بخشی از مقاله
بررسی اصول معماری پایدار در باغهای ایرانی (نمونه موردی باغ شاهزاده کرمان)
چکیده
با افزایش روز افزون جمعیت و مصرف بی رویه انرژی های غیر قابل تجدید و آلوده شدن محیط زیست، اکوسیستم ها دچار اختلال و انقطاع گردیدند. تراکم جمعیت در شهرها، فضای سبز درون شهری را به حداقل رسانده و این مسئله روند نابودگر آلودگی را تشدید می کند. در این راستا معماران و طراحان فضای سبز باید در طراحی و ساخت محیطی پاک و سالم بر پایه بهره وری از منابع طبیعی، حفاظت از منابع تجدیدناپذیر، کاهش مصرف انرژی های تجدیدپذیر و ارتقاء کیفی محیط زیست اهتمام ویژه ای را بعمل آورند.حال در این مقاله به جستجوی الگوی معماری سبز، در معماری ایرانی پرداختیم و باغ شاهزاده ماهان کرمان را بعنوان یکی از بی بدیل ترین نمونه های معماری باغسازی ایرانی و شاهکار بازی هندسه و آب که بیانگر رعایت اصول و اساس طراحی پایدار در باغسازی ایرانی می باشد را انتخاب نمودیم. با بررسی اصول معماری پایدار و مطالعه شاخصه های باغ ایرانی به این نتیجه می رسیم که باغ ایرانی بهترین رابطه فضای مصنوع و طبیعت است، که علاوه بر استفاده از منابع و انرژیهای محلی و پاک و بدون تخریب و نابودی محیط، فضایی با نهایت آسایش و مطلوبیت را برای انسان فراهم می آورد. در این پژوهش از تحقیقات کتابخانه ای و میدانی و همچنین مقالات و سایت های معتبر علمی و مطالعات مربوط به معماری منظر بهره برده ایم.
واژگان کلیدی: معماری پایدار، باغ ایرانی، باغ شاهزاده کرمان
1
مقدمه
با انقلاب صنعتی و پیشرفت های فنی، تکنولوژیکی در عرصه معماری، معماری اقصی نقاط دنیا که با توجه به طبیعت و محیط پیرامون خود شکل می گرفت و همساز با اقلیم سر بر می افراشت به دست فراموشی سپرده شد معماری سبز تازه در جهان معماری امروز است، معماری سبز برخواسته از معماری پایدار و توسعه پایدار بوده که این نیز، ناشی از نیاز انسان امروز در مقابل پیامدهای سوء جهان صنعتی و مصرفی عصر حاضر است. انسان با ساخت سکونتگاههای نامناسب با شرایط طبیعی و با مصرف بی رویه انرژی های غیر قابل تجدید یا سوخت های فسیلی و آلوده شدن محیط زیست، باعث تباهی منابع طبیعی و آلودگی محیط زیست خود شده است. اثرات تحمیل شده بر محیط طبیعی توسط انسان ها باعث تغییر ماهیت کل فضای سبز و از بین رفتن طبیعت بکر و محیط های روستایی و جایگزینی آنها با شهرهای با کیفیت متوسط شده است. از سویی هم جمعیت جهان با سرعت زیاد افزایش یافته و با توسعه و گسترش شهرها، مردم از طبیعت دورتر شده اند، تراکم بیش از حد جمعیت آلودگی های محیط زیست را به مراتب بالاتر برده است. در حال حاضر جوامع مترقی امروزی سعی در ایجاد محیط زیستی سالم از نظر فیزیکی و روحی و اجتماعی برای افراد جامعه دارد. در جمعیت نیل به این هدف آشنایی با شناخت نیازهای بنیادی بشر ضروری است. مجموع این نیازها نتیجه اعمال متقابل شرایط درونی فرد با محیط زیست اوست. لذا هر فرد برای سلامت جسم و روح به فضای سبز طبیعی نیاز دارد.
در این راستا معماری پایدار نیز خود روشی در طراحی است که با کاهش مصرف منابع فسیلی و افزایش استفاده از انرژی های سبز و استفاده از حداکثر ظرفیت های اقلیمی و زمین در کنار برطرف کردن نیازهای ساکنین بناهاست.(شاطریان، (1387 از طرف دیگر با مطالعه معماری سنتی ایران ارتباط نزدیک این معماری با طبیعت پی برده و از آنجا که یکی از اهداف کلی طراحی باغ ایرانی
نیز وصول همنشینی با طبیعت است به بررسی باغ های ایرانی از جمله باغ شاهزاده کرمان به عنوان الگوی پایدار در معماری سنتی ایران خواهیم پرداخت. معماران معاصر ما نیز باید با الهام از اصول گذشته و دادن رنگ و بوی امروزی به آن سعی در خلق بناها و فضاهای پایدار نمایند.
- اصول معماری پایدار
معماری پایدار رویکردی کل گرا است که بر تعامل متقابل ساختمان و شرایط زمینه آن تاکید می کند، در این رابطه کیفیت و کمیت مصرف انرژی، کنش های زیست محیطی، تعاملات اجتماعی، مسائل اقتصادی و مهم تر از همه انسان، آسایش او و آیندگانش مد نظر قرار می گیرد. در این راستا هدف معماری پایدار به طور خاص تعریف رابطه میان فرم معمارانه، موادو مصالح و عملکرد محیطی ساختمان در جهت دستیابی به آسایش حرارتی و بصری کاربران با استفاده از منابع و امکانات طبیعی است.
در مجموع می توان اهداف معماری پایدار را در شش اصل کلی تقسیم بندی نمود.
-1 حفاظت از انرژی
-2 کار با اقلیم
-3 استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و حداقل مصرف منابع طبیعی تجدیدناپذیر
-4 احترام به کاربران
-5 احترام به سایت
- 6 کل گرایی
- حفاظت از انرژی
باغ ایرانی بر اساس قواعد معماری بومی محل احداث آن شکل می گرفت که با مدنظر قرار دادن شرایط اقلیمی و فرهنگی و با بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر موجود، باعث پدید آمدن محیطی باب طبع انسان با حداکثر میزان آسایش و حداقل استفاده از انرژی های غیر قابل تجدید، می گردید.جلوگیری از اسراف و تامین آسایش در تمام بخش های باغ مدنظر بود. حتی در شکل گیری ساختارکاشت نیز از هر گونه هدر رفت وقت، انرژی و منابع جلوگیری به عمل می آمد.
از دیگر خصوصیات باغ ایرانی می توان به تنظیم نور در محوطه باغ و ایجاد بیشترین سایه در اوقات روز در چشم انداز اصلی باغ و همچنین بهره گیری از هندسه و قاعده مربع به عنوان آسان ترین راه بر افزایش آب رسانی، با طی کردن کمترین مسیر و جلوگیری از هدر رفتن آب و مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آن اشاره کرد، که از اساسی ترین جنبه های معماری پایدار محسوب می شود.
- کار با اقلیم
در باغ ایرانی، شرایط آسایش انسان به بهترین نحو ممکن فراهم می آید. ویژگی های اقلیمی به صورت همه جانبه برنامه ریزی شده و عناصر طبیعی با احترام مورد استفاده قرار می گیرند.
» صورت های شکلی خطی، صفحه ای (سطحی) و حجمی آب پاسخ دقیقی به نیازهای گوناگون آب در باغ است. بادهای منطقه ای با ویژگی های گوناگون در برخورد با سطوح آب، کاهش دما می یابند و همچنین گرد و غبار را از دست می دهند به این ترتیب نظام آب در تلطیف هوا و ایجاد نسیم های خنک در باغ موثر است. علاوه بر این، پراکندگی آب در فضا توسط فواره ها بر لطافت و خنکی هوا در باغ می افزاید.« (دیبا، (1376 »ویژگی های اقلیمی سرزمین ایران و کم آب بودن بیشتر مناطق آن سبب شده تا از دیرباز در این سرزمین عنصر طبیعی درخت و
اساساً گیاهان مورد توجه باشند. نظم کاشت درختان و گیاهان در باغ ایرانی علاوه بر آن که باغ ایرانی را مبدل به پاسخی مناسب به ویژگی های اقلیمی و جغرافیایی سرزمین ایران کرده، کیفیت ویژه ای به کالبد و فضای باغ ایرانی بخشیده است، موجب پدیدار شدن نظام هایی چون نظام سایه و نظام منظر به مثابه نظام های متمایز نسبت به نظام های فضایی باز شناسی شده در باغ سازی دیگر تمدن ها شده است.« (دیبا، (1376 در ساختار کاشت باغ، »کرت ها بر اساس نظم منطقی، وسعت و گستردگی هماهنگ، رعایت جهات جغرافیایی و مشخصات
محیطی، استفاده بهینه از آفتاب، پایداری در برابر باد، رویارویی با بیشینه و کمینه حرارت، راحتی داشت و فراوانی برداشت، تامین محیط آرام و مصفا، ایجاد تنوع مطبوع و برقراری زیبایی پویا، افراز می شوند. )«ابوالقاسمی، (1376 هر محل از باغ به گونه گیاهی و درخت خاصی اختصاص داشته که ایرانیان بر اثر قرن ها تجربه به آن دست یافته اند. این اطلاعات
به خصوص شامل: گونه های گیاهی هر منطقه، همزیستی گیاهان مختلف در کنار هم و تعیین درختانی که در مقابل هوای خشک بیرون باغ به عنوان فیلتر بهتر مقاومت می کنند، می باشد. (دیبا، (1376 کاشت انواع درختان بلند و سایه افکن بر اساس ساختار هندسی باغ، نظام متمایزی از سایه و روشن در باغ ایرانی به وجود می آورد.
هر چند این موضوع پاسخی کارکردی به اقلیم (مناطق گرم و خشک) ایران محسوب می شود اما بر کیفیت فضا و کالبد باغ ایرانی تاثیر مستقیم می گذارد. نظام سایه» اصولاً در اقلیم و زادگاه باغ ایرانی دارای نقش مهم و بار معنایی مثبت بوده و می توان آن را
3
یکی از اجزای مهم در باغ به شمار آورد خصوصاً زمانی که در شرایطی که با استفاده از آب، به نحوی میزان رطوبت محیط امکان افزایش داشته باشد. مجموعه این دو عامل به بنیادی ترین مفهوم باغ ایرانی شکل می دهند که همان ایجاد فضایی است که فرحبخش نامیده می شود.« (مسعودی، (1382 در مجموع می توان گفت نظام کاشت در باغ ایرانی از دیدگاه کالبدی و کاربردی دارای ویژگی های ممتاز است. برخی از آن ها عبارتند از:
· بهترین انطباق با شیوه آبیاری در سیستم کشاورزی مرسوم ایران.
· اقتصادی ترین شیوه رشد و پیمایش در فضا.
· ایجاد کیفیت بصری ویژه از جمله: دیدرو، مخروط دید، تراکم مجازی، محصوریت.
· تبلور کالبدی به سه شکل خطی، سطحی و حجم.
· ایجاد نظام منظر ویژه در باغ ایرانی.
· ایجاد نظام سایه.
· تاثیر بر نظام آواها.
· ارائه کارکردهایی چون تلطیف هوا، جلب پرندگان، معطر کردن فضا وتاثیر بر نظام چشایی در باغ. (شاهچراغی، (1391
· در توصیف باغ ایرانی تمامی محققین بر دیوار پیرامونی باغ به عنوان یکی از اصلی ترین ویژگی های کالبدی باغ ایرانی تاکید کرده اند و کارکردهای گوناگونی را برای آن برشمرده اند که این کارکردها در دو بخش عمده قابل تامل است.
· نخست کارکردهای امنیتی شامل حفاظت باغ در برابر حیوانات و دشمنان و نیز ایجاد آرامش روانی با تامین امنیت برای ساکنین و دیگر کارکردهای اقلیمی شامل محافظت باغ از وزش بادهای گرم و خشک و نفوذ شن و نگه داری رطوبت موجود در باغ و ایجاد سایه می باشد.
- استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و حداقل مصرف منابع طبیعی تجدیدناپذیر
در این راستا فضاها باید به گونه ای طراحی شوند که استفاده از منابع طبیعی غیر قابل تجدید را به حداقل رسانده و استفاده از انرژی های نو مانند انرژی فعال و غیر فعال خورشیدی ، انرژی باد، آب و انرژی زمین گرمایی را جایگزین نمایند.
در معماری کوشک باغ،برنامه ریزی برای انرژی های پاک کاملاً مشهود می باشد در ساختمان کوشک به طور ماهرانه ای از انرژی های آفتاب، باد و غیره بهره گرفته شده است. همچنین منابع و عناصر طبیعی مانند نور خورشید، خاک، گیاهان، آب و غیره بسیار مهم و مورد احترام بودند. از یک سو تقدس آب و از سوی دیگر اقلیم کم آب ایران سبب شد تا قرن های متمادی توجه خاص ایرانیان به این عنصر طبیعی، پایدار باقی بماند.
یکی از ویژگی های مهم نظام آب در باغ ایرانی، تمایل زیاد به نمایش آن است. معمار باغ ساز با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون می آورد این موضوع علاوه بر آن که هدر رفتن یا تبخیر آب در هوای گرم را به حداقل می رساند نمایش زیبایی از آب فراهم می آورد.
- احترام به کاربران
4
معماری پایدار به تمامی افرادی که از ساختمان استفاده می کنند احترام می گذارد. برای یک ساختمان ساز حرفه ای و توجه به این نکته ضرورت دارد که ایمنی و سلامتی وسایل و فرایندهای شکل دهنده ساختمان به همان میزان که برای کارگران و یا استفاده کنندگان آن مهم است، برای کل جامعه بشری نیز از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.
شکل دیگر مشارکت انسانی که نیازمند توجه است، اشتراک و دخالت مثبت کاربران در فرآیند طراحی و ساخت است که چنانچه به طور موثر به کار گرفته نشود یک منبع کارا و مفید به هدر رفته است. ساختمان می بایست با این دیدگاه طراحی و ساخته شود که شرایط محیطی در آن در حد بالا و مطلوب استفاده کنندگان تنظیم شده باشد. برای این منظور رعایت نکاتی از جمله استفاده حداکثر از نور طبیعی، طراحی فضاها در جهت تامین آسایش و خواسته های کاربران، تنظیم هوشمند درجه حرارت و رطوبت فضاها، استفاده از منظر سازی و فضای سبز حائز اهمیت است.
»به طور کلی می توان گفت که نظام معماری باغ ایرانی که چگونگی آمیختگی نظام های کالبدی کاشت، آب، استقرار ابنیه، سایه، آواها، منظر را منطبق بر نظام ساختار هندسی، معین می کند. شکل دهنده فضایی در باغ است: پیوسته، بدون مرز، بینابین بیرون و درون، وسیع با حس نامحدود، که موجب فرحبخشی و روح افزایی انسان در آن می شود.« (دیبا، (1376 باغ ایرانی بر اساس معیارهاو ضوابط فرهنگی طراحی شده و طی قرنها تجربه، پاسخهای مناسبی را برای اقلیم و ارزشهای مادی و معنوی کاربران خود دارد.
- احترام به سایت
»ساختمان سبز باید در جهت حفظ محیط زیست و سازگار با آن طراحی و ساخته شود. مصالح آن در حین اینکه با دوام هستند، باید براحتی در محیط زیست استحاله گردد. همچنین استفاده از فضای سبز در ساخت بنا برای داشتن یک محیط زیست سالم تر و استفاده از مصالح سبز برای همسویی با محیط زیست مدنظر قرار گیرد. « (داریوش، (1389 می توان باغ را به عنوان پیوند دهنده محیط مصنوع و طبیعت در ایران دانست.
استقرار ابنیه در باغ از شکل کامل مربع و یا مستطیل فضای باغ در داخل پیروی می کند. به طوری که نظام منظر درون باغ یک شکل هندسی کامل را به نمایش می گذارد. در واقع شکل» یابی منظم هندسی فضاهای درونی از مرکز، عمدتاً از فضای باز، آغاز و به سمت بیرون رشد می یابد و در فضای بسته، یعنی غیر قابل رویت از بیرون، با بی قاعدگی بافت اطراف، با تدابیر مختلف جور در می آید و هماهنگ می شود.« (میر فندرسکی، (1374 همچنین در ابنیه کوچک وار آنچه اهمیت دارد این است که عرصه باغ (فضای تهی اما انباشته از طبیعت) شکل هندسی کامل داشته باشد و به هیچ وجه با هیچ ساختمانی به آن تعرض نشود.
در مجموع به نظر می رسد که آنچه که داخل باغ ایجاد می شود، فضایی در مقابل خشونت های محیطی بیرون ودر جهت آسایش کارران است، هر چند که سرچشمه وجودی خود را ازمحیط اطرافش می گیرد و اقدام به تخریب و نابودی آن نمی کند. »از آنجا که اندرون مغایر با بیرون است، دیوار به عنوان نقطه تغییر معمارانه می شود.« (اردلان،(1383
- کل گرایی
»برای خلق هر عنصر یا هر جزء متعلق به یک مجموعه و یا خلق مجموعه ای از عناصر یک کل، و برای توانایی بخشیدن به آنها جهت ایفای هر چه بهتر نقشی که غرض اصلی از ایجادشان بوده است اصول اساسی لازم الرعایه می باشد که اصل نظم یکی از
5
مهمترین این اصول است. در تعالیم اسلامی و سایر مکاتب، نظم به عنوان یکی از مهمترین اصول شکل گیری پدیده ها و موجودات و مایه ی حیات و دوام آنها و همچنین عامل مهم ظهور و بروز زیبایی معرفی می گردد.
راپوپورت عقیده دارد که اصولاً هر گونه فعالیت انسانی (معماری، شهرسازی و ساخت مجتمع های زیستی) به گونه ای، نظم بخشیدن بر محیط است که البته با توجه به مبانی فرهنگی جوامع مختلف می تواند تعاریف و ویژگی های گوناگون داشته باشد.« نظریه دیگری بر این باور است که »معماری همواره یک نهاد فرهنگی مرکزی بوده که به خاطر ثبات و نظم ارزش یافته است. معماری رویای فرم خالص را در سر داشته است، رویای خلق چیزهایی که عاری از بی ثباتی و بی نظمی باشد.« (نقی زاده، (1385 در باغ ایرانی – این طبیعت از پیش اندیشیده – رابطه انسان و طبیعت در نهایت هماهنگی است. باغ به کمک اشکال منظم هندسی، رابطه میان طبیعت و دنیای درونی تصور می شود. باغ مفهوم عرفانی و مذهبی طبیعت و نظم جهانی را منعکس و مفاهیم فضاها را مطرح می کند. (مشفق، (1392
باغ ایرانی
باغ ایرانی همچون هر پدیده دیگری که در چهارچوب فرهنگی شکل می گیرد، جلوه های خود را در وجود گوناگون فرهنگ و هنر سرزمینش بر جای می گذارد.
طبیعت در فرهنگ ایرانی بسیار اهمیت دارد. از گذشته های دور »ایرانیان رابطه نزدیکی با طبیعت داشته اند و این مدتها پیش از زمانی بود که در سایر نقاط جهان چنین رابطه ای میان انسان و محیط معمول و مرسوم گردد.« این نوع ارتباط بین انسان و طبیعت نه تنها طبیعت گرایی بلکه تعامل با طبیعت است.
کالبد تمامی باغ های تاریخی شکل یافته از سه نظام کاشت، آب و بناها (یا استقرار معماری) است که این نظام ها متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی هر سرزمین نسبت به سرزمین دیگر متغیر است. ساختار هندسی به عنوان نظام تلفیق عناصر طبیعی و مصنوعی که در نظام های کالبدی باغ، ساماندهی می شوند، می باشد. در واقع کالبد باغ و کیفیت فضای آن نتیجه نحوه ی تلفیق نظام های آن است. ساختار باغ های ایرانی نیز بر همین اساس می باشد.
»بر مبنای پژوهش های اخیر الگوی مرجع باغ ایرانی را می توان نمونه آغازین (آرکه تایپ) دانست که فصل مشترک بین باغ های ایرانی بوده ... محدوده مربعی یا مستطیل شکل از زمینی نسبتاً وسیع که با دیواری در پیرامون آن محصول است و متناسب با حجم آبی که امکان تامین آن وجود دارد در زمین موردنظر شکل می گیرد و متناسب با ویژگی زمین بر پایه هندسه ای منظم کرت بندی و یا تراس بندی می شود. سطح این محدوده با دو محور (دو جوی) متقاطع عمود بر هم به چهار قسمت مساوی تقسیم می شود. آب از فواره واقع درمرکز حوض در محل تقاطع این دو محور فوران کرده و به چهار جوی هدایت می شود و درختان درون سطوح
مربعی شکل را آبیاری می کند. اصلی ترین بنای باغ (کوشک) در مکان تقاطع دو محور قرار می گیرد.« (دیبا، (1376 تمامی عناصر موجود در باغ ایرانی دارای مفهوم و عملکرد خاصی هستند که بنا به تجربه معماران و بر اساس نیازها و ارزش های
کاربران و اقلیم منطقه، به کار برده شده اند. اجزای گوناگون با نظمی از پیش تعیین شده، کل واحدی را ایجاد می نمایند در عین احترام به طبیعت و جهان هستی، محیطی مطلوب و مطبوع برای کاربران خود می باشد.
