاهش داده و زمینه ناپایداری در آن ها را فراهم کرده است. - عربشاهی، - 28:1382بافت فرسوده شهری یکی از عوامل موارد مطرح در کلیه شهرهای کشور است که هر کدام متناسب با شرایط انسانی و طبیعی خود نیازمند مداخله و اصلاح است، از آنجایی که بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اولیه شکل گیری شهر را شامل می شود این امر موجب اختلال در شکل گیری ارتباط و وحدت فضایی بین بخش مرکزی، بخش میانی و بخش پیرامونی می گردد، بافت فرسوده به دلایلی همچون مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به پیکره شهر، دارای اهمیت خاصی است که این امر زندگی سالم و روان را در یک شهر تضمین می کند، یکی از موضوعات قابل مطالعه در جهت شناخت شهر و نحوه شکل گیری آن، مطالعه بافت قدیم شهر است، لذا برای هرگونه حرکت عمرانی، نخستین گام شناخت بافت قدیم شهر می باشد. - شفقی، - 1:1376 ایران و جهان دستخوش تغییرات گسترش شهری شده و تداخل سبک ها و شیوه های معماری در آن باعث ناهماهنگی بسیاری در چهره آن و فرسوده شدن این بافت شهری شده است. به غیر از مشکلاتی که در روند احیا و نوسازی بافت فرسوده مشهد اختلال ایجاد می کنند خطراتی نیز همواره جان مردم ساکن این منطقه را تهدید میکند که از این جمله می توان به نامقاوم بودن این منطقه در برابر حوادث طبیعی از جمله زلزله اشاره کرد.
اهداف تحقیق:
هدف اصلی و کلی این تحقیق، شناخت ویژگی های اقتصادی و اجتماعی ساکنان بافت قدیمی - شهر مشهد - و همچنین شناخت وضعیت کالبدی بافت است .اهداف فرعی در چارچوب هدف کلی تحقیق عبارت است از:
-شناسایی ساختار فضایی - کالبدی، مسائل و مشکلات موجود بافت فرسوده شهر مشهد -شناخت عوامل موثر بر تخریب بافت فرسوده شهر مشهد -جلوگیری از تخلیه و تهی شدن جمعیت و زندگی در بافت فرسوده شهر مشهد
-ارائه راهکارهای درست، صحیح و علمی برای ساماندهی - بهسازی یا نوسازی - بافت فرسوده شهر مشهد
فرضیات تحقیق:
-به نظر می رسد که کمبود خدمات و امکانات شهری در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شده است. -به نظر می رسد که وضعیت اقتصادی- اجتماعی ساکنان در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن بافت شده است.
روش تحقیق:
امروزه توجه به بافت های قدیم شهرهای آسیایی از نظر متخصصین از اهمیت خاصی برخوردار است، این امر به دو دلیل عمده است الف :این کشورها از سابقه تمدن شهری زیادی برخوردارند .بغالباً: دیرتر از کشورهای توسعه یافته اروپایی متوجه خطر و بحران تخریب میراث فرهنگی شهرها شده اند.با توجه به موضوع، اهداف و فرضیات تحقیق، در مراحل مختلف، ترکیبی از تحقیقات توصیفی، تحلیلی و همبستگی است .در مراحل نخستین از روش اسنادی و مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است .در بخش جمع آوری اطلاعات وضع موجود، دو روش مطالعات میدانی و مطالعات اسنادی به کار رفته است. در شیوه میدانی با استفاده از تکنیک های تهیه پرسشنامه - که 320 نمونه به این طریق پر شده است: در هر محله به طور متوسط به ازای هر 20 واحد مسکونی، یک واحد در نمونه قرار گرفته است، ابتداء در هر محله واحدی را به عنوان مبداء در نظر گرفته و به ازای هر 20 واحد مسکونی یک واحد به عنوان نمونه انتخاب گردیده است و با انتخاب هر واحد نمونه، اطلاعات مورد نیاز از خانوارها جمع آوری شده و به این طریق پرسشنامه ها تکمیل گردیده است - و مشاهده به جمع آوری اطلاعات پرداخته و برای تجزیه و تحلیل داده ها و بررسی متغیرها، تهیه جداول، محاسبات، از نرم افزارهای آماری SPSS ، EXEL استفاده شده است. همچنین در این تحقیق، برای تهیه نقشه، از نرم افزارهای Auto Cad ، GIS استفاده شده است.
تعاریف و مفاهیم:
نوسازی: یعنی باز گرداندن حیات مجدد به بنا یا فضا و احیا، با تاکید بر تغییر شکل فضا یا مجموعه شهری است - - smith,1996:85 نوسازی زمانی انجام می شودکه فضای شهری، مجموعه و یا بنا از نظر عملکردی فعال هستند، ولی فرسودگی کالبدی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده باشد - سیف الدینی، - 390:1389 بهسازی: به سلسله اقداماتی گفته می شود که به منظور ابقاء و بهبود کالبد و فضای شهر در کوتاه مدت صورت میگیرد. - مهدی زاده،. - 18:1380 در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد - حبیبی و همکاران، - 47:1368 بافت فرسوده: مفهوم فرسودگی شهری را می توان تنزل شرایط اجتماعی، اقتص ادی و کالبدی بافت شهری دانست .به طور کلی کاهشکارآیی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد .
هنگامی که در محدوده ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد - رز ماری ، - 9:2005 عبارت است از بافت های شهری که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزش های کیفی محیط زیست انسان را - از جنبه های کالبدی، عملکردی، زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی - فراهم می آورد و با نزول ارزش های سکونتی، نوسازی در بافت متوقف می شود و میل مهاجرت در جمعیت ساکن فزونی می یابد.بازسازی: به معنای از نو ساختن است .بازسازی زمانی صورت می گیرد که در بنا، مجموعه یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد.همبستگی و معنی داری :تحلیل همبستگی ابزاری آماری برای تعیین نوع و درجه رابطه یک متغیر کمی با متغییر کمی دیگر است که نوع رابطه به صورت مستقیم یا معکوس نشان می دهد، اما معنی داری در همبستگی؛ یعنی آیا بین دو متغییر رابطه همبستگی وجود دارد یا خیر.
ابعاد فرسودگی بافتهای شهری:
مراد از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش کارآیی یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافت های شهری است .فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود می آید. فرسودگی از ابعاد متعددی برخوردار است که با یک دیگر ارتباط و پیوند متقابل دارند، اما مهمترین ابعاد فرسودگی عبارتند از:
-فرسودگی کالبدی - سازه ای :فرسودگی که از افت کیفیت کالبدی بنا یا بافت ناشی می شود، که می تواند و عوامل مختلفی که سبب این نوع فرسودگی می شود شامل :عدم نگهداری بنا یا نگهداری نا مناسب و نامطلوب فضا.
-فرسودگی کارکردی :این نوع فرسودگی زمانی اتفاق می افتد که بافت برای کارکردی که به خاطرش طراحی شده، برای استفاده، مناسب نباشد.
-فرسودگی نسبی یا اقتصادی :در اغلب موارد، فرسودگی یک مفهوم مطلق نیست بلکه در ارتباط با سایر ساختمانها و گستره ها همیشه مفهومی نسبی دارد .بنابراین زمانی که مردم قدرت خرید و سرمایه داشته باشند ولی خارج از محدوده بافت تاریخی سرمایه گذاری کنند، در آن زمان است که مفهوم فرسودگی نسبی یا اقتصادی مطرح می شود و دلیل آن به خاطر این است که هزینه سرمایه گذاری در محله تاریخی بیشتر از نقاط دیگر است و برای سرمایه گذاری از جذابیت کمتری برخوردارند. بنابراین برای جلوگیری از فرسایش در هر نوع بعدف باید میزان پایداری را با انجام عمل مرمت در فضای شهری بالا برد و با افزایش پایداری، عمر فضای شهری بالا رفته و میزان دوام آن فزونی می گیرد.
فرآیند شکل گیری بافت فرسوده:
هر بافت تاریخی در شهر را می توان بافت فرسوده دانست، ولی هر بافت فرسوده، بافت تاریخی نمی باشد لذا دامنه شمول بافت تاریخی بیشتر از بافت فرسوده است و بافت تاریخی می تواند بافت فرسوده را در بر بگیرد. پس بر همین اساس، بافتهای کهن شهری و روستایی کشور نماد فرهنگ و تمدن ایران زمین، اسنادی از تاریخ، نمودهای محسوس هویت و تجربه نیاکان ما محسوب می شوند .این بافت ها در برگیرنده ارزش های معماری و شهرسازی و هویت ملی، نمایانگر خاطرات قومی و آثاری متعلق به تمامی نسل های حاضر و آینده کشور است که در عین حال جایگزین ناپذیر نیز هستند
مشخصه های بافت های فرسوده درایران:
مطالعات اجتماعی در مورد مردم ساکن و مالک در بافت های فرسوده شهری ایران نشان می دهد در حدود % 70 افراد شاغل و ساکن در این بافت ها ملک شخصی داشته و اغلب بیش از 30 سال در این مناطق ساکن یا شاغلند . جابه جایی جمعیت دراین بافت ها خیلی کند صورت گرفته و جمعیت جابه جا شونده از دو خصوصیت برخوردارند، کسانی که از این نقاط به نقاط دیگر شهر مهاجرت می کنند نسل
