بخشی از مقاله
بررسي و تحليل مسجد فرح آباد ساري
خلاصه
مسجد فرح آباد جزئي از مجموعه اي از بناهاي تاريخي مربوط به بقاياي شهر قديمي فرح آباد است که در بين راه ساري-فرح آباد قرار دارد. اين ابنيه در زمان شاه عباس صفوي بنا شده است . اين اثر در تاريخ ١٦ اسفند ١٣٥٥ با شماره ثبت ١٣٧٦ به عنوان يکي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است . مسجد تاريخي فرح آباد ميراث ارزشمندي است که متاسفانه هنوز جايگاه آن به درستي شناخته نشده است . اين بنا با سبک و سياق معماري مکتب اصفهان و با بهره گيري از شيوه هاي رايج در اقليم مازندران ساخته شده است . اين اثر به اوايل قرن ١١ هجري بر ميگردد. بنا به صورت چهار ايواني ساخته شده است و فرم آن چهار ايواني است .ايوان اصلي با گنبد بزرگ آجري در قسمت جنوبي که محراب نيز در آن جا واقع است . در دو طرف ايوان دو شبستان بزرگ قرار دارد و پيرامون حياط را حجره هايي براي درس طلاب در بر گرفته است . ورودي اصلي مسجد در قسمت شمالي است .
بسته به ميزان وسعت و ظرفيت بنا، پيش ورودي مناسب و درخوري نيز در مقابل آن در نظر گرفته شده است . سردر مسجد، فضاي نيمه بازي است که در ابتدا سلسله مراتب ورودي با تظاهري قوي در بيرون عظمت ، تقارن و با تزيينات شکل گرفته است . ايوان شمالي در کف با دو صفه به ارتفاع (٧٠) سانتيمتر در دو طرف و آجر فرش زيبا تزيين شده است . يکي از عناصر شاخص در شکل گيري و چيدمان منظم فضاهاي مسجد، هشتيها هستند. اين عناصر، فضاهاي مهم مسجد مانند شبستان ، راهروها ... را به يکديگر متصل ميسازند.حياط مسجد در ابعادحدود (٢٨×٤٣) متر يکي از مهم ترين فضاهاي با ارزش مسجد است که ازقرون متمادي ودرمساجد سراسر کشورهاي اسلامي، در نهايت سادگي و زيبايي از شاخص ترين عناصر هويت بخشي و تجليگاه وحدت به شمار ميرود. دور تا دور حياط (فضاي باز) فضاهاي نيمه باز رواق قرار دارد.
واژگان کليدي: مسجد، فرح آباد، ساري، مجموعه فرح آباد،
١-مقدمه
مسجد فرح آباد جزئي از مجموعه اي از بناهاي تاريخي مربوط به بقاياي شهر قديمي فرح آباد است که در بين راه ساري -فرح آباد قرار دارد. هر چند اقليم مازندران هرگز نتوانسته مانند خشکي کوير و سرزمين گرم آن خطه نگاهبان ميراث تاريخي خود باشد. از آنجا که به دليل رطوبت فراوان مواد مصالح در مازندران زود فرسوده مي شوند ، بناهاي تاريخي در اين استان بيشتر و زود به زود محتاج مرمت مي شوند. اکنون اين بنا در دست مرمت مي باشد.
٢-روش تحقيق
روش تحقيق در اين مقاله به اين صورت است که اکثر موضوعات از افراد آشنا به اين بنا اقتباص شده و بصورت توصيفي در اين قالب اراده گرديده است . افرادي که سعي در شناخت و شناساندن تبرستان نمودند که بيشتر اين افراد از کارکنان سازمان ميراث فرهنگي و صنايع دستي استان مازندران بودند.
٣-خصوصيات کلي فرم ابنيه سنتي منطقه اقليم معتدل خزري
الف - بام ساختمان به صورت شيبدار
ب - ايوان و يا غلام گرد در اطراف ساختمان ج - شکل ساختمان به صورت برون گرا د- عدم وجود زيرزمين
ذ- کف طبقه همکف بالاتر از سطح طبيعي زمين ر- کشيدگي شرقي- غربي
ز- در نواحي بسيار مرطوب کرانه هاي نزديک به دريا براي حفاظت ساختمان از رطوبت بيش از حد زمين خانه ها بر روي پايه هايي از سنگ و گل و در پاره اي موارد بر روي گربه رو بنا شده اند.
ح - پلان گسترده و باز و فرم کالبدي آنها بيشتر شکل هندسي ،طويل و باريک است .
خ - جهت ساختمان با توجه به جهت وزش باد مطلوب درقسمت وزش بادهاي سرد ديوارهايي کاملا بسته داريم .
د- امکان تهويه هوا به دليل رطوبت
بام را تا جلوي غلام گرد ادامهمي دهند. بدين ترتيب بام مانند چتري گسترده برروي کل ساختمان و ايوان قرار مي گيرد.همچنين از سمتي که باد غالب مي وزد و باران از ناحيه به بدنه ساختمان برخورد مي کند،بام را تا ارتفاع پايين تري ادامه مي دهند. (قباديان ،١٣٩٢)
٤-مسجد فرح آباد ساري
مسجد فرح آباد بخشي از مجموعه تاريخي فرح آباد است که در دوران صفويه (شاه عباس اول ) احداث گرديده است .در بنا کتيبه تاريخ دار يافت نشده است اما بناي آن را حدود سال ١٠٢٥ هجري قمري تخمين مي زنند.
مجموعه فرح آباد که شاه عباس بخشيهايي از دوران سلطنت خود را در آن گذرانده است شامل مسجد، پل و کاخ جهان نما ميشده است که از ان ميان تنها مسجد بدليل موقعيت مردمي اش بجا مانده است . اين مسجد که در فاصله ٢٥ کيلومتري ساري و ٢ کيلومتري درياي خزر واقع شده ، طيق برنامه ريزي انجام شده به موزه تشيع شمال کشور تبديل مي گردد.
تاريخ عالم آراي عباسي ساخت مجموعه فرح آباد را ١٠٢٥ هجري قمري ذکر کرده است و نوشت است که :« نام قديم فرح آباد طاهان بود و چون شاه عباس آن نقطه را مناسب ايجاد شهر ديد، دستور داد در آن جا دولت خانه و عمارات عاليه و نيز بازار و حمام و مسجد و کاروان سرا بسازند و خود آن خطّه را فرح آباد ناميد».در سفرنامه مازندران و استراباد آمده است که فرح آباد در سال ١٠٢٠ق به فرمان شاه عباس ساخته شد. اما در دور هاي تاريخي بعد سرانجام شهر در حمله قزاق ها در قرن هفدهم ميلادي. يازدهم قمري ويران و به آتش کشيده شد.
( ملگونف ،١٣٦٤ :٧٠-٧٥) . ليکن بايد بيتوجهي پادشاه و بازگشت مردم به ديار خود را علل اصلي رونق نيافتن مجدد شهر دانست پس از آن رطوبت زياد و باران هاي سيل آسا و رسوبات سيلابي و زلزله صدمات فراواني به ابنيه وارد کرد.
تصوير١: نقشه مسجد(ماخذ:آرشيو ميراث فرهنگي و گردشگري استان مازندران )
٥-معماري مسجد
مسجد تاريخي فرح آباد ميراث ارزشمندي است که متاسفانه هنوز جايگاه آن به درستي شناخته نشده است .
ومردم فرهنگدوست ما هم شناخت چنداني از آن ندارند.بناي مسجد فرح آباد ساري مربوط به دوران شاه عباس صفوي است که با سبک و سياق معماري مکتب اصفهان و با بهره گيري از شيوه هاي رايج در اقليم مازندران ساخته شده است . اين اثر به اوايل قرن ١١ هجري بر ميگردد. بنا به صورت چهار ايواني ساخته شده است .ودر زميني مستطيل شکل به ابعاد ٧٥*٦٥ متر قرار دارد و فرم آن چهار ايواني است .ايوان اصلي با گنبد بزرگ آجري در قسمت جنوبي که محراب نيز در آن جا واقع است در دو طرف ايوان دو شبستان بزرگ قرار دارد و پيرامون حياط را حجره هايي براي درس طلاب در بر گرفته است .ورودي اصلي مسجد در قسمت شمالي است . سردرب مسجد مبين اهميت و عظمت بناست و سعي شده تا هر چه وسيع تر، مرتفع تر و مزين تر بر پا شود. بسته به ميزان وسعت و ظرفيت بنا، پيش ورودي مناسب و درخوري نيز در مقابل آن در نظر گرفته شده است .ورودي مسجد با سردري رفيع که روزگاري با کاشيهاي هفت رنگ مزين شده است سردر مسجد، فضاي نيمه بازي است که در ابتدا سلسله مراتب ورودي با تظاهري قوي در بيرون عظمت ، تقارن و با تزيينات شکل گرفته است .ايوان شمالي در کف با دو صفه به ارتفاع (٧٠) سانتيمتر در دو طرف و آجر فرش زيبا تزيين شده است .
- هشتيها:يکي از عناصر شاخص در شکل گيري و چيدمان منظم فضاهاي مسجد، هشتيها هستند. اين عناصر، فضاهاي مهم مسجد مانند شبستان ، راهروها ... را به يکديگر متصل ميسازند.حياط مسجد در ابعادحدود (٢٨×٤٣) متر يکي از مهم ترين فضاهاي با ارزش مسجد است که ازقرون متمادي ودرمساجد سراسر کشورهاي اسلامي، در نهايت سادگي و زيبايي از شاخص ترين عناصر هويت بخشي و تجليگاه وحدت به شمار ميرود. دور تا دور حياط (فضاي باز) فضاهاي نيمه باز رواق قرار دارد. در محور جنوبي- شمالي دو ايوان اصلي و بزرگ با دهنه اي حدود (٩.٥ و به عمق ٥.٥ متر) و در محور غربي- شرقي دو ايوان کوچک به دهنه حدود (٤) و به عمق (٢) متر، حياط مرکزي مسجد را احاطه کرده اند. بعد از فضاي نيمه باز رواق ها در ضلع جنوبي شبستان غربي و شرقي و در بقيه قسمت ها، حجراتي در يک طبقه با فضاي بسته طراحي شده است . دورتا دور حياط هيچ گونه آثار تزييني يا ايجاد سايه به وسيله درختان يا عناصر شاخص و تعيين کننده اي جز ايوان اصلي، گنبدخانه و منارهاي مسجد به ديده انسان جذاب و دلفريب نيست . همه اين عناصر که گرداگرد حياط چيده شده اند، به يک نقطه از مرکز حياط که همان حوض مرکزي است ، معطوف شده اند.
- گنبد خانه مسجد:گنبدخانه به عنوان مرکز ثقل جاذبه هاي مسجد و ارتباط بين عابد و معبود و خالق و مخلوق است . محل احداث آن سمت قبله و روي محور اصلي مسجد به صورتي طراحي شده که نظر عبادت کننده را فقط بسوي الله جذب ميکند. حجم خارجي گنبد نيز به عنوان نشانه اي از فضاي مقدس عبادي و حافظ سقف گنبدخانه خودنمايي ميکند.گنبدخانه مسجد در زمينه مربع حدود (٩.٤٠×٤٠ ٩) متر در انتهاي محور اصلي شمالي -جنوبي با گنبدي رفيع به ارتفاع حدود (١٤) متر قرار
