بخشی از مقاله
ارزیابی مکان پروژه های مسکن مهر بر اساس اصول فنی شهرسازی نمونه موردی: مجتمع مسکونی ترنج- شهر یزد
چکیده
یکی از مهمترین معیاری که در ارزیابی پروژه های مسکن مهر باید لحاظ گردد، مکان این سکونتگاههاست. لذا پژوهش حاضر بر آن است تا به این سوالات پاسخ دهد که: مکانیابی این پروژهها تا چه میزان با اصول فنی شهرسازی انطباق دارد؟ آیا این مکان یابی توانسته است به عنوان عاملی مؤثر در جهت جذب جمعیت عمل کند؟ ضرورت این مسئله به اندازهای است که عدم مطالعات صحیح مکانیابی به آسیبهای جبران ناپذیری (اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی) خواهد انجامید.
روش مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی – تحلیلی می باشد.در این خصوص، تلاش شده است تا با استفاده از مطالعات کتابخانهای به تدوین چارچوب نظری پرداخته و سپس با برداشتهای میدانی با استفاده از ابزارهایی چون مصاحبه، پرسشنامه و عکس به جمعآوری اطلاعات اقدام شود.
نتایج این پژوهش نشان می دهد که با توجه به شاخص های مورد ارزیابی، مکان پروژه مسکن مهر ترنج با برخی از اصول انطباق کامل دارد. در مقابل، به برخی از اصول فنی کم توجهی یا بی توجهی شده است. در مجموع، ارزیابی مکان پروژه فوق الذکر، نسبتا قابل قبول ارزیابی می گردد.
کلمات کلیدی: ارزیابی، مکانیابی، پروژه های مسکن مهر، مجتمع مسکونی ترنج، شهر یزد
مقدمه
امروزه یافتن مکان یا مکان های مناسب برای یک فعالیت در حوزه جغرافیایی معین، جزء مراحل مهم پروژه های اجرایی، به ویژه در سطح کلان و ملی، به شمار می رود. مکان های نهایی باید حتی الامکان همه شرایط و قیود
قبل از اجرای چنین پروزه هایی را داشته باشند؛ در غیر این صورت نتایج نامطلوب فراوانی به دنبال خواهد داشت. برای نمونه در رأس این مشکلات، باید به عدم صرفه اقتصادی و عدم کارایی پروژه ها اشاره نمود. در صورتی که با اجرای یک مکان یابی موفق، کلیه عوامل مؤثر در ایجاد فعالیت ها در سطح منطقه مطالعاتی بررسی می شود و مکان مناسب در قالب خروجی فرایند مکان یابی در اختیار مدیران و تصمیم گذاران نهایی قرار می گیرد. این افراد بر اساس سیاست های موجود و اولویت های هریک از نتایج، گزینه های مناسب را انتخاب می کنند. با توجه به مطالب فوق اجرای صحیح، دقیق و همه جانبه مکان یابی در پروژه ها از اهمیت و ضرورت برخوردار است.
بیان مسئله
از مهمترین برنامه های اجرایی دولت در این سال ها، پروژه مسکن مهر می باشد، همان طور که در بالا اشاره شد، یکی از مهم ترین معیارهایی که در ارزیابی پروژه های مسکن مهر باید لحاظ گردد، مکان این سکونتگاه-هاست. لذا پژوهش حاضر بر آن است تا به این سؤالات پاسخ دهد که: مکانیابی این پروژهها تا چه میزان با اصول فنی شهرسازی انطباق دارد؟ آیا این مکان یابی توانسته است به عنوان عاملی مؤثر در جهت جذب جمعیت عمل کند؟ ضرورت این مسئله به اندازهای است که عدم مطالعات صحیح مکانیابی به آسیبهای جبران ناپذیری (اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی) خواهد انجامید.
مبانی نظری
ارزیابی
ارزیابی عبارتست از بررسی و سنجش یک طرح، برنامه یا یک فراین برنامه در چارچوب ارزش ها و معیارها و ضوابط تعیین شده Lichfield ، مفهوم دقیق ارزیابی را چنین تعریف کرده است: فرایند تجزیه و تحلیل شماری از برنامه ها یا پروژه ها یا راه حل ها، با توجه به محاسن و معایب نسبی آنها، به طریق منطقی و با توجه به اهداف و آرمان ها و معیارهای مورد نظر می باشد. ( صمدی، 83، . (45 ارزیابی به معنی روش و ابزاری برای شناخت نتایج و پیامدهای توسعه شهر و طرح های جامع تهیه شده برای آن به کار می رود که در مشخصه های زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آن نمایان هستند.( موسی کاظمی، 85، (10
واژه ارزیابی به توصیف برنامه های پیشنهادی و بیان شایستگی آنها اشاره دارد. به سخن رسمی تر ارزیابی، مرحله تجزیه و تحلیل شماری از برنامه ها یا طرح هاست تا شایستگی و نقاط ضعف آنها به صورت مقایسه ای مشخص شده و نتیجه یافته ها در چارچوبی منطقی قرار داده شود. شالوده ارزیابی برآورد شایستگی مقایسه ای کارهای گوناگون است (سیف الدینی،83، (16
مفهوم دقیق ارزیابی عبارتست از فرایند تجزیه و تحلیل شماری از برنامه ها یا پروژه ها یا راه حل ها با توجه به امتیازات و معایب نسبی آنها به طریق منطقی و با توجه به اهداف و آرمانها و معیارهای برنامه( زیاری، 88، (80
هدف عمده از ارزیابی این است که میزان موفقیت انجام مراحل و راهکارهای مختلف برنامه ریزی در حصول به اهداف مورد نظر اندازه گیری، سنجش و مقایسه شود. این کار از طریق روش های ارزیابی قابل انجام است.( صمدی، 83، (45
مکان یابی
به طور کلی مکان یابی، فعالیتی است که استقرارهای فضایی و غیر فضایی یک سرزمین را جهت انتخاب مکان مناسب برای کاربری خاص مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد.( اکبرپور سراسکانرود و همکاران، 88،(78
سلسله عملیات و اقدامات و تمهیداتی که در زمینه حصول شرایط و فراهم آمدن امکان اجرای یک فعالیت بوده و بر اساس آن دستگاه اجرایی با دید باز برنامه اجرایی فعالیت ها را از جهات مختلف مورد ارزیابی قرار داده و در صورت دست یابی به هدف نسبت به اجرای عملیات در مکان منتخب شده اقدام می نماید و در این بین
تبعات و عوارض موضوع قبلاً بررسی و مدنظر قرار گیرد.
انتخاب مکان مناسب برای یک فعالیت، یکی از تصمیمات بحرانی برای انجام یک طرح گسترده است که نیازمند تحقیق از دیدگاه های مختلف می باشد. از آن جا که مدیریت منابع نیاز به اطلاعات واقعی دارد، حجم بزرگی از اطلاعات جزئی برای انتخاب نمودن مکان های مختلف باید جمع آوری، ترکیب و تجزیه و تحلیل شود تا ارزیابی صحیحی از عواملی که ممکن است در انتخاب تأثیر داشته باشند، صورت پذیرد.
مکان یابی در علوم مربوط به زمین، عملیاتی است که طی آن فرد متخصص با ارائه نیازها، اهداف و اطلاعات وضع موجود به دیگر کارشناسان، نظیر ترافیک، اقتصاد، جامعه شناسی، روان شناسی، جغرافیا، زمین شناسی، هواشناسی، زیست شناسی و جمع بندی آنها در قالب نظرات و اهداف خود به دنبال دست یابی به بهترین از انتخاب های موجود برای کاربری موردنظر است. مکان یابی بهینه زمانی امکان پذیر است، که محقق بتواند با توجه به اولویت ها ارتباط علمی و منطقی مناسبی میان اطلاعات و داده های به دست آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکان یابی برقرار سازد.(مشکینی و همکاران، 91، (58
در فرایند تصمیم گیری یک مکان ممکن است اولویت های سیاسی، تجاری، طبیعی و امنیتی در نظر گرفته شود. مکان یابی فرایند تصمیم گیری با دوره زمانی طولانی است، زیرا تعداد زیادی از شخص های موجود بایستس آزمایش شده و در نتیجه تصمیمات ممکن ارزیابی گردند. مکان یابی مناسب وقتی صورت می پذیرد که یک ارزیابی دقیق، همگون و سریع از جذابیت مکان های مختلف برای کاربردی خاص وجود داشته باشد.
رشد شدید شهرها و شهرگرایی در طی سال های گذشته تفکر برنامه ریزی برای توزیع بهینه امکانات و خدمات شهری را به دنبال داشته است، به طوری که در صورت عدم توجه به مکان یابی صحیح و مناسب کاربری ها، به ویژه کاربری های خدمات عمومی، منجر به هرج و مرج، ترافیک، آلودگی های زیست محیطی و ... در شهر می گردند. لذا برنامه ریزی، که در حقیقت سیستم تصمیم گیری جهت تعیین مناسب ترین خط مشی در مقطع زمانی
معین برای دست یابی به هدف مطلوب می باشد. از جمله مهم ترین اهدافی که برنامه ریزی به دنبال دارد عبارتست از: شناخت دقیق از امکانات موجود و پتانسیل ها در جهت استفاده بهینه از آن و جلوگیری از اتلاف منابع، ایجاد هماهنگی بین سازمان های مختلف، اصلاح سیستم های اجتماعی- اقتصادی و تغییر روند موجود.
مشخصات مکان یابی در کاربری های مسکونی
محل زندگی انسان ها مهم ترین بخش شهر است و سهم عمده ای از سطوح کاربری ها را نیز به خود اختصاص می دهد؛ به گونه ای که در شهرهای کوچک بیش از 60 درصد و شهرهای بزرگ حدود 40 درصد از سطح شهر تحت پوشش کاربری مسکونی است. به دلیل وجود الگوی متفاوت مسکن در کشورها و حتی در شهرها و تنوع شرایط استفاده کنندگان، در مکان یابی مناطق مسکونی باید جوانب مختلفی را در نظر گرفت، مانند موارد ذیل:
- نواحی مسکونی باید از مناطق خطرناک مانند مسیل ها و گسل ها، محل های طغیان آب و مکان های ریزش یا لغزش زمین دور باشد.
- نواحی مسکونی باید دورتر از فعالیت های ناسازگار صنعتی و حمل و نقل قرار گیرد تا از مزاحمت ازدحام ها و آلودگی ها در امان باشد.
- نواحی مسکونی باید در جوار فضاهای باز و سبز احداث شود.
- نواحی مسکونی باید به نواحی کار و گذران اوقات فراغت نزدیک باشد.
- نواحی مسکونی باید در شیب های ملایم و نواحی خوش اب و هوای شهر که مناظر طبیعی زیبا و مطلوب فضایی دارند، استقرار یابد.
- با توجه به وضع توپوگرافیک، اراضی مسکونی باید در زمین های مسطح و کم شیب تا شیب متوسط( حداکثر 15 درصد) توسعه یابند و تا حد امکان از توسعه در اراضی پر شیب با قطعات نا منظم و به ویژه با شیب معکوس اجتناب شود.
- مناطق مسکونی باید به طور مستقیم به سیستم راه های اصلی، که مراکز کار و مراکز اصلی شهر را به یکدیگر متصل می کنند، دسترسی داشته باشند و نواحی و محلات مسکونی به وسیله خطوط ترافیک یا خیابان های اصلی محاط شوند و این خیابان ها به داخل ناحیه مسکونی نفوذ نکنند. در اصل، نواحی مسکونی باید از ترافیک عبوری و خطرهای ناشی از آن مصون باشد.
- سیستم خیابان بندی داخلی محلات مسکونی باید با عوارض طبیعی زمین مانند شیب و آبروهای طبیعی تطبیق داده شود.
هیراسکا ویژگی ها و خصوصیاتی را برای مناطق مسکونی به این شرح مطرح می کند:
- مناطق مسکونی باید تأمین کننده خلوت با جدایی آن از مناطق دیگر شهری به وسیله نوار عریض کمربند سبز باشد.
- مناطق مسکونی باید از هماهنگی لازم با محیط اطراف خود مانند دریاچه و جویبار و فضای سبز برخوردار شود.
- مناطق مسکونی باید به گونه ای جهت دهی شود که از حداکثر نور، باد ، پستی و بلندی محل بهره مند شود.
- نکته شایان توجه درالگوی مکان یابی کاربری مسکونی این است که انتخاب مناطق مسکونی همراه و در تعامل با مکان یابی دیگر فعالیت ها( محل کار، شبکه ترابری و ...) انجام گیرد، چرا که هر خانواده نیاز در عین حال که به سرپناه ومایحتاج زندگی زندگی( خوراک و پوشاک و بهداشت) نیاز دارد به درآمد لازم برای برآورد آنها نیز نیاز دارد و چون برای کسب درآمد باید کار کرد بنابراین محل کار و محل سکونت به هم پیوند می یابند و فاصله کالبدی میان آن دو و هزینه مترتب بر آنها در گزینش کاربری مسکونی شهری اهمیت ویژه ای دارد.
- مکان یابی مسکونی تا حدودی از فعالیت های آموزشی و تجاری( نحوه خرید و فروش) در جامعه پشتیبانی و آنهارا هدایت می کند. محل کودکستان هاف مدارس و دبیرستان ها و سایر مؤسسات آموزشی برای گروه های سنی با مکان یابی خانواده ها در ارتباط است و هم چنین دسترسی واحدهای مسکونی به بازار و محل خرید به منظور ایجاد دسترسی به غذا، لباس و سایر احتیاجات روزمره خانواده ضروری است. پس بنابراین در مکان یابی فعالیت های مسکونی، تلاش بر این است که از اتلاف وقت خانوارها دردسترسی به مراکز خرید و مراکز آموزشی پیش گیری شود.
علاوه بر مطالب مذکور هریک از محلات مسکونی شهر باید به عنوان زیر سیستمی از کل سیستم شهری، تأمین کننده این موارد باشد:
- مسکن: محله باید تأمین کننده مسکن مناسب بریا خانوارها باشد که علاوه بر سرپناه، خدمات ضروری داخل واحد مسکونی را که در بر گیرنده نیازهای اولیه مسکن و خدمات داخل واحد مسکونی است فراهم آورد، مانند آب، فاضلاب و برق.
- امنیت: محله باید فراهم کننده سلامتی و پایداری و در کل یک مجموعه بدون خطر ترافیکی، تجاوز و تخلف، اعمال جنایی و حوادث طبیعی و روانی باشد.
- شناسایی نمادی: محله باید نمود آشکاری از حس مکانی، تعلق، مایه سرافرازی و راحتی ساکنان باشد.
- تعامل اجتماعی: محله باید همکاری شخصی با شبکه های اجتماعی، سازمان ها و امکانات طبیعی را فراهم کند.
- فراغت: محله باید فراهم کننده امکانات گذاران اوقات فراغت، نظیر تسهیلات فرهنگی، آموزشی و فضای باز برای تأمین راحتی و آسایش مردم باشد.
- دسترسی: محله باید دسترسی به مراکز اشتغال، خرید و فروش و خدمات مورد نیاز خانوارها را فراهم آورد.
- کارآیی عمومی: محله باید هزینه های اجتماعی یا عمومی حاصل از تجمع خانوارها مانند هزینه آب، فاضلاب، جمع آوری آشغال، خدمات آتش نشانی و پلیس، آموزش، اوقات فراغت و حمل و نقل و هم چنینن هزینه های ناشی از حفظ و گسترش سرمایه های عمومی مانند خیابان و پیاده رو را کاهش دهد.( پورمحمدی، 88، (94
پروژه های مسکن مهر و ضرورت توجه به مکان یابی آنها
مسکن مهر به عنوان مهم ترین اقدام دولت نهم در بخش مسکن است که در راستای تأمین مسکن مناسب متناسب با نیاز دهک های پایین درآمدی جامعه که تاکنون از تسهیلات دولتی جهت مسکن بی بهره بوده اند ارائه شده است. مؤلفه های اصلی مسکن مهر که واگذاری حق بهره برداری از زمین و تخصیص وام ساخت بوده است، در دولت دهم نیز ادامه یافت. ( حبیبی، بهزادفر، ترابی، محکی، 1389، ص (8
این طرح در قالب واگذاری حق بهره برداری از زمین برای ساخت مسکن کوچک با متوسط زیربنای هر واحد 75 مترمربع و با هدف کاهش و حذف هزینه زمین از قیمت تمام شده ساختمان برای انطباق با توان مالی خانوارهای کم درآمد و میان درآمد در نظر گرفته شده است. مطابق این طرح کلیه متقاضیان فاقد مسکن( اعم از کارکنان دولت، کارگران و صاحبان مشاغل آزاد) در قالب تعاونی های مسکن توسط اداره تعاون شهرستان و استان سازماندهی و به سازمان مسکن و شهرسازی معرفی می شوند. سازمان مسکن و شهرسازی پس از تطبیق شرایط متقاضیان، به تخصیص زمین مورد نیاز برای تعاونی مسکن مربوط اقدام خواهد کرد تا عملیات آماده سازی( در صورت نیاز) و احداث مسکن از طریق تعاونی مسکن یا انتخاب مجری ذی صلاح انجام شود. ( حبیبی، بهزادفر، ترابی، محکی، 1389، ص (8
همانطور که اشاره شد، مهم ترین و اساسی ترین شاخصی که در اجرای سکونت گاه های مسکن مهر باید لحاظ گردد ؛ مسئله مکان یابی این سکونت گاه ها است. ضرورت این مسئله به اندازه ای است که عدم مطالعات صحیح مکان یابی به آسیب های جبران ناپذیر ( اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ) خواهد انجامید .( غلامی، 89، (54
معیارهای ارزیابی
معیار در برنامه ریزی، ضابطه عمل یا قضاوت است. اصلی که بر مبنای آن چیزی اندازه گیری می شود. مسلماً بدون داشتن معیارهای اصولی و معین، ارزیابی طرح ها و مقایسه آنها با یکدیگر ممکن نیست.( پورمحمدی،88، (105
معیارهای انتخاب شده در این پژوهش که مینای
دوری از می شوند، عبارتند از:
فعالیت های
ناسازگار
قرارگیری صنعتی
قرارگیری در
در زمین
معیارهای ارزیابی محدوده شهر
های مسطح
مکان
شکل :1 معیارهای ارزیابی
مأخذ: نگارندگان
معرفی محدوده
محدوده مورد مطالعه، قسمت ساخته شده مجتمع مسکونی ترنج می باشد که در فاصله 2.5 کیلومتری میدان امام علی(ع) در جنوب غربی شهر یزد واقع شده است.
شکل :2 جایگاه محدوده مورد مطالعه نسبت به شهر یزد
یافته های پژوهش
به منظور دست یابی به پاسخ سؤال مورد نظر این پژوهش در رابطه با مکان یابی مجتمع مسکونی ترنج، اصول و معیارهای فنی شهرسازی که در بخش مبانی نظری به آنها اشاره شد و باید در امر مکان یابی کاربری مسکونی مورد توجه قرار گیرند، را مد نظر و هرکدام را با وضع موجود مجتمع تطبیق می دهیم و میزان موفقیت انتخاب مکان این پروژه را ارزیابی می کنیم:
اصل اول: نواحی مسکونی باید دورتر از فعالیت های ناسازگار صنعتی و حمل و نقل قرار گیرد تا از مزاحمت ازدحام ها و آلودگی ها در امان باشد.
فعالیت های صنعتی زیرمجموعه ای از سیستم فعالیت هر شهر می باشند که بر سایر زیرسیستم های شهر تأثیرگذار و از آنها تأثیر پذیر هستند. نقش اصلی فعالیت های صنعتی در شهر، شرکت در سیستم تولید شهر و نیز
تأمین بخشی از اشتغال شهروندان می باشد. .( حسینی نژاد، 90،(15 اما نکته ای که در اینجا قابل توجه است این است که کاربری هایی که در یک منطقه استقرار می یابند، نباید موجب مزاحمت و مانع اجرای فعالیت های دیگر گردند. دکتر پور محمدی بر این اساس کاربری ها را از نظر سازگاری به گروه های کاملاً سازگار، نسبتاً سازگار، نسبتاً ناسازگار و بی تفاوت تقسیم می کند و معتقد است که کاربری صنعتی و کاربری مسکونی در گروه کاملاً ناسازگار قرار می گیرند زیرا مشخصات این دو کاربری هیچ گونه همخوانی با یکدیگر نداشته و در تقابل با
یکدیگر می باشند.( پورمحمدی، 88،(110
فعالیت های صنعتی، بر محیط اطراف خود دارای اثرات منفی در زمینه زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ترافیکی نیز می باشد. یکی از بارز ترین و مهم ترین اثرات فعالیت های صنعتی بر شهرها و به ویژه نواحی مسکونی، ایجاد انواع آلودگی زیست محیطی می باشد که کیفیت محیط و نواحی مسکونی را دچار افت می نماید. .( حسینی نژاد، 90، (15 بهداشت از جمله ارکان اصلی احداث واحدهای مسکونی است. امکان استفاده از هوای پاک و سالم از جمله این عوامل است. مسکن باید در بهترین وسالم ترین اراضی ایجاد شود. (شیعه، 87،(64
طی بازدیدی که از سایت انجام شد متوجه وجود کارگاه های متعددی در خیابان مجاور مجتمع شدیم که باعث نارضایتی بسیاری از ساکنین شده است و علاوه بر تخریب سیما و منظر شهری مطلوب و آلودگی بصری اثرات منفی دیگری هم چون آلودگی صوتی و نا امنی نیز برجای گذاشته است.
