بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد اصلی در این مقاله، استخراج زمینه هاي الگوهاي به کار رفته در طراحی معماري مساجد دوره قاجاریه در شیراز می باشد. بدین منظور با مقایسه تطبیقی سه بناي شاخص این دوره در شیراز- مسجد مشیر، مسجد نصیرالملک و حسینیه قوام- با مسجد وکیل نمونه بارز معماري مسجد در دوره زندیه، چگونگی تاثیرپذیري سبک هنري این دوره، از معماري دوره زندیه مشخص شد. هم چنین یکی دیگر از عوامل اجتناب ناپذیر و موثر بر چگونگی معماري و ساخت بنا در تمام ادوار تاریخی و نیز اکنون ویژگی هاي محلی می باشد که به منظور شناخت آن در معماري مساجد این دوره در شیراز مقایسه اي با سه مسجد قاجاري اصفهان - مسجد سید، مسجد رحیم خان و مسجدرکن الملک- صورت پذیرفت. در این مقاله در حالی که هر بنا به صورت یک اثر هنري واحد قلمداد گردیده که بیان کننده تصمیم و سلیقه معمار و سازندگان آن است، تلاش شده تا تاثیر ملاحظات عملکردي، فرهنگی، سیاسی، حوادث تاریخی، شیوه هاي محلی، الگوهاي طراحی و عواملی که در سطوح مختلف در شکل گیري معماري این بناها موثر بوده اند نشان داده شود. روش تحقیق در این مقاله کیفی و با رویکردي توصیفی- تحلیلی به موضوع بوده است. از مطالعه منابع اسنادي و پژوهش هاي میدانی نتایجی بدست آمد که حاکی از این بود که با آن که ردپاي تقلید در معماري این دوره عیان است این معماري به هیچ شیوه معماري دیگر مشابهت تام وتمام ندارد.
واژه هاي کلیدي: "الگوي معماري"، "مساجد شیراز"، "مساجد اصفهان"، "قاجاریه"
1
مقدمه
کیفیت معماري مسجد و انتخاب طرح هاي معماري سنتی از مسائل مورد توجه معماران است . با توجه به تحولاتی که در طراحی مساجد رخ داده است، مشخص نیست که این تحولات توانسته باشد تعلق مردم به محیط معنوي مسجد را که عاملی مهم در ارتباط بهتر افراد با مسجد است محقق نموده باشد. درحالی که بررسی نظریه هاي جبریت کالبدي در بسیاري از تحقیقات اواسط قرن بیستم نشان داده است که برخی از عوامل اجتماعی و روانی نسبت به ویژگی هاي کالبدي عوامل مؤثرتري هستند، تحقیقات دیگر نیز نشان داده اند که کیفیت و ویژگی هاي محیط کالبدي می تواند پاسخگوي توقعات و نیازهاي مردم نیز باشند. طرح کالبدي نشأت گرفته از الگوي معماري مساجد یکی از عوامل موثر بر کاربران محیط است، این تأثیر مستقیم یا جبري نبوده بلکه به صورت عاملی ادراکی، با ایجاد تصاویر ذهنی و تسهیل برخی فعالیت ها بر استفاده کنندگان تأثیر می گذارد.
به علاوه برقرار کردن رابطه اي میان شرایط اجتماعی و سیاسی و کیفیت آثار هنري در هر دوره همواره به آسانی ممکن نیست. بسیاري دوران قاجار را به قیاس اتفاقات سیاسی این دوره، دوره افول هنر و معماري در تمامی جنبه هاي خود می دانند . در حالی که از جهات بسیاري این دوره از دوره هاي مهم در تاریخ معماري و شهرسازي ایران می باشد با توجه به آن چه گفته شد ضرورت و اهمیت این پژوهش از آن جنبه است که به سبب نزدیکی زمانی، بیشتر آثار معماري و شهري این دوره به جاي مانده و آکنده از تجربه هاي گوناگون براي وفق دادن الگوها و دستاوردهاي فنی و ذوقی معماري تاریخی ایران با نیازهاي جدید است.
در این دوره فعالیت هاي گسترده اي براي ایجاد بناها و مجموعه هایی متناسب با تشیع صورت می گیرد که مسجد و حسینیه نمونه بارز این گونه بناهاي مذهبی می باشند، هدف این پژوهش این است که با مقایسه تطبیقی مساجد شاخص این دوره در شیراز با مسجد وکیل (نمونه بارز معماري مسجد در دوره زندیه) و همچنین نمونه هاي مشابه در اصفهان، ویژگی هاي معماري مساجد قاجاري شیراز را بیان کند . دلیل مقایسه مساجد شیراز با اصفهان هم به سبب وجود نمونه هاي شاخص این دوره و هم نزدیکی با شیراز ( به لحاظ جغرافیایی و اقلیمی) می باشد که کار مقایسه را به نسبت آسان تر می نماید.
روش تحقیق
روش تحقیق در مقاله پیش رو، کیفی و با رویکردي توصیفی-تحلیلی به موضوع می باشد. اطلاعات پایه براساس مطالعات کتابخانه اي و پژوهش هاي میدانی، گردآوري شده است، و از طریق تحلیل، هدف که شناخت صفات و ویژگی هاي این دسته از بناها است، میسر شده است. با توجه به کمبود اطلاعات، تنها منابع
موجود مورد استفاده، اسناد تاریخی و شواهد بقایاي کالبد معماري این بناها بود.
پژوهش و مطالعات بنیادي
مطالعات تاریخی عرصه مورد مطالعه
با توجه به این که عرصه مورد مطالعه شیراز می باشد به اجمال به تاریخچه آن پرداخته می شود: توسعه و آبادانی شیراز به زمانها و دورانهایی باز میگردد که پایتخت بوده و یا به عللی اهمیت پیدا کرده است. در زمان کریمخان زند، شیراز به اوج عظمت و رونق خود رسید، بسیاري از ابنیه عمومی که در شهر، ارزش تاریخی و معماري دارند، مانند مجموعه کریمخانی مربوط به این دورهاند. شیراز در زمان قاجاریه، از آنجا که دیگر پایتخت نبود از رونق افتاد. مهمترین آثار این دوره را مساجد و مجموعههایی تشکیل میدهند که اعیان و اشراف در محلههاي شهر ساختهاند، مانند: مجموعههاي مشیر، نصیرالملک و قوام.
مسجد مشیر
موقعیت مکانی:
این بنا در محله سنگ سیاه و در مقابل بازارچه ارامنه قرار دارد. اکنون مجموعه بناهاي مشیر الملک در حد فاصل خیابان شهید دستغیب و امامزاده سید تاج الدین غریب در دروازه کازرون واقع گردیده اند.
این مجموعه بناها شامل خانه میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک، بانی بنا(اندرونی و بیرونی) ، مسجد وحسینیه می شود که آن ها را در باغ هاي خود موسوم به باغ هاي مشیري بنا می کند. دیگر ابنیه بجا مانده از وي کاروانسرا، بازارچه، تیمچه و آب انبار مشیري است که نزدیک به در جنوبی بازار وکیل ساخته شده اند .[1]
تاریخچه بنا:
بانی: شالوده این بنا توسط میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک بنا نهاده شد .[2] خاندان او از بزرگان محله سنگ سیاه بودند. میرزا ابوالحسن خان در سال 1262 هجري ملقب به مشیر الملک گردید. تاریخچه ساخت: ساخت این بنا در سال 1265 هجري قمري آغاز و در سال 1275 هجري قمري به اتمام رسیده است .[2]
تاریخچه کاربري: فرصت الدوله در آثارعجم درباره این مسجد چنین می گوید: "منازل فوقانیه اش، متعدد که محل ومسکن طلاب علوم دینیه است" .[3] از این مطلب مشخص می شود که مسجد مشیر از آغاز کاربري مدرسه نیز داشته است.
الگوي معماري:
این بنا به صورت حیاط مرکزي و داراي سه ایوان در جهات شمالی، شرقی و غربی صحن می باشد. هم چنین دو شبستان وسیع دارد که شبستان زمستانی مسجد داراي دو ستون سنگی به سبک ستون
2
هاي مسجد وکیل است. فسایی این مسجد را از حیث استحکام، سبک و اسلوب، دریاچه( حوض)، ستون هاي سنگی، شبستان و سنگ ازاره با مسجد وکیل مقایسه می کند (شکل 1، 2 و .(3
شکل :1 برش افقی طبقه اول مسجد مشیر(کمالی سروستانی،(1384
شکل :2 برش افقی طبقه دوم مسجد مشیر(کمالی سروستانی،(1384
شکل :3 نما-برش مسجد مشیر (پایگاه پژوهشی بافت تاریخی شیراز)
ویژگی هاي معماري بنا:
شیراز می باشد. شبستان تابستانی مسجد در یک طبقه و در کوتاهترین ضلع مسجد یعنی ضلع جنوب قرار دارد.
در جهات شمالیی، شرقی و غربی صحن ایوان هایی قرار دارند .[5]
ویژگی هاي سازه اي و مصالح بنا:
فسایی در فارسنامه مسجد مشیر را از حیث استحکام با مسجد وکیل مقایسه می کند .[2] مسجد مشیر با آجرهاي پخته و بسیار مستحکم ساخته شده است و از این نظر با مسجد وکیل مشابهت دارد. مسجد وکیل از معدود بناهایی بود که در برابر دو زلزله سخت شیراز به سال هاي 1239 و 1269 هجري مقاومت کرد. از آن جایی که زلزله سال 1269 هجري چهار سال پس از ساخت مسجد مشیر رخ داده کاملاً منطقی است که سازندگان این بنا نیز استحکام را یکی از اولویت هاي نخست خود قرار داده باشند.
