بخشی از مقاله
چکیده
سنجش کیفیت زندگی شهری به عنوان ابزار توسعه طرح شده و به عنوان کلیدی ترین مفهوم در امر توسعه شهری پایدار مطرح می باشد. از طرفی کیفیت زندگی شهری موضوعی است که از اهمیت غیرقابل انکاری برای سیاست گذاران مسائل شهری و محلی در جهان برخوردار است و بهبود آن می تواند منجر به رقابت بین شهر ها و محله های در حال رشد گردد. بنابراین تعیین و سنجش معیارهای کیفیت زندگی شهری فرصتی بسیار مناسب برای شهرها می باشد. تحقیق حاضر تأثیر شاخص های کیفیت زندگی شهری بر سلامت شهروندان محله های گلسار و جماران رشت مورد بررسی قرار گرفت که در این ارتباط معیارهای زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در نظر گرفته شد.
لازم به ذکر می باشد که تلخیص داده ها با استفاده از نرم افزار Spss صورت گرفته است. طبق نتایج بدست آمده کیفیت زندگی شهری در محله گلسار نسبت به محله جماران بالاتر و سلامت شهروندان این محله در وضعیت بهتری نسبت به شهروندان محله جماران قرار دارد. بیشترین ضعف موجود در محله جماران به دلیل قدیمی بودن آن و وجود گورستان در این محله و وضعیت نظافت و جمع آوری زباله، وضعیت جمع آوری آب های سطحی، این محله به دلیل ضعف از لحاظ امکانات و تجهیزات، ناامنی، وجود ساختمان های متروکه ، مشکلات اقتصادی و مشارکت نکردن ساکنین این محله بوده است که البته با نظرات بدست آمده از ساکنین این محله می توان با رفع این مشکلات زمینه افزایش سلامت شهروندان این محله را نیز فراهم کرد..
واژه های کلیدی:شاخص های کیفی، کیفیت زندگی، گلسار، جماران ، رشت
مقدمه
شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین نیازمند تامین استانداردهایی است که در یک نگاه می توان آن را استانداردهای کیفیت زندگی نامید. در واقع مفهومی چند بعدی و پیچیده است، که از سوی متفکران علوم شهری و سایر اندیشمندان علوم مختلف مطرح و مورد پژوهش قرار گرفته است و به عنوان کلیدی ترین مفهوم در برنامه ریزی شهری است. بر این اساس در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برنامه ریزان در تلاش برای نمایش سطوح کیفیت زندگی در سطوح مختلف جغرافیایی هستند. تا از این طریق بتوان راهکارهای بهینه ای را برای بهبود کیفیت زندگی نواحی عقب مانده از منظر شاخص-های مورد بررسی بیابند.
دستیابی به کیفیت زندگی شهری نیاز به قوانین و سیاستگذاری های پیچیده می باشد و کیفیت زندگی شهری می تواند به عنوان یک ابزار در جهت دستیابی به توسعه پایدار شهری مورد استفاده درآید. کیفیت زندگی شهری نیز به طور فزاینده ای به عنوان یک عنصر ضروری برای توسعه شهرها مطرح است و حتی مهمتر از شرکت مردم در زمینه های اقتصادی شهر، نیاز به سیاست های مناسب شهری برای جذب شهروندان در زمینه ی بهبود شرایط زندگی می باشد. در این میان می توان از محلات شهری به عنوان کاتالیزوری برای توسعه پایدار شهری سود جست. به طوری که با سنجش کیفیت زندگی شهری در آنها برای مناسب سازی آن اقدامات لازم را سامان بخشید.
اما باتوجه به تمامی تلاش های صورت گرفته، تاکنون منجر به ایجاد چهارچوبی مفهومی برای کیفیت زندگی نگردیده است، لزوم توجه به ایجاد چارچوبی برای کیفیت زندگی بیش از پیش به نظر می رسد .[1] شهر رشت یکی از شهرهای بزرگ در استان گیلان می باشد. در این شهر محلات مختلفی وجود داشته که برخی جدید و برخی قدیمی می باشد . باتوجه به اینکه محله جماران از محله های قدیمی این شهر بوده و به وضوح تمایل زندگی مردم در این محله برای سکونت خیلی پایین بوده و از قیمت منطقه ای بسیار ارزانی برخوردار است.
لذا این تحقیق به بررسی تطبیقی محله جماران با، محله نسبتاً جدید گلسار از نظر شاخص های کیفیت زندگی از جمله شاخصهای کالبدی - فقدان معابر مناسب، فاضلاب و غیره - ، شاخص های اجتماعی-فرهنگی - فقدان هویت محله ای، ضعف مشارکت، مشارکت پذیر بودن و غیره - شاخص های اقتصادی - بیکاری زیاد، سرمایه گذاری کم محله ای، قیمت پایین زمین و املاک و غیره - شاخص های زیست محیطی - آلودگی آب، آلودگی بصری و بد منظر بودن و غیره - پرداخته است. هدف اساسی از این بررسی شناخت ابعاد و رویکردهای کیفیت زندگی شهری و سنجش میزان سطح کیفیت زندگی در شهر رشت با توجه به استانداردها با در نظر گرفتن شاخص های بومی در این شهر می باشد.
روش شناسی تحقیق
روش تحقیق توصیفی-تحلیلی همراه با مطالعات میدانی در دو محله جهت ارزیابی می باشد . شهر رشت بعنوان قلمرو اصلی پژوهش قرار گرفته و از میان محلات شهر، دو محله جماران و گلسار بعنوان نمونه موردی انتخاب شده است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای، اسنادی و میدانی می باشد. لذا جهت تهیه آمارهای جمعیتی و خدمات به معاونت نظارت و راهبردی استان و کتابخانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت و همینطور برخی ادارات و سازمان های شهر رشت و نیز سایت های اینترنتی مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.
ابزار گردآوری اطلاعات در روش کتابخانه ای به صورت فیش برداری، جدول و کروکی و... بانک های اطلاعاتی و شبکه های کامپیوتری و ماهواره ای بوده و در روش میدانی از مشاهده و تهیه عکس و غیره استفاده شده است. در این تحقیق پس از جمع آوری اطلاعات ازطریق ابزارهای گردآوری، داده های خام را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده تا مورد استفاده قرار گیرد. لذا برای تجزیه و تحلیل اطلاعات با توجه به ماهیت داده ها از روش های توصیفی و آماری و جهت برآورد داده ها از نرم افزار Spss و جهت ترسیم نقشه ها از نرم افزارهایGIS وAutocad استفاده شده است.
ویژگی های محدوده های مورد مطالعه
- شهرک گلسار
شهرک گلسار رشت نیز جمعیتی در حدود 11024 نفر دارد که در ناحیه 1 و منطقه 1 رشت واقع شده است. گلسار از شمال به کانال آبرسانی پستک، از شرق به بلوار شهید انصاری، از جنوب به میدان گلسار و از غرب به رودخانه پستک محدود است. این شهرک که از شاخص ترین محلات شهر محسوب می شود و دارای بافت کالبدی نسبتأ نوساز می باشد.. این شهرک به دلیل عدم قرارگیری در مسیرهای عبوری، مستقل از بقیه شهر عمل می کند، به طوری که علاوه بر حفظ استقلال نسبی در تأمین خدمات مورد نیاز خود به علت وجود واحدهای متعدد تجاری و اداری به عنوان یک قطب تجاری در سطح شهر و یک منطقه جاذب سفر نیز مطرح است. وجود شعب مرکزی بانک ها و ادارات و واحدها و مجتمع های بزرگ تجاری، باعث شده تا این هسته از نظر عملکردی، یکی از هسته های تجاری-اداری شهر محسوب شود. در تصویر شماره 1 نمای کلی از شرک گلسار آورده شده است.
- شهرک جماران
محله جماران در منطقه 4 رشت واقع شده است و جمعیتی معادل 10750 نفر دارد که از شمال به خیابان سردارجنگل و بلوار بهشتی، از شرق به بلوار لاکان، ازجنوب و غرب به بلوار انتظام محدود است. خیابان انتظام و خیابان شهید نظری مهمترین خیابان های این منطقه است. شبکه منظم شطرنجی، قطعات تفکیکی با مساحت کم و بافت تقریبأ نوساز با ترکیب نامناسب توده و فضا از مشخصات کلی محله جماران است. مقبره میرزاکوچک خان مسجد جماران در مرکز این منطقه به عنوان یک مرکز گردشگری فرامنطقه ای و یک توده بزرگ خودنمایی می کند و از عناصر شاخص منطقه محسوب می شود. فشرده ترین بافت منطقه چهار در بخش مرکزی محله جماران قرار دارد که بافت بسیار ریزدانه دارد. در شمال محله، رودخانه گوهررود یکی از دو رود شهر رشت واقع شده است که از 700 متری کوههای سراوان سرچشمه میگیرد. در تصویر شماره 2، موقعیت محدوده جماران نشان داده شده است.
یافته های تحقیق
- محله جماران بنا بر بررسی های صورت گرفته در سال 1385 جمعیت محدوده جماران ، 40221 نفر بوده است که در واقع %3/83 از جمعیت کل شهر رشت را شامل می شود. نسبت جنسی در آن 101/5 است، یعنی به ازای هر 101 نفر مرد حدود 100 نفر زن در این محدوده ساکن می باشد. این محدوده با 10083 خانوار ساکن در سال 1385 ، بعد خانواری در حدود 4/65 نفر دارد. بررسی سرپرستان خانوار حاکی از این است که %86/2 از آنها مرد و %13/8 زن هستند. همچنین %40 سرپرستان، کارگر روزمزد و %3/6 از آنها بیکار جویای کار هستند. عدم اشتغال پایدار و درآمد کم می تواند آنها را برای گذران معیشت و تأمین خانواده با مشکل مواجه کند.
با وجود اینکه %89/8 آنها باسوادند ولیکن تنها %9/3 دارای تحصیلات دانشگاهی هستند و مابقی دارای تحصیلات دیپلم و زیردیپلم می باشند. بنابر نتایج پیمایش خانوار در سطح محدوده جماران ، دسترسی به کار، پائین بودن ارزش اقتصادی زمین و مسکن، نزدیکی به اقوام و خویشان از عمده عوامل مهاجرت و سکونت مهاجران در محدوده می باشد. بیش از نیمی از ساکنین بافت، گیلک هستند و بعد از آنها قومیت ترک بالاترین گروه را تشکیل می دهند. میزان رضایت %44/4 از خانوارهای مورد مطالعه نسبت به واحد مسکونی شان کم و %11/6 خیلی کم است. به طورکلی بیش از نیمی از خانوارهای مورد مطالعه از واحد مسکونی خود راضی نیستند. %43 از اهالی نسبت به همسایگان خود رضایت زیادی داشتند و در مقابل %5/6اصلاً از همسایگان خود راضی نبودند.
بیش از نیمی از خانوارهای این محله از وضعیت کلی محدوده ناراضی هستند و قیمت مناسب زمین و مسکن و پائین بودن اجاره بها را علت انتخاب مناطق برای سکونت بیان کردند. افراد ساکن در جماران با آگاهی از قیمت پائین زمین و اجاره بها، اقوام و خویشان خود را به سکونت در محل تشویق می کنند به طوری که %63/8 از اهالی، قوم و خویشی دارند که در این محدوده ساکن هستند. %87/3 از خانوارها از سیستم فاضلاب اگو استفاده می کنند که البته سیستم این فاضلاب ها بسیار ضعیف بوده و در اکثر مواقع بارندگی گرفتگی شدید پیدا می کنند. همچنین %5/7 نیز فاضلابشان به رودخانه وارد می شود که این مسئله باعث ایجاد آلودگی های زیست محیطی شده است. در بحث نگرش ساکنین نسبت به نهادهای خدمات رسان، اهالی بیشترین رضایتمندی را از شرکت گاز و کمترین رضایتمندی را از کمیته امداد داشته اند.
همچنین نارضایتی اهالی از خدمات شهرداری نیز %47 از دیدگاه پاسخگویان ارزیابی شده است.از عمده ترین مشکلات محله جماران از دیدگاه ساکنین محله،به ترتیب اولویت وضعیت نامناسب آسفالت، فقدان امکانات ورزشی وحضور افراد مزاحم در منطقه اعلام شده است. در ادامه بررسی هامشخص شد %63 از اهالی تمایلی به ادامه سکونت در محله را ندارندکه شلوغی زیاد و نداشتن امکانات را از عمده دلایل عدم تمایلشان به ادامه سکونت اذعان نموده اند. اعتیاد و خرید و فروش مواد مخدرمهمترین مشکلات و معضلات اجتماعی در محل می باشد و اقداماتموقتی و موضعی نیروی انتظامی نتوانسته این معضل را کاهش دهد.
همچنین وجود پاتوق های ویژه اراذل و اوباش، اصلی ترین عامل تهدید برای امنیت زنان و کودکان محله جماران بیان شده است. درارتباط با میزان صمیمیت بین اهالی، اکثریت پاسخگویان کم را
انتخاب نموده اند و %48/5 با همسایگان خود فعالیت مشترک نداشته اند. در بین ساکنینی که فعالیت مشترک داشته اند، بیشترین مشارکت از نوع کمک نیروی انسانی بوده است. اهالی تمایل زیادی برای همکاری در اجرای طرح ها از سوی سازمان های مربوطه درمحله ندارند و از بین افرادی که تمایلشان را نسبت به این امر ابرازکردند، زمینه همکاری خود را عموماً در خصوص فعالیت های عمرانی در محله و نیز تأمین ایمنی بیان کرده ا ند که بیشتر آنها معتقدندمشارکت آنها تأثیر کمی در تصمیم گیری و برنامه ریزی اجرای طرح ها دارد.
لازم به ذکر است که میزان سطح تحصیلات افراد باسواداغلب کمتر از دیپلم است و در مجموع %94/5 از مردان و %90 اززنان محدوده 1 و 2 باسواد می باشند. در مورد نحوه گذران اوقات فراغت و تفریح، اغلب خانواده ها به مهمانی و همچنین %17/5 به پارک خارج از محله مراجعه می کنند که نبود امکانات تفریحی درمحدوده مورد نظر از معضلات و مشکلات اجتماعی بیان شده است.
جمعیت شاغل در این محدوده، 8078 نفر و نرخ اشتغال نیز%78/9 می باشد. در خصوص آمار بیکاری در سال 1385، 2436 نفربیکار در محله جماران گزارش شده، که با توجه به جمعیت فعال
9262 نفری محله، نرخ بیکاری در منطقه 1 و 2، %15 می باشد.
مطالعات نشان می دهد که %86/4 خانوارهای مورد مطالعه حداقل یک نفر شاغل در خانواده خود دارند. اشتغال %58/3 از سرپرست خانوار مورد مطالعه به صورت دائمی و %41/7 نیز فصلی و موقتی می باشد که %42/2 از شاغلین فصلی بیشتر از 5 ماه از سال را بیکارهستند و عدم اشتغال پایدار سرپرست می تواند خانوار را امرار ومعاش با مشکل مواجه کند. همچنین %92/6زنان خانوارغیرشاغل وخانه دار می باشند. در ادامه بررسی ها معلوم شد تنها %21/8 ازشاغلان خانوار با مهارت و تخصص مشغول به کار بود ه اند که در این میان مهارت های جوشکاری، بنایی، خیاطی بیشترین سهم را دارا میباشد.
فقدان مهارت شغلی %77/4 از شاغلان خانوار به دلیل سطح سواد پائین و عدم توانایی مالی جهت کسب مهارت و یا ارتقاء آن بیان شده است. بررسی پراکنش محل کار شاغلین بیانگر این است
که %52/4 در شهر رشت و %7/6 در محدوده 1 و 2 اشتغال دارند.بالا بودن بار تکفل و ناکافی بودن درآمد، %13/7 از سرپرستان خانوار،آنها را به تلاش مضاعف و انتخاب شغل دوم واداشته است که رانندگی بیشترین سهم را در عنوان شغل دوم دارا است. منبع تأمین درآمد %89/5 از خانوارهای مورد مطالعه از شغل اصلی می باشد ودرآمد %41/8 از آنها نیز از 200 هزار تومان تا 400 هزار تومان درنوسان است. از 218 خانوار جامعه آماری 154 خانوار معادل %72/3مالک زمین و واحد مسکونی خود می باشند.
مطابق برداشت های میدانی در خصوص نحوه تصرف قطعات %65/52 از مساحت مناطق دارای سند قولنامه ای، %34/42 دارای سند طبق ماده 147شهرداری، %0/02 قطعات عمومی و %0/04 نیز اوقافی می باشد. درحدود %62/2 از خانه ها حیاط دار، %33/7 فاقد حیاط و %4/1 تنهادارای یک اتاق نشیمن می باشند. حدود %62/4 از خانوارها اظهارداشتند که ساختمان آنها توسط بنا ساخته شده، %32/5 شخص سازو یا با کمک اقوام و تنها %5/1 خانوارها ساختمان هایشان مهندسی ساز می باشد. %44/4 از خانوارهای منطقه 1 و 2 زیربنای ساختمانشان کامل نبود که در آن ساکن شدند و از این تعداد %49/2بنای خود را در چهار مرحله و بیشتر و %28/6 در سه مرحله ساخته اند. %46/7 در اولین مرحله ساخت یک اتاق و دستشویی داشتند کهدر آن ساکن شده-اند.
- محله گلسار
محله گلسار در شمال شهر و در منطقه 1 با مساحتی حدود180 هکتار و با جمعیتی حدود 82500 نفر واقع شده است. درپیمایش میدانی به دست آمده اکثریت ساکنین از خدمات روبنایی و
زیربنایی کاملی برخوردار می باشد. میانگین درآمد ماهانه افراد ساکن در این منطقه برای اکثریت قریب به اتفاق از 1میلیون و 800 هزارتومان بالاتر می باشد که در مقایسه با محله جماران مبلغ چشمگیری ست. تعداد مدارس ابتدایی و راهنمایی در این محله به ترتیب12و 9مدرسه می باشد که محله جماران فاقد این امر بوده است.وجودبیمارستان، درمانگاه و کلینیک نیز از دیگر امکانات آن می-باشد. 3 استخر و 3 مجموعه ورزشی در گلسار واقع شده است. %98از افراد ساکن در این محله باسواد بوده که اکثریت نیز دارای
