بخشی از مقاله
بررسی شاخص های توسعه پایدار در شهر هوشمند
خلاصه(چکیده)
استفاده روز افزون از فنآوری اطلاعات و تکنولوژی در همه زمینههای اقتصادی و اجتماعی و رخنه آن به زندگی شهروندان باعث شده است، شهرها و فضاهای شهری با ساختاریمتفاوت روبرو شوند و مِدیوم های زندگی شهری دستخوش تغییرات اساسی شود. رشد شهرنشینی، توجه به پیامدهای مدرنیته در زندگی شهری را همراه داشته است. در چنین فضایی توجه به مولفههای شهر هوشمند و خلاق یکی از مهمترین اولویت¬های برنامهریزان و سیاستگذاران است که ضروری به نظر میرسد. لذا این پرسش پیش میآید که آیا شهرهای هوشمند قادرند در تمام ابعاد زندگی شهرنشینی از ویژگی پایداری برخوردار باشند؟ هدف اصلی این پژوهش تبیین شاخصهای توسعه پایدار شهری در شهرهای هوشمند و تحلیل نقش شهر هوشمند بر پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرها میباشد که با بهرهگیری از شیوه توصیفی تحلیلی ابتدا ادبیات پایداری عنوان شده، سپس ویژگیهای شهر هوشمند در چهارچوب اهداف توسعه پایدار تحلیل خواهد شد. در انتها از یافتههای این پژوهش میتوان دریافت که به موازات تغییر و تحول در شئون اجتماعی و اقتصادی و سیاسی زندگی بشر قرن حاضر و مطرح شدن نیازهای جدید یک تشکیلات منسجم، چگونه امکان دستیابی به چهارچوبهای پایداری در راستای داشتن شهری هوشمند عملیاتی و کاربردی میگردد.
کلمات کلیدی: توسعه پایدار، فناوری اطلاعات، شهر هوشمند، توسعه دانش محور.
.1 مقدمه
در کمتر از 04 سال گذشته، 04 درصد جمعیت جهان در شهرها ساکن شده اند. این افزایش سریع جمعیت فشار قابل ملاحظهای را هم به مراکز شهری کنونی وارد میکند و هم آیندگان را با تهدیدهای جدی روبرو خواهد کرد و منجر به گسترش روز افزون صنعت و تقاضا برای خدمات و امکانات سکونتی فراتر از توان و ظرفیت شهرها میشود. فرایند عظیم شهرنشینی با محوریت اتومبیل، ضمن توسعهی کالبدی شهرها، باعث از بین بردن زمینهای کشاورزی و تحمیل هزینههای غیرقابل جبرانی بر محیط زیست شهرها شده است. همچنین، سرانه و الگوی مصرف نامناسب منابع در شهرها، آنها را در معرض ناپایداری بیشتر نسبت به روستاها قرار داده و مشکلات کالبدی، اجتماعی و اقتصادی فراوانی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه به وجود آورده است.
از سوی دیگر با گسترش فناوری و استفاده روز افزون از اطلاعات و تکنولوژی در همه زمینههای اقتصادی و اجتماعی و رخنه آن به زندگی شهروندان، شهرها و فضاهای شهری با ساختاری متفاوت روبرو شدهو مِدی ومهای زندگی شهری دستخوش تغییرات اساسی شده است. در چنین فضایی توجه به مولفههای شهر هوشمند و خلاق یکی از مهمترین اولویتهای برنامهریزان و سیاستگذاران است که ضروری به نظر میرسد. هر شهری میتواند هوشمند شود؛ شهرهای هوشمند با سیستمهای هوشمند در همه ابعاد زندگی بویژه سکونت و محیط زیست مطرح میشوند: شبکه حمل و نقل الکتریکی، سیستم توزیع آب، گاز و ...، سیستم حمل و نقل عمومی و خصوصی، ساختمانهای تجاری و ... مواردی هستند که در بسیاری از شهرهای امروز میتوان درپای هوشمند شدن را مشاهده کرد. اما این پرسش مطرح می شود آیا این شهرها با قابلیتهای هوشمند خود در مسیر پایداری گام به جلو برمیدارند؟ آیا شهرهای هوشمند میتوانند در تمام ابعاد زندگی شهری از ویژگیهای پایداری برخوردار باشند؟
هدف اصلی این پژوهش تبیین شاخصهای توسعه پایدار شهری در شهرهای هوشمند و تحلیل نقش شهر هوشمند بر پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرها میباشد که با بهرهگیری از شیوه توصیفی تحلیلی ابتدا ادبیات پایداری عنوان شده، سپس ویژگیهای شهر هوشمند در چهارچوب اهداف توسعه پایدار عنوان شده است .
.2 توسعه پایدار شهری
در سال 1890 میلادی، کمیسیون بین المللی محیط زیست و توسعه (WCED) که به کمسیون »برانت لند« نیز مشهور است، خواستار مساعی عمومی و رویههای رفتار جدید در کلیه سطوح و در راستای منافع همه گر هستند. کمسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این گونه تعریف کرده است: »توسعه پایدار، توسعهای است که در پاسخگویی نیاز نسلهای حاضر باشند، بدون آنکه توان نسلهای آتی را برای برآورده کردن نیازهای زمانه خود محدود نمایند.« بدین ترتیب توسعه پایدار یعنی استفاده معقول از منابع طبیعی، آن گونه که دوام آن برای نسلهای بعدی تضمین گردد .[1]
همچنین در تعریفی دیگر در زمینه توسعه پایدار شهری چنین مطرح شده است: »تغییر تراکم و کاربری اراضی شهری جهت رفع نیازهای اساسی مردم در زمینه مسکن، حمل و نقل، فراغت و غیره به گونهای که شهر از نظر محیطی قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی قابل دوام و از نظر اجتماعی دارای برابری باشد به نحوی که این تغییرات فناورانه و صنعتی، حفظ اشتغال، مسکن و شرایط زیست محیطی را در برداشته باشد.[2] «
این گزارش شامل مجموعهای از پیشنهادها و اصول قانونی جهت دستیابی به توسعه پایدار را این چنین مطرح میکند: »رفع نیازهای نسل حاضر بدون تضییع تواناییهای نسلهای آینده برای رفع نیازهایشان.« این تعریف ساده همچنین مبنای دستور کار 21، به عنوان یک طرح کار توسعه پایدار برای قرن 21 است. در ادامه لایههای گزارش برانتلند بررسی شده است:
▪ توسعه: به عنوان یک مفهوم فضایی به تغییراتی در کاربری اراضی تامین نیازهای بشری به صورت تجاوز تدریجی به نواحی توسعه نیافته و یا توسعهای که به افزایش تراکم بینجامد.
▪ برابری و مساوات: برابری و مساوات اشاره به ضرورت اطمینان از بهره برداری برابر از منابع بین گروههای مختلف در یک نقطه از زمان (برابری درون نسلی) و بین نسلها (برابری بین نسلی) دارد.
▪ حفاظت از محیط زیست: حفاظت و عدم ایجاد اختلال و تغییرات در چرخه اکوسیستم و ساختارهای آن .[3]
شهر پایدار شهری است که حافظ و ارتقا دهنده رفاه ساکنان و دارای بالاترین کیفیت زندگی باشد. عزیزی می گوید شهر پایدار شهری است که در آن بهبود در عدالت اجتماعی شروع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب تحقق مییابد .[0]
توسعه پایدار، نوعی از توسعه کیفی است و متوجه کیفیتهای زندگی و هدف از آن بالابردن سطح کیفیت زندگی برای آیندگان میباشد. توسعه پایدار در سه حیطه دارای مضامین عمیقی است:
.1 پایداری محیطی (با هدف تعادل اکولوژیک)
.2 پایداری اقتصادی (با هدف بقای اقتصادی) .3 پایداری اجتماعی (با هدف عدالت و رفاه اجتماعی)
توسعه پایدار نیازمند تامین نیازهای اولیه همگان و ایجاد فرصت برای آنها جهت برآورده سازی خواستههایشان برای یک زندگی بهتر است .[5]
شکل شماره :(1) پایداری و طراحی پایدار محیطی
.3 شهر الکترونیکی
اصطلاح شهر دیجیتال (الکترونیکی)، برای اولین بار در سال 1880 میلادی در کنفرانس شهر دیجیتال اروپا معرفی شد .[9]
شهر الکترونیک شهروندان را از دنیای تک بعدی شهرهای سنتی و امروزی، به دنیایی چند بعدی میبرد که این تغییرات از طریق دسترسی به دستاوردهای فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات که همان اینترنت و ایترانت است صورت میپذیرد. به طور کلی شهری را شهرالکترونیک نام گذاری میکنند که کلیه امور و خدمات شهری در مدت 20 ساعت شبانه روز و در طول روزهای هفته در جریان بوده و همچنین بوسیله اینترنت، در هر زمانی امکان دسترسی به این خدمات و اطلاعات به صورتی کاملاً امن و محرمانه فراهم شود.
از دیگر عواملی که به نوعی در شکلگیری شهر دیجیتال تاثیر دارد موقعیت جغرافیایی میباشد. ظهور نوآوریهای جدید در زمینه فناوری اطلاعات، رایانه و مخابرات با توجه به جغرافیای مورد نظر، میتواند در تسهیل برقراری ارتباط بین تجمعهای مختلف مردمی در یک شهر الکترونیکی موثر باشد .[9]
.4 اهداف و ویژگیهای شهر الکترونیک
اهداف را میتوان به صورت نتیجههای مشخص و خاصی که مجموعه میکوشد تا در تامین ماموریت خود به دست آورد، تعریف نمود. اهداف را به تعبیری به دو گروه بلند مدت و کوتاه مدت (سالانه) تقسیم میکنند. اهداف بلند مدت از این نظر برای مجموعه لازم و ضروری هستند که تعیین کننده مسیر حرکت آن میباشند. اهداف سالانه هدفهایی کوتاه مدت هستند که سازمان برای رسیدن به اهداف بلند مدت، باید به آن دست یابد.
تدوین اهداف شهر الکترونیک، به مجموعه متولیان برنامهریزی و مجریان استقرار و توسعه آن کمک میکند تا از طریق دستیابی به مزایای ذیل به شیوهای اثر بخش عمل نماید:
▪ تعیین اولویت ها
▪ سازماندهی منابع
▪ تامین هماهنگی و هم افزایی در امور
▪ ایجاد انگیزه در مجریان
▪ امکان انجام ارزیابی و کنترل فعالیتهای مجموعه
مساله اساسی آن است که اهداف شهرهای الکترونیک، باید واقع گرایانه، چالشگر، قابل سنجش (به صورت کمی و کیفی) و اولویت بندی شده بوده و با سایر اهداف مدیریت یکپارچه شهری، همسویی و سازگاری داشته باشد .[14]
به طورکلی شهرهای الکترونیکی برای رسیدن به برنامههای در نظر گرفته شده و ارتقاء کیفیت سطح زندگی، کسب و کار و ارتباطات آنها با هم یکدیگر نیاز به تنظیم اهداف و چشم اندازهایی است. از جمله ویژگی های اساسی شهر الکترونیکی عبارتند از:
▪ کوچک بودن: شهر الکترونیکی نباید بیش از حد گسترده باشد تا بتواند از اتلاف نیروی انسانی و سرمایه جلوگیری کند. بنابراین بهتر است شهرهای الکترونیکی بزرگ به شهرهای محلی کوچک تر تقسیم شوند.
▪ اخلاقی بودن: شهر الکترونیکی باید مقید به اخلاق الکترونیکی بوده و حریم اطلاعات خصوصی شهروندان را حفظ نماید.
▪ پاسخگو بودن: شهر الکترونیکی باید نسبت به فعالیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که انجام میدهد، پاسخگو باشد.
▪ مسئولیت پذیر بودن:شهر الکترونیکی باید در صورت بروز مشکلاتِ ناشی از فعالیتهای خود، به مردم شهر پاسخگو باشد.
▪ شفاف بودن: شهر الکترونیکی باید در رابطه با امور شهروندان موضع شفافی داشته باشد .[8]
.5 چهار چوب شهر الکترونیکی
شهر الکترونیکی پدیده ای فراسازمانی، فرا بخشی و فرادولتی است که تحقق اهداف (حکمرانی هوشمند شهری و خدمات رسانیِ عدالت محور و تسهیم عادلانه فرصتها) توسعه شهر را از طریق توسعه فناوریهای نوین ارتباطات و اطلاعات امکان پذیر میسازد. به همین دلیل بخشهای تاثیرگذار و تاثیرپذیر و دستاوردهای کلیدی توسعه شهر الکترونیکی در قالب چارچوب توسعه الکترونیکی در این بخش ارائه میشوند.
زیرساختهای توسعه: توجه به این مهم اساسی است که دستیابی به جامعه هوشمند تنها مربوط به افزایش توانمدیهای فناوری نمیباشد، بلکه در این ارتباط ایجاد و توسعه فرهنگ استفاده و کاربری از فناوری از اهمیت بیشتری برخوردار است. جوامع هوشمند سعی میکنند که در عصر دیجیتال فضای شکوفایی و توسعه را برای شهروندان، کسب و کارها و بخش عمومی خود فراهم کنند.
خدمات پایه: در چارچوب ارائه شده برای توسعه شهر الکترونیکی، سرویس (خدمت) به عنوان مهمترین مولفه چارچوب توسط فراروشهای موجود قابل شناسایی و پیاده سازی است. سویس به عنوان مولفهای خودکفا توسعه سیستمهای اطلاعاتی را نسبت به تغییرات انعطاف پذیر و فرآیند پیاده سازی را تسریع میبخشد.
پایانه دسترسی: در این بخش استفاده از زیر ساختهای ایجاد شده و استفاده از فنآوریهای این بستر برای ارسال و دریافت استفاده می شود، مدنظر است. کامپیوتر، تلفن، کیوسک، موبایل، PDA و غیره از مهمترین پایانههای دسترسی به خدمات الکترونیکی در شهر الکترونیکی میباشند.
کاربران: کلیه شهروندان در هر گروه سنی، با سطوح مختلف سواد دیجیتالی، مدیران سازمانها، صنایع و بازرگانان در هر مکان و در هر زمان امکان دریافت خدمات را از طریق پایانهها خواهند داشت.
عناصر کلیدی شهر الکترونیک: حضور شهروندان در شهر الکترونیک و حالت فیزیکی حضور آنان به حالت مجازی تبدیل خواهد شد. استفاده از کلیه خدمات ارائه شده بستر توسعه الکترونیکی را در شهر الکترونیکی فراهم مینماید.
چارچوب توسعه الکترونیکی
شکل شماره :(2) چارچوب توسعه الکترونیکی
.4 شهر هوشمند و ویژگی های آن
شهر هوشمند عبارت است از شهری است که اداره امور شهروندان شامل خدمات و سرویسهای دولتی و سازمانهای بخش خصوصی بصورت برخط (online) و بطور شبانه روزی، در هفت روز هفته با کیفیت و ضریب ایمنی بالا با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن انجام میشود. به این ترتیب دیگر نیازی به حرکت فیزیکی شهروندان برای دسترسی به خدمات دولت و نهادهای خصوصی نیست.
