بخشی از مقاله
چکيده
امروزه بيشتر کشورهاي در حال توسعه از جمله ايران با مشکلات زيادي از جمله فقدان برنامه ريزي کارآمد، عدم توسعه مطلوب منطقه اي و محلي که زيربناي توسعه ملي است ، توزيع نامناسب امکانات و تسهيلات در کل کشور، بيکاري و بيتوجهي به محيط زيست و کمبود امکانات مالي و ارزي روبرو هستند. در اين خصوص صنعت گردشگري نقش مهمي را در رشد و توسعه اقتصادي و افزايش درآمدهاي ملي و نيز کسب درآمدهاي ارزي ايفا مينمايد. اين صنعت قادر است که با تکيه بر استفاده غيرمصرفي گردشگران ، از يک سو به تامين معيشت افراد محلي پرداخته و از سوي ديگر به حفظ و احياي اکوسيستم ها کمک نمايد. با اين وجود اثر گردشگري بر روي محيط زيست ، در صورتي که همراه با برنامه ريزيهاي درست صورت نگيرد، مشکل آفرين خواهد بود.
اين مسئله توجه هرچه بيش تر به مفهوم پايداري را ضروري ميکند. در اين مقاله ، ابتدا گردشگري و جاذبه هاي گردشگري در شهرستان طرقبه شانديز بيان شده است و سپس پيامدهاي مثبت و منفي آن در اين منطقه مورد بررسي قرار گرفته است . از آن - جاييکه فعاليت هاي انسان در راستاي توسعه به هر طريقي که باشد اثرات مختلفي بر محيط زيست خواهد داشت ، لذا نميتوان اين فعاليت ها را که جنبه حياتي براي بقاي انسان دارد محدود کرد بلکه برعکس بايد متناسب با نيازهاي حال و آينده ، هرچه بيشتر در توسعه و تکامل آن تلاش شود، مشروط بر آنکه به بهاي نابودي محيط زيست و منابع طبيعي نباشد. از آن جاييکه توسعه صنعت گردشگري نقش مهمي را در رشد و توسعه اقتصادي و افزايش مستقيم و غير مستقيم فرصت هاي شغلي در شهرستان طرقبه شانديز ايفا مينمايد، در اين مقاله ، نياز به برنامه ريزي و تلاش در راستاي دستيابي به گردشگري پايدار و اصولي که متناسب با قابليت هاي منطقه باشد، به عنوان راهکاري موثر مدنظر قرار گرفته است .
واژه هاي کليدي: گردشگري، شهرستان طرقبه شانديز، محيط زيست ، پايداري، توسعه
مقدمه
بيشتر کشورهاي در حال توسعه با مشکلات زيادي از جمله فقدان برنامه ريزي کارآمد، عدم توسعه مطلوب منطقه اي و محلي که زيربناي توسعه ملي است ، توزيع نامناسب امکانات و تسهيلات در کل کشور، بيکاري و بيتوجهي به محيط زيست و کمبود امکانات مالي و ارزي روبرو هستند. در اين خصوص صنعت گردشگري نقش مهمي را در رشد و توسعه اقتصادي و افزايش درآمدهاي ملي و نيز کسب درآمدهاي ارزي ايفا مينمايد. گردشگري سومين اقتصاد بزرگ در جهان است ) ,ICOM and WFFM/FMAM (2007
امروزه پديده گردشگري و اکوتوريسم ، به لحاظ درآمدزايي فراوان آن ، بسياري از کشورهاي جهان را بر آن داشته که سرمايه گذاري زيادي را به اين بخش اختصاص دهند (٣٤ :٢٠٠٦ Tremblay) . گردشگري با استفاده از مکانيسم خاص خود و بهره گيري از ضريب تکاثري ميتواند در ايجاد فرصت هاي شغلي جديد، توزيع مجدد درآمدهاي ملي، افزايش توليد ناخالص ملي و متوازن نگه داشتن ترکيب اقتصادي بخش هاي مختلف تاثيرات مثبت عمده اي بر جا بگذارد (مشيري و سيد ابوسعيدي ١٣٩٠: ٥٣). صنعت گردشگري هم از جنبه اشتغال زايي و هم از جنبه تاثيرات مستقيم و غير مستقيم در افزايش فرصت هاي شغلي، تاثيرات شگرفي بر اقتصاد مناطق دارد. همچنين از جنبه اجتماعي با توجه به تاثيرات متقابل توريسم و افراد بومي بر فرهنگ منطقه موجبات رشد فرهنگي خواهد شد. از طرفي وجود گردشگر در يک منطقه موجب بهبود امکانات و تجيهزات زيرساختي عمومي ميشود. با اين وجود توسعه گردشگري برخي تاثيرات منفي بر محيط زيست باقي ميگذارد و در واقع ، ظرفيت برد محيط زيستي چندين مقصد گردشگري در سال هاي اخير از حد مجاز گذشته است
(٦٠-٤٨ :٢٠٠٨ Constantin and Mitrut ; ١٤-٨ :٢٠٠٨ Coccossis ) .
پس مي توان گفت که گردشگري از جمله فعاليت هايي است که برخي از اوقات به دليل بهره گيري متراکم از طبيعت ، سبب تنزل کيفي و حتي نابودي آن را فراهم آورده است . بدين سبب ، امروزه مطالعات فراواني در راستاي دستيابي به گردشگري پايدار صورت مي گيرد (مشيري و سيد ابوسعيدي ١٣٩٠ : ٥٦).
توسعه پايدار گردشگري توسعه اي است که در آن توازن و تعادل ، حفظ ارزش ها و کيفيت اخلاقيات و اصول اقتصادي و نيز مزيت - هاي اقتصادي همه به همراه هم ديده شده و کوشش ميشود تا توسعه اي متعادل و همه جانبه جايگزين توسعه صرفا اقتصادي گردد. در اين ديدگاه توسعه گردشگري با استفاده از منابع موجود به گونه اي است که ضمن پاسخ دادن به نيازهاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و ضوابط قانوني جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و يکپارچگي، هويت فرهنگي، سلامت حفظ محيط زيست ، تعادل اقتصادي و رفاه مردم محلي را تامين کرد (الواني ١٣٧٢ :١٠). گردشگري پايدار سعي در تنظيم روابط بين جامعه ميزبان ، مکان گردشگري و گردشگران دارد، چراکه اين رابطه ميتواند پويا و سازنده باشد و به دنبال تعديل فشار و بحران بين اين عناصر است تا آسيب هاي محيطي و فرهنگي را به حداقل رسانده ، رضايت بازديدکنندگان را فراهم آورده و به رشد اقتصادي ناحيه کمک ميکند (محسني ١٣٨٨ : ١٥٢). برخي نويسندگان ، گردشگري پايدار را به عنوان رويکردي که مستلزم عملکردي براي حيات و کيفيت بلند مدت هم منابع طبيعي و هم انساني است تعريف ميکنند (١٩٩٣ ,Lane &Bramwell ).
هدف اصلي اين مطالعه ، بررسي آثار مثبت و منفي گردشگري در شهرستان طرقبه شانديز به عنوان نزديک ترين قطب گردشگري به پايتخت معنوي ايران اسلامي و اشاره به ضرورت اجراي گردشگري پايدار و اصولي که متناسب با قابليت هاي منطقه است ، به عنوان راه حل کاهش مشکلات توسعه گردشگري در منطقه مورد مطالعه مي باشد.
مفهوم گردشگري
واژه گردشگري نخستين بار در سال ١٣١١ در مجله انگليسي به نام مجله ورزشي مورد استفاده قرار گرفت . در آن زمان اين لغت به معناي مسافرت ، به منظور تماشاي آثار تاريخي و بازديد از مناظر طبيعي براي کسب لذت به کار ميرفت . تعريف اين مفهوم با گذشت زمان تخصصي و دقيق تر شد (يگانگي و همکاران ١٣٩٠: ٥٣). گردشگري به مفهوم دقيق کلمه عبارت است از مسافرت اشخاص که به طور موقت از محل مسکوني خود دور ميشوند تا نيازهاي حياتي و فرهنگي و شخصي خود را به شکل مصرف کنندگان کالاهاي اقتصادي و فرهنگي برآورد کنند (قزلباش ١٣٨٨: ١٠٠).
سازمان جهاني جهانگردي (W.T.O)٢ ضمن انجام يک تقسيم بندي بين اصطلاحات جهانگرد يا گردشگر (Tourist) گردشگر يک روزه (Same day visitor)، ديدار کننده (Visitor) و مسافر (Traveler) تعاريف ذيل را ارايه ميدهد:
ـ جهانگرد يا گردشگر (ديدار کننده يک شبه ): مقصود کسي است که دست کم يک شب در يک اقامتگاه عمومي يا خصوصي، در محل مورد بازديد بسر برد.
ـ گردشگر يک روزه کسي است که يک روز به مکان ديگري مي رود ولي شب را در آنجا نمي گذراند.
ـ ديدار کننده کسي است که به مکاني غير از محيط معمولي خود مسافرت مي کند، کمتر از ١٢ ماه متوالي در آنجا بسر ميبرد و هدف اصلي از اين مسافرت اين نيست که در مکان مورد بازديد در ازاء دريافت پول کار کند.
ـ مسافر کسي است که بين دو يا چند نقطه مسافرت کند (گي ٢٢:١٣٨٢).
اثرات گردشگري
گردشگري در محيطي صورت ميگيرد که متشکل از انسان و ويژگيهاي طبيعي است . محيط انساني متشکل از عوامل و فرايندهاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي است . محيط طبيعي نيز از گياهان ، جانوران و زيستگاه هايشان تشکيل ميشود. با اين حال شايان ذکر است که در واقع محيط انساني و محيط طبيعي در هم آميخته اند و فعاليت انساني هم از محيط طبيعي اثر مي پذيرد.
گردشگري ميتواند به عنوان شکلي با اهميت از فعاليت هاي انساني اثرات قابل توجهي داشته باشد. اين اثرات در منطقه ي مقصد، جايي که گردشگران با محيط محلي، اقتصاد، فرهنگ وجامعه تعامل دارند بسيار مشهود است . از اين رو ميتوان به طور مرسوم اثرات گردشگري را تحت عناوين اثرات اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و محيط زيستي مورد بررسي قرار داد. در حقيقت مسائل گردشگري عموما چند جانبه اند و غالبا داراي مجموعه اي از ابعاد اقتصادي، اجتماعي، محيط زيستي هستند. بنابراين هنگام بررسي هريک از انواع اثرات بايد به خاطر داشت که اين اثرات چند جانبه اند و تقسيم بندي آن ها آن طور که غالبا نشان داده شده آسان نيست . به بيان ديگر نميتوان اثرات گردشگري را به سادگي صرفا تحت عنوان اثرات اجتماعي، محيط زيستي يا اقتصادي طبقه بندي کرد، بلکه اين اثرات گرايش به داشتن ابعاد به هم پيوسته ي بسيار دارند (ترابيان ١٣٨٧: ٥٣).
در کنار منافع اقتصادي، گردشگري بصورت مستقيم و غير مستقيم اثراتي در دو عرصه داخلي و خارجي دارد. ممکن است توسعه جهانگردي از جهتي ايجاد مزيت کند و از جنبه اي ديگر محدوديت به وجود آورد. مثلا از جهت اشتغال زايي و ايجاد درآمد براي ساکنان يک منطقه مفيد واقع شود ولي از سوي ديگر سبب آلوده ساختن محيط زيست و از ميان رفتن محيط طبيعي و سرمايه هاي ملي شود (الواني، ١٣٨٥: ١٣١).
اثرات گردشگري بر فرهنگ و اجتماع غيرملموس و در روندي طولاني و به آرامي و ممکن است به صورت ناخواسته و ناخودآگاه صورت گيرد. گردشگري داراي آثار فرهنگي و اجتماعي متعددي است که بي توجهي به آن ميتواند پيامدهاي نامطلوبي در پي داشته باشد.
مزاياي بالقوه صنعت جهانگردي :
ايجاد فرصت هاي شغلي جديد؛
افزايش ماليات و پول هايي که نصيب دولت ميشود؛
مطرح شدن جامعه و در نتيجه ايجاد فرصت هاي بيشتر براي توسعه و پيشرفت ؛
بهبود ساختارهاي زيربنايي و تشکيلات اصولي منطقه ؛
افزايش منابع مالي به منظور حفظ آثار فرهنگي و طبيعي ؛
توسعه صنايع دستي، بومي و محلي .
هزينه هاي بالقوه :
مشاغل فصلي ؛
افزايش هزينه زندگي ساکنان آن منطقه (براي مثال افزايش ارزش زمين ، خانه ، غذا و خدمات )؛
آلودگي هوا؛
افزايش رفت و آمد، وسيله نقليه ، راه بندها؛
اثرات منفي اين صنعت بر آثار فرهنگي و طبيعي ؛
افزايش ميزان جنايت ؛
افزايش ماليات مردم آن ناحيه يا منطقه ؛
نشت درآمدها به خارج از منطقه و افزايش وابستگي به کالاها و خدمات وارداتي ؛
وابستگي بيش از حد منطقه يا ناحيه به صنعت جهانگردي و يک بعدي شدن فعاليت هاي اقتصادي (گي، ١٣٨٥: ٧٧- .(276
بدين ترتيب ميتوان نتيجه گرفت گردشگري حاوي اثرات مثبت و منفي متعددي است و ميزان يا چگونگي اين اثرات بستگي به شرايط سياسي، اقتصادي و فرهنگي کشور توريست پذير و گردشگران ورودي خواهد داشت (سايت توريسم رهام ،١٣٩٣).
معرفي شهرستان طرقبه شانديز و جاذبه هاي گردشگري آن
شهرستان طرقبه شانديز (بينالود)يکي از شهرستان هاي استان خراسان رضوي است . از ابتدا نام شهرستان بينالود براي اين منطقه انتخاب شده بود ولي بعدها با مذاکراتي که با بخش ها صورت گرفت نام شهرستان طرقبه شانديز براي اين منطقه انتخاب شد.
شهرستان طرقبه شانديز در غرب و شمال غربي مشهد مقدس به مساحت ١٢٠٠ کيلومتر مربع و با جمعيت تقريبي ٥٠٦٦٥ نفر واقع است . اين شهرستان در حال حاضر شامل دو بخش طرقبه و شانديز بوده که از اواخر سال ١٣٨٧ در تقسيمات کشوري تبديل به شهرستان شده است . محدوده ي مرزهاي اين شهرستان هنوز به طور رسمي و دقيق مشخص نشده است ولي به طور سنتي از دوراهي طرقبه شانديز (بعد از پل مهندس پرتويي)مرزهاي شهرستان با مشهد تفکيک ميشود و از شمال به مسير مشهد قوچان محدود ميشود. شهرستان طرقبه شانديز بعد از مشهد مهم ترين شهرستان توريستي و گردشگري استان خراسان رضوي محسوب ميشود. اين شهرستان در بين عرض هاي ٣٦ درجه و ١٥ دقيقه تا ٣٦ درجه و ٢٢ دقيقه شمالي و ٥٩ درجه و ١٠ دقيقه تا ٥٩ درجه و ٣٦ دقيقه طول شرقي واقع شده است . شهرستان طرقبه شانديز با دارا بودن سابقه کهن تاريخي فرهنگي ممتاز و آثار و ابنيه تاريخي (آرامگاه ها، رباط ها، مساجد، کاروانسراها، حمام ها، قلعه هاي قديمي، برج و بارو، آسياب هاي آبي، حوض انبارها، قبرستان ها با کتيبه و سنگ قبرهاي قديمي و ديدني، گنجينه هاي قديمي سنگ نگاره ها و ...) همواره مورد توجه بسياري از گردشگران است
