بخشی از مقاله
بررسی روند توسعه شهر اهواز و اثرات زیست محیطی آن
چکیده
توسعه شهری و افزایش جمعیت اثرات زیستمحیطی عمدهای دارد که نیازمند مدیریت همهجانبه میباشد. تاسیس کارخانجات و صنایع متعدد در اهواز و به تبع آن مهاجرت بسیاری به این منطقه، باعث رشد سریع شهر گشته و اهواز را به کلانشهر تبدیل نموده است. تولید حجم بالای پسماندها و فاضلابهای صنعتی و خانگی، شهر را با مشکلات زیستمحیطی عمدهای مواجه نموده است. هدف از این مطالعه، بررسی روند توسعه شهر اهواز و اثرات زیستمحیطی ناشی از آن بوده که بدین منظور از نقشههای حریم قانونی و نیز آمار جمعیتی کلانشهر اهواز از سال 1335 تا 1395 بهره گرفته شده است. نتیجه این بررسی ضرورت توجه بیشتر به مدیریت و بازیافت پسماند، توسعه و بهبود شبکه فاضلاب شهری، ارتقای فضای سبز شهری و نیز اقدامات بیشتر جهت کاهش اثرات زیستمحیطی توسعه شهری را بیان میکند.
واژههای کلیدی: توسعه شهری، زمینشناسی زیستمحیطی، اهواز، رودخانه کارون، GIS
مقدمه
شهرنشینی عموما با الگوهای رشد شهری و زیرساختی تغییر میکند. شهرنشینی مفهومی گسترده دارد که شامل رشد فضایی یک شهر و زیرمجموعههای شهری آن به سمت حومه میباشد که با تجاوز به زمینهای روستایی اطراف همراه است. این مسئله عموما تاثیری منفی بر سلامت بشر، محیط زیست و مقولههای فرهنگی دارد ( Qadri, .(2012 یکی از مشکلات مهم بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مدیریت نادرست حجم عظیم ضایعات تولید شده توسط فعالیتهای مختلف انسانی است .(Achi & Ijeoma, 2011) سیستمهای رودخانهای مهمترین ابزار برای دفع ضایعات، به ویژه پسابهای صنایعی هستند که در نزدیکی آنها قرار دارند. این پسابهای صنعتی تاثیر زیادی بر میزان آلودگی آب دارند Sangdoyin, A, Y, 1991) ، به نقل از .(Achi & Ijeoma, 2011
شهرنشینی و توسعه آن میتواند خصوصیات فیزیکی و شیمیایی سیستمهای آبی را تغییر دهد ( Klein 1979 ; Heany & Huber 1984 به نقل از .(Brown et al, 2005 وسعت مناطق دارای سطوح نفوذناپذیر میتواند فراوانی وقوع و بزرگی جریانهای طوفانی را افزایش دهد ; Booth & Jakson, 1997 ; Arnold et al, 1982 ) Trimble, 1997؛ به نقل از .(Brown, 2005 افزایش نرخ جمعیت گاهی باعث ارائه الگوهای پراکندگی شهری می-شود که ممکن است تخریب کیفیت آب را تشدید نماید .(Qadri, 2012)
وجود مخازن نفت و گاز و دیگر منابع طبیعی در استان خوزستان، باعث سرمایهگذاریهای کلان در این منطقه به خصوص در کلانشهر اهواز شده است. تاسیس کارخانجات و صنایع متعدد، اهواز را پذیرای جمعیت مهاجر از دیگر نقاط کشور نموده است. همین امر موجب توسعه سریع اهواز گردیده است. شرایط کنونی شهر، گویای وضعیت نابسامان زیستمحیطی است که نیاز و ضرورت مطالعه و تحقیق را بیان میکند.
پامپئو و همکاران(2005) 1، قدری(2012) 2، هونگ(2010) 3، دولتی (1389)، جداری عیوضی و همکاران (1389)، زارع گاریزی و همکاران (1391)، حسینزاده و جهادی طرقی (1386)، اثرات توسعه شهری را بر کیفیت آب بررسی نمودهاند.
احمد پوراحمد (1382)، چگونگی رشد شهر سنندج را بر اساس دادههای GIS و RS بررسی کرده است. موحد و تقیزاده (1388)، در مطالعهای با استفاده از GIS و RS و نیز بهرهگیری از دادههای حریم شهری و دادههای طرحهای جامع و کاربری اراضی، روند حاشیهنشینی را در اهواز مورد بررسی قرار دادند. امانپور و همکاران (1392)، روند شکلگیری نخستشهری در سطح استان خوزستان را بررسی نمودند. در این مقاله شهر اهواز و فاکتورهای جمعیتی آن بررسی و مطالعه شد. امیر مهدویانی (1380)، در مطالعات خود کیفیت فاضلاب صنایع بزرگ فلزی استان خوزستان (اهواز) را مورد بررسی قرار داده و آلایندههای صنایع را تفکیک نموده است.
منطقه مورد مطالعه
کلانشهر اهواز، به عنوان مرکز استان خوزستان در مختصات جغرافیایی 31 20 شمالی و 48 40 واقع شده و به طور تقریبی دارای جمعیت 1169000 در سال 1392 میباشد (آمارنامه کلانشهر اهواز-1390، .(1391
میزان بارندگی سالانه در سطح شهر اهواز 213 mm میباشد. در طول پنجاه سال گذشته حداقل دمای اهواز -7 و حداکثر دمای آن به 54 درجه رسیده است. میانگین دمای اهواز 25 درجه میباشد. از نظر زمینشناسی، باید گفته شود اغلب مناطق شهر اهواز بر روی آبرفت بنا شده است. عدم وجود شیب اراضی، ناهمواری و موانع طبیعی، همچنین وجود ذخایر اقتصادی نفت، گاز و فولاد باعث شده تا شهر اهواز به قطب اقتصادی کشور تبدیل گردد که این امر بر شدت آلودگی منطقه میافزاید.
رودخانه کارون با طول تقریبی 950 کیلومتر در انتهای مسیر خود به سمت خلیج فارس، از شهر اهواز عبور کرده و در این بین پذیرنده پسابهای صنعتی و خانگی شهر میباشد. شهر اهواز در جناح شرقی و غربی رودخانه کارون رشد و توسعه یافته است. به عبارت دیگر میتوان گفت رود کارون چهره شهر را دو نیمه شرقی و غربی تقسیم نموده است که توسعه هر کدام از نیمهها در جایگاه خود حائز اهمیت و قابل بررسی است. با توجه به توسعه سریع شهر از لحاظ مساحتی و صنعتی، ورود پسابها به رودخانه کارون کیفیت آب را به خصوص در محدوده شهر تخریب نموده است.
روش کار
در این مطالعه از نقشههای حریم شهری سالهای 1335 تا 1392 و اطلاعات جمعیتی سالهای گذشته تا کنون بهره گرفته شده (اداره مسکن و شهرسازی اهواز)؛ ابتدا، نقشههای حریم شهری اهواز در سالهای 1335، 1347، 1352، 1365، 1381، 1383، 1384، 1387، 1389، 1390، 1391، 1392 در محیط نرم افزار اطلاعات جغرافیایی (GIS) رقومی و تصحیح و مساحت اراضی شهری و نرخ رشد آنها به صورت نمودار ارائه گردیدند. با استفاده از اطلاعات جمعیتی سالهای 1335 تا 1395 نرخ رشد جمعیت محاسبه گشته است.
بحث
طبق نقشههای بررسی شده از سال 1335 تا 1392، شهر اهواز رشد و توسعه مساحتی سریعی داشته که میتوان گفت آهنگ رشد در سالهای مختلف یکسان نبوده است. طبق نمودار ارائه شده، میانگین نرخ رشد مساحت شهری، در فواصل سالهای 1381 تا 1383 دچار یک جهش %70 میباشد که دلیل این امر را میتوان به واگذاری قطعههای "زمین شهری" در آن مقطع زمانی و فراوانی ساخت و ساز و عمران نسبت داد.
همانطور که در شکل 1 و 2 مشاهده میشود، توسعه شهر اهواز در تمامی جهات جغرافیایی صورت پذیرفته اما جهات غالب را میتوان شمال، شمال غربی و جنوب عنوان نمود. یکی از مسائلی که جهات رشد شهر اهواز را تحت تاثیر عبور رودخانه کارون از میانه شهر و مورفولوژی خاص رودخانه در این محدوده جغرافیایی است که باعث گشته شهر اهواز در راستای آن توسعه یابد. دلایل دیگری نیز در این امر دخیل هستند؛ از جمله عبور تاقدیس اهواز از لحاظ زمینشناسی از جنس ماسهسنگهای آغاجاری است که بخش رخنمون یافته آن در حریم شهر اهواز بسیار تکتونیزه و سست است و برای ساخت و ساز شهر مکان مناسبی نمیباشد. همچنین کارخانجاتی مانند صنایع فولاد خوزستان که در بخش جنوب شرقی شهر تاسیس گشته و نیز عبور خطوط راه آهن در بخش غربی اهواز، بر نحوه توسعه تاثیر گذاشتهاند. اتخاذ تصمیمات سیاستی مبنی بر استقلال و جدایش شهرکهای اطراف اهواز مانند شهرستان کارون به منظور جلوگیری از رشد حاشیهنشینی، گسترش شهر را به سمت جنوب محدود نمودهاست.
شکل:1 نقشه حریم شهر اهواز در سالهای 1335، 1347، 1352، 1365
اراضی اطرف کارون از مقاومت متوسط و پایینی برخوردارند که احتمال فرونشست و فرسایش ساحلی در آنها زیاد است؛ از این رو در عمران ساختمانی و جادهسازی ساحلی نیاز به مقاومسازی ساختمانی به شدت احساس میگردد. تاقدیس و گسل اهواز که از درون شهر عبور میکند، محلات مسکونی حومه خود را تحت تاثیر قرار دادهاند؛ منازل اطراف این عوارض، به دلیل رخداد پدیده زمینلغزش، از نوع سنگلغزش، خزش و ریزش متاثر گشته و هر ساله متقبل خسارات مالی و گاها جانی میشوند. لذا ضمن جلوگیری از پیشرفت شهر در این مناطق، مقاومسازی منازل فعلی ضروری است. از جمله این محلات میتوان به حصیرآباد، منبع آب، چهارصد دستگاه، کوی رمضان و سپیدار.
شکل :2 نقشه حریم شهر اهواز در سالهای 1381، 1383، 1384، 1387
شکل :3 نقشه حریم شهر اهواز در سال 1392
شکل :4 نقشه توسعه شهری اهواز از سال 1335 تا 1392
در جدول 1، آمار جمعیتی شهر اهواز از سال 1335 تا سال 1395 مشاهده میشود که با محاسبه آهنگ رشد، جمعیت شهر اهواز تا سال 1395 تخمین زده شده است و نمودار مربوط به آن در شکل 5 ترسیم گشته است. بر اساس این آمارهای جمعیتی، نمودار رشد جمعیت شهر اهواز رسم شده که نشاندهنده روند افزایشی جمعیت میباشد.
جدول :1 آمار جمعیتی شهر اهواز از سال 1335 تا 1395 (آمارنامه کلانشهر اهواز-1390؛ (1391
شکل :5 نمودار جمعیتی اهواز از سال 1335 تا سال 1395
