بخشی از مقاله
راهکارهای توسعه گردشگری شهری در شهر شاندیز با استفاده از مدلSWOT
چکیده
گردشگری را دیگر باید صنعت آینده بنامیم چرا که از الان گردش مالی اش رقم چشمگیری است و بسیاری از کشورها را از فقر نجات خواهد داد، هدف ما در این تحقیق راهکارهایی جهت توسعه گردشگری در شهر شاندیز می باشد که باتوجه اهمیت بالای این شهر به دلیل قراگیری در مجاورت یکی از شهرهای مذهبی بزرگ کشور و جهان مشهد مقدس است، که دارای میلیون ها گردشگر
و زائر در سال می باشد، در این تحقیق ما با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و پیمایشی که حدود 200 پرسشنامه با توجه به جامعه آماری به صورت تصادفی پخش گردید. با توجه به اینکه شهر شاندیز دارای پتانسیل های بالای گردشگری می باشد و دارای آب و هوای معتدل و پاک که در اطراف یکی از شهرهای بزرگ با مشکلات خاص خود قرار دارد اهمیت این شهر را چند برابر کرده
و این شهر را به یکی شهرهای توریستی و پرجاذبه تبدیل کرده است . ما در این تحقیق این پتانسیل ها و نقاط ضعف و فرصت ها و تهدید ها را با مدل SWOT بررسی کردیم که نشان می دهد از لحاظ کیفی فرصت ها و نقاط قوت در مقایسه با ضعف ها و تهدیدها در مرتبه پایین تری قرار دارد در پایان نیز راهکارها و پیشنهاداتی را بعد از شناسایی این مولفه ها بیان کردیم.
واژه های کلیدی:SWOT، گردشگری، نقاط قوت، فرصت ها، شاندیز
مقدمه
جابه جایی های انسان ها در طول تاریخ زندگی بشر همواره انجام گرفته است. اگر چه کنجکاوی های انسان به منظور کشف رازهای جهان هستی انگیزه اصلی این جابه جایی ها بوده است. عوامل دیگری از جمله گرایش های زیبایی شناختی، اقتصادی، معرفت شناختی، و اکتساب آگاهی هایی درباره اقوام و قبایل دیگر نیز از جمله انگیزه های سفر و جابه جایی ها قلمداد می شوند. انسان ها در دوران های مختلف زندگی خود برای دیدن جذابیت های طبیعی، کشف فرصت های اقتصادی ، بهره برداری از امکانات زیستی مناسب تر، آگاهی از تنوع های قومی و فرهنگی، بار سفر بسته اند و مشکلات راه را نیز تحمل کرده اند بنابراین توریسم قدمتی به بلندی تاریخ دارد(زاهدی، .(3 :1390
در حال حاضر برای آن دسته از کشورهای در حال توسعه از جمله ایران که جاذبه های مربوط به گردشگری شهرها زیاد می باشد، برنامه ریزی ومدیریت گردشگری شهری ضرورتی اجتناب ناپذیر می نماید. از انجایی که گردشگری شهری تا حد نیازمند تضمین اثرات مثبت وکاهش عوارض منفی است، از این رو برنامه ریزی هایی جامع وراهبردهای موثرمدیریتی ضروری می نماید. (تقوایی مسعودواکبری محمود،.(1388
هدف از طرح این تحقیق لزوم شناخت پتانسیل ها و یا نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدها در شهر شاندیز با استفاده از مدل SWOT می باشد تا با شناخت این مولفه ها به برنامه ریزی و توسعه گردشگری با توجه به نقش بالای این شهر در گردشگری با توجه به نزدیک بودن آن به شهر بزرگ مذهبی مشهد مقدس لزوم انجام این تحقیق را ضروری می سازد.
بیشتر کارهای انجام گرفته در زمینه گردشگری در سه بخش میتوان بررسی کرد. اول مطالعات کتابهایی که بیشتر به شناخت و معرفی مکانهای دیدنی و جذاب برای گردشگران پرداختهاند و بعضاً نوعی تبلیغ و بازاریابی نیز بوده است و یا تجربه گردشگران از مناطق مختلف که به صورت کتاب و سفرنامه چاپ گردیده، سوم مطالعات اخیر که به صورت تخصصی در رشتههای مختلف بررسی شدهاند مانند گردشگری شهری، گردشگری روستایی و غیره (موحد،.(7 :1381
کامل ترین مطالعه مستند گردشگری شهری ، مطالعه بنیادین وکلاسیک آشورث 1989)م) است که درآن به مطالعات وگرایش ها در محیط های شهری استناد شده است. آشورث(1989م)در زمینه اینکه چرا اغلب گردشگران از شهرها دیدن می کنند، معتقد
است بسیاری از آن ها شهرها را برای گذران تعطبلات انتخاب می کنند، از طرفی تاثیرات اقتصادی واجتماعی گردشگری در حوزه های شهری عمیق می باشد. ناتوانی در پرداختن به گردشگری به عنوان یک فعالیت خاص شهری ، محدودیت های جدی ایجاد می کند واین مساله مانعی برای توسعه گردشگری به عنوان موضوعی برای مطالعه ی جدی می باشد. کسانی که به مطالعه گردشگری می پردازند، مایلند نسبت به بافت های شهری که مبنای این مطالعات بوده ، بی تفاوت باشند. حال انکه کسانی که به مطالعات شهری علاقه دارند، نسبت به اهمیت کارکرد گردشگری در شهرها غافل بودند. به هر حال عقاید آشورث علی رغم پیشرفت های مطالعات اخیر همچنان معتبر و پابرجا باقی مانده است، چرا که پیشرفت تحقیقات تدریجی بوده و در برگیرنده مطالعات موردی، توصیفی و تحلیلی درباره گردشگری در محیط های شهری است.این قبیل مطالعات تاثیرات کمی در پیشرفت نظری وچارچوب های مفهومی جدید دارند.
تعاریف، مفاهیم و مبانی نظری
اخیراً صنعت گردشگری به منزله یک عامل مهم در ایجاد اشتغال، سرمایه گذاری و توسعه منطقه ای و یک عامل ایجاد انگیزش در اقتصاد عمومی تلقی می شود (الیوت،1379،.(55 توسعه این صنعت در کشورهای صنعتی، موجب تنوع درآمدها و کاهش ناهماهنگی دراقتصاد می گردد و در کشورهای درحال توسعه فرصتی برای صادرات، تولید ارز و ایجاد اشتغال است .(Hall,1994:457) بنابراین لازم است همگام با افزایش گردشگران در فکر برنامه ریزی برای بهینه سازی امکانات موجود و استقرار امکانات مورد نیاز باشیم (میکاییلی،21،.(1379 از اینرو شناسایی جاذبه ها در مرحله اول و برنامه ریزی برای توسعه آ نها در مراحل بعدی، امری ضروری به نظر می رسد (بهزادفر و زمانیان،1368،(2 در عین حال بازاریابی و نظارت بر اجرای قوانین برای گردشگری لازم و ضروری است (شاهنده،1378،.(47 پس باید با نظری بلند و مدیریتی عالمانه، آگاهانه و با برنامه ریزی درست، درجهت گسترش گردشگری تلاش کرد (محلاتی،1380،.(6
توریسم در قالب الگوهای خاص فضایی به وجود می آید ویکی از این الگوها گردشگری شهری است که دسته ای از فعالیت های اقتصادی با نتایج مهم اجتماعی، اقتصادی ومحیطی در شهرهای ویژه است .(shapira,2001:43) وصرفا مختص فعالیت های گردشگران که در شهرها به وجود می آید ، نیست، بلکه نوع خاصی از گردشگری وبخش جدایی ناپذیر سنتی وصحیح زندگی شهری است که گروههای مختلف گردشگر را بر اساس تنوع وگوناگونی مسافرت ها وانگیزه های گردشگری به سوی خود جذب می کند .(barker and page,2002:273) گردشگری شهری در کشورهای پیشرفته پردرآمدترین نوع گردشگری است و در زمینه های مختلف اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی و... تاثیرات انکار ناپذیری دارد. این نوع از گردشگری در محدوده ی فضاهای شهری انجام می شود و برای انجام مطالعات قابل مقایسه به تئوری ها، تکنیک ها وروشهای منسجم تحلیلی نیازمند است ( snaith .(and haley,1999:595
شکل شماره-1الگوی مدیریت راهبردی توسعه گردشگری(مصلایی،(35:1368
یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرآیند تدوین راهبرد، تکنیکSWOT است که به وسیله آن اطلاعات مقایسه می شود .اساسا SWOT یک ابزار برنامه ریزی راهبرد ی است . (Hom hack,2001:3 ) و یک چارچوب مفهومی برای تحلیل های سیستمی محسوب می شود (نوری و همکاران،.(26:1385 امروزهSWOT به عنوان ابزاری نوین برای تحلیل عملکردها و وضعیت شکاف، مورد استفاده طراحان و ارزیابان راهبرد قرار می گیرد .(Nilsson,2001:15) برنامه ریزان در عین حال می توانند با استفاده از ماتریس ارزیابی داخلی روابط بین موضوعات مختلف را شناسایی، ارزیابی و راه حل هایی را برای آن ها ارائه نمایند (دیوید،.(36:1383 با استفاده از این ماتریس امکان تدوین چهار انتخاب یا راهبرد متفاوت از نظر درجه کنشگر یهای متفاوت در فضا فراهم می شود .البته در جریان عمل برخی از راهبردها با یکدیگر همپوشانی داشته و یا به طور هم زمان و هماهنگ با یکدیگر به اجرا درمی آیند (هریسون و کارون،.(192:1382
روش تحقیق
جهت دستیابی به اهداف تحقیق، در این مقاله ابتدا از روش ترکیبی و روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است که در این بخش با توجه به اطلاعات موجود به بررسی جاذبه ها، امکانات، و خدمات و همچنین وضعیت گردشگری و آثار مربوط به آن در توسعه جامعه مطالعه شده پرداخته شده و سپس در مراحل بعدی تحقیق، برای تجزیه و تحلیل و ارایه استراتژی و راهکارهای مناسب توسعه گردشگری از روش تحلیلی SWOT استفاده شده که در ابتدا با بررسی های انجام شده عوامل موثر تاثیرگذار بر محیط داخلی و خارجی ناحیه، فهرست نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای موجود مورد شناسایی قرار گرفته و سپس با محاسبه و تحلیل آنها، اولویت ها مشخص شده و در نهایت جهت تقلیل یا از بین بردن تهدید ها و نقاط ضعف منطقه و گسترش و تقویت نقاط فرصت و قوت موجود در ارتباط با برنامه ریزی و توسعه گردشگری در نواحی مورد مطالعه پیشنهاد ها و استراتژی های مناسب ارایه شده استجامعه. آماری مورد مطالعه حدوداً 1000 نفر از مسئولان و مدیران محلی و ستادی میباشند که حجم نمونه از بین آنها بر اساس فرمول کوکران به تعداد 205 نفر با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند.
معرفی شهر شاندیز
شاندیز یکی از شهرهای زیبای ایران در استان خراسان رضوی و در 15 کیلومتری غرب مشهد قرار دارد. این شهر از سطح دریا 1400 متر ارتفاع دارد و در طول جغرافیایی 59 درجه و 17 دقیقه تا 60 درجه و 38 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 23 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه میباشد و از شمال به میان ولایت و از جنوب به شهرستان نیشابور و از مشرق به شهر طرقبه و از غرب به گلمکان و شهرستان چناران مجاور میباشد و دارای وسعتی حدود 37825 کیلومتر مربع است و دارای 17 آبادی است (شکل .(1 -3 روستاهای ییلاقی زشک و ابرده و بازار مبل مشهد در روستای نورآباد (ویرانی) در آن واقع گردیده است و به علت قرارگرفتن در دامنههای شمالی سلسله ارتفاعات بینالود و برخورداری از آب و هوای معتدل آب فراوان و باغهای وسیع و مناظر طبیعی دیدنی به عنوان یکی از کانونهای عمده گذاران اوقات فراغت و پذیرایی تعداد کثیری از جمعیت شهر مشهد و گردشگران از سرتاسر ایران و جهان میباشد با توجه به شواهد این منطقه قبل از دین مبین اسلام نیز مسکونی بوده و با توجه به این که راه قدیم مشهد به نیشابور از این منطقه میگذشته دارای رونق فراوانی بوده است.
شکل -1-3 نقشه موقعیت سیاسی شهر شاندیز
ویژگی های و جاذبه های شهر شاندیز
جاذبه های طبیعی
رشته ارتفاعات آلاداغ - بینالود دارای طول حدود 360 کیلومتر و پهنای بین 10 تا 60 کیلومتر است و از جنوب بجنورد شروع و تا شمال نیشابور ادامه پیدا میکند. جهت این رشته ارتفاعات شمال غربی- جنوب شرقی است. استقرار بخشی از این رشته ارتفاعات زیبا در منطقه با قلل مرتفع و متعدد از جمله قله شیرباد با ارتفاع 3140 متر، زنبورگاه با 3028 متر، قله چمن 2792 متر، قلعه گاو با 2652 متر و ... همراه است که ایت قلل مرتفع زمینه بسیار مناسبی را برای ورزش هایی مانند کوهنوردی، صخره نوردی، اسکی و .... فراهم آورده است.
یکی از نکات جالب توجه و مهم، اختلاف ارتفاع در منطقه میباشد. طیف ارتفاعی منطقه بین 1140 تا 3190 متر از سطح دریای آزاد در نوسان است و معادل 2050 متر اختلاف در فاصله کمتر از 35 کیلومتر به چشم میخورد. به همین دلیل جامعه گیاهی در نقاط مختلف متفاوت است. جنگل های کم شیب و تنک ارس کوهی واقع در ارتفاعات جنوبی با درختان زیبا و کهنسال، بوته زارهای ارغوان پراکنده با رویش طبیعی در یالهای پرشیب درههای زشک و ازغد و ... سبب ایجاد چشماندازهای طبیعی زیبا شده است. رشته کوه بینالود با استفاده از اقلیم مطلوب تابستانی و تنوع عوارض فیزیکی و مورفولوژیکی کوهستانی (قلهها، دامنهها، تپهها، رودها، چشمهها، و روان آبها) به همراه عناصر زیستی طبیعی و مصنوعی (باغها، گیاهان مرتعی، درختان طبیعی و دیر زیست) و وجود مناظر بدیع و چشم اندازهای نادر از نقطه نظر زیباشناسی و گذران اوقات فراغت برای علاقهمندان به طبیعت و گردشگران و کوهنوردان دارای جاذبه میباشد (ارفعی و بازوبندی، .(41 :1386
الف- پارک جنگلی طبیعی شهر شاندیز
این جاذبه توریستی طبیعی مهمترین مرکز تفریحی و گردشگری شاندیز میباشد و در جنوب غربی شهر در کنار رودخانه زیبای شاندیز و در حاشیه ارتفاعات جنوبی شهر واقع شده است. پارک جنگلی طبیعی شاندیز دارای امکانات مختلفی جهت رفاه گردشگران از جمله مسجد، پارکینگ، سرویس بهداشتی، رستوران، وسایل بازی کودکان و ... میباشد و محیط با صفایی در حاشیه رودخانه و با درختان سربه فلک کشیده چنار قدیمی است.
ب- چنار کهن شاندیز
چنار کهن و قدیمی 2700 ساله شهر شاندیز که در روزگاری نه چندان دور مغازههای متعددی مثل کفاشی، قهوه و قصابی و ....
در آن وجود داشته و مردم شاندیز در اطراف آن به عنوان مرکزی جهت تجمع، داد و ستد به فعالیت میپرداختند. این چنار قدیمیترین موجود زنده این دیار است و تاریخ دور و درازی را نشان میدهد که در مرکز شهر داخل میدان امام خمینی شهر شاندیز قرار دارد.
جاذبه های فرهنگی
الف- رباط تاریخی ویرانی
در اراضی قریه لنگر در مجاورت روستای ویرانی و مسیر جاده مشهد - شاندیز واقع شده است. بنای آجری مقبره با نقشهای چهار ضلعی مشتمل بر فضای مرکزی، چهار ورودی، سه ایوان در جهات شرقی، شمال - جنوبی و گنبدی بر فراز آن میباشد. به اعتقاد برخی از صاحب نظران مزار ویرانی مدفن " شیخ اخی علی قتلقشاه ویرانچی" است که در ابتدا خانقاه بوده و سپس به آرامگاه تبدیل شده است و معماری آن منتسب به دوران تیموری میباشد ولی بنیان آن قبل از این صورت گرفته است (آریا نژاد، .(14 :1389
ب- موزه مردم شناسی رباط ویرانی
این موزه در فاصلهی 10 کیلومتری جاده مشهد - شاندیز در روستای ویرانی (نورآباد) واقع شده است. این رباط کاروانسرا در دوره تیموری و در مسیر راه تابستانی مواصلاتی نیشابور به توس بنا گردیده است و از نوع رباطهای سرپوشیده و فاقد حیات مرکزی می باشد. این بنا دارای 9 غرفه با طاقهای جناغی است که 8 غرفه به شکل قرینه رو به رو و یک غرفه در انتهای بنا قرار گرفته و پلان آن تقریباً مستطیل است و در ساختمان این سازه از سنگ در شالوده بنا و آجر در دیوارهها و سقف با ملات آهک استفاده شده است. در سال 1385 این رباط توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تبدیل به موزه مردمشناسی با غرفههای متعدد و بسیار دیدنی از مشاغل سنتی منطقه گردید (آریا نژاد، .(16 :1389
ج- سنگ نگارههای شاندیز
یکی از جاذبههای دیدنی و جالب توجه این شهر وجود بر بالغ بر دو هزار سنگ نگاره ( تاکنون شناسایی شده) در سرتاسر مناطق درهها و حواشی رودخانه ها و دامنه کوهها میباشد که حکایت از زندگی مردمانی در سالیان گذشته و دور دارد که به دلیل موقعیت جغرافیایی و وجود آب و هوای مناسب در این منطقه به سر میبرند. بیشترین نقوش این سنگها مربوط به بز کوهی با شاخهای بزرگ و کشیده است و به سبکهای گوناگون در قالب صحنهها دیده میشود. از دیگر نقوش میتوان به ترتیب فراوانی از شکار، نمادها، مراسم آیینی، انسان، گرگ، اسب، پلنگ، شیر، شتر و ابزارها نام برد (آریانژاد، .(11 :1389
د- آرامگاه و بقعه شیخ حافظ
در غرب شهر شاندیز در ابتدای روستای ابرده آرامگاهی وجود دارد که متعلق به شیخ حافظ ابردهی از عرفای بزرگ منطقه توس خراسان در قرن نهم هجری است. وی از مهمترین شیوخ خطهی توس خراسان بوده و آرامگاه وی از شکوه خاصی برخوردار است.
ه- قلعه تاریخی شاهان دژ شاندیز
این قلعه در شهر زیبای شاندیز در محلی صعب العبور و در حاشیه رودخانه شاندیز و بر فراز بلندی قرار داشته است که امروزه اثری از آن نمانده است. قرار است این مرکز تبدیل به موزه و مرکز فرهنگی و هنری شاندیز تبدیل گردد.
روستاهای زیبا شهر شاندیز
روستاهای زیبا و سردسیر ابرده و زشک که از زیباترین مناطق گردشگری استان بوده و به ترتیب در 2 کلیومتری و 12 کیلومتری غرب، جنوب غربی شهر شاندیز واقع و از طریق راه آسفالته شهر شاندیز قابل دسترسی است.
تأسیسات و تجهیزات گردشگری دهکده شاندیز
مجموعه گردشگری، تفریحی و توریستی در حال ساخت دهکده شاندیز در 10 کیلومتری جاده مشهد به شاندیز واقع است. دهکده شاندیز دروازهای به سوی سنت و فرهنگ قدیم ایران است که میتواند برای ساعاتی آرامش حاکم بر مردمان گذشته این سرزمین را به ارمغان بیاورد.
در پارک عشایر، چادرهای اصیل و زیبای عشایر ایران برپاگردیده است و مکانی خواهد بود برای تمام عشایر ایران زمین: ترکمن، کرمانج، قشقایی، لر و ... که در محیطی اصیل پذیرای مهمانان خواهد بود.
جاده سلامتی برای آنها که علاقهمند به پیادهروی هستند ساخته شده است. این جاده کاملاً سازگار با شیب و توپوگرافی منطقه طراحی گردیده است، جوهای آب با هارمونی کاملاً از پیش تعیین شده، آب را از مناطق مختلف دهکده عبور داده و به برکهای میرسانند که خود چشماندازی زیباست.
مجموعه توریستی پدیده شاندیز
این مجموعه در فضای با گونه به مساحت بالغ بر 7000 متر مربع در خیابان ولیعصر شاندیز واقع گردیده است. در بافت داخلی و معماری بنای آن علاوه بر آثار زیبای هنری، از معماری سنتی اسلامی نیز استفاده گردیده و مجهز به تالارهای پذیرایی بیرونی و درونی و سالنهای همایش میباشد. تندیسها و مجسمهها همراه با آب نماها و آلاچیقهای زیبا در میان باغچههایی که رایحه گلهای رنگارنگ آن فضا را عطرآگین میکند، محیطی طبیعی و فرح بخش را به همراه آسایش برای گردشگران و مسافران به ارمغان میآورد.
مجموعه توریستی پذیرایی باغ سالار
این مجموعه در فاصله 4 کیلومتری شهر شاندیز و در حاشیه جاده اصلی قرار گرفته و با زیربنایی بالغ بر 3350 مترمربع احداث گردیده است. در ساخت این مجموعه ار معماری های باغ فین کاشان و باغ شازده کرمان و سبک کاروانسرای دوره صفوی استفاده شده است. این مجموعه مجهز به دو تالار پذیرایی بزرگ، حوضخانه سنتی با امکان اجرای موسیقی، غرفههای بیرونی، فضاهای بیرونی و اندرونی، غرفه صنایعدستی و امکانات رفاهی میباشد (ارفعی و بازوبندی، .(75 :1386
یافته های تحقیق
به منظور ارائه استراتژی ها و راهکارهای توسعه گردشگری در شهر شاندیز و به کار بردن مدل SWOT و ارائه نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها امری اساسی تلقی می شود. تحلیل SWOT بمنظور شناسائی و بررسی عوامل موثر درونی (قوتها و ضعفها) و عوامل تاثیرگذار بیرونی(فرصتها و تهدیدها) بمنظور ارائه استراتژی های توسعه گردشگری بکار برده میشود. برای تحقق این امر ابتدا فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید مورد شناسائی قرار گرفته و سپس با نظرخواهی از مدیران محلی و همچنین مسئولان و کارشناسان و اهمیت دادن به هریک از این مسائل و سپس محاسبه و تحلیل آنها الویتها را مشخص کرده و
