بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این مقاله بررسی و تحلیل انگارههاي طبیعت در رابطه با انسان و چگونگی نمادپردازي در تبیین شخصیت انسان در مکتب هرات با تاکید بر چند نمونه از نگارههاي داستان شیخ صنعان است. پژوهش حاضر با استفاده از منابع کتابخانهاي و به شیوهي توصیفی-تحلیلی به مطالعه نمونهها از نسخ مصور دربرگیرنده روایت شیخ صنعان صورت پذیرفته است. نتیجه این بررسی نشان میدهد که در این نگارهها، نقاش از اجزاء قابل درك طبیعی براي بیان مفاهیم بهره جسته و طبیعت به صورت نمادین براي پیشبرد مفهوم نگاره پرورده شده است و از آنجا که مضمون اصلی داستان حول محور انسان و شخصیت اوست نگارگر عناصر طبیعت را در شخصیتپردازي انسان مورد تمثیل قرار داده است.
-1 مقدمه
عصر تیموري دورهاي از تاریخ ایران است که در آن هنر به شکوفایی بیسابقهاي دست یافت و حمایت هنري در این دوره تاثیر بسیاري در تکوین و انسجام پایههاي هنر و پدید آمدن سبکهاي هنري از جمله مکتب هرات داشت. علاقه تیموریان به متون ادبی سبب آفرینش نسخههاي با شکوهی از متون ادبی در همراهی با نقاشی گردید و همکناري شعر و نقاشی دراین دوره قوت بیشتري گرفت. نگارههاي مکتب هرات در عین حال که بازنمودي است، پیوندهاي ساختاري آن با شعر فارسی انسان را وادار میکند تا در آن سوي جنبه ملموس و محسوس آنها، معانی و مفاهیم شعر را کشف کند که در وحدت، تعادل و هماهنگی ساختار بصري و جلوه کلی آن متجلی است.
- آژند، - 131 :1387 نگارگري این دوره همچون ادبیات آن فرهیخته و پرورده است و گرایشات و تمایلات زیباشناختی و ایدوئولوژیک آنها را بازتاب میدهد. یکی از رویکردهاي مهم کتابآرایی و نگارگري این دوره ورود جزییات زندگی روزمره به عنوان موضوعی دلپذیر براي نگارگري است و بدلیل نوع نگرش و جهانبینی عرفانی که در این دوران وجود داشت هنرمندان مضامین روزمره را از دیدگاه عارفانه و با چشم هنرمندانه مینگریستند و مفاهیم و معانی مطلوب خود را در ترکیب- بنديها و نشانهها و نمادهاي آن جاي میدادند. در سطوح مختلف نگارگري این دوره میتوان درجهاي از تصوف را حس کرد. پیش از هر چیز، در این دوره، متون صوفیانه کتابارایی و تذهیب شد. نگارههاي منطقالطیر عطار در این واديها سیر میکند - آژند،. - 224 :1387
نگارگري ایران هنري روایی است و بر محور انسان میگردد. در مکتب هرات بیش از پیش به انسان توجه شد و انسان محوري عرفان و ادبیات عرفانی مورد توجه نگارگر ایرانی قرار گرفت. نگاه نگارگر ایرانی به خصوص نگارگر مکتب هرات به انسان با تامل در جایگاه مقام انسانی در حکمت، عرفان و ادبیات ایرانی، در پیدایی و هدایت نگارگريِ نقش انسان تاثیر بسزایی داشته است. از سویی دیگر طبیعت در نگارگري ایرانی همواره نقشی اساسی ایفا کرده است. طبیعت در نگارگري ایرانی صحنه رویدادهاست و جلوههاي منظره تحت الشعاع روایت و مفهوم نگاره است. نگارگر جزییات منظره را در خدمت روایت و مفهوم میگیرد تا با بهرهیابی از جلوههاي بصري طبیعت به داستان عمق بیشتري ببخشد.
تاثیرات عمیق طبیعت در نقاشی ایرانی، ناشی از یک امر بینامتن است، بین اسطورههایی که از قدیم در فرهنگ ایران حضور داشته و عرفانی که از اسلام ناشی میشود. جهانبینی عرفانی به وسیلهي ادبیات به نگارگري ایرانی راه پیدا کرده است و در نگرش هنرمندان توجهی خاص به این وجه از وجود و مراتب هستی پدید آورد. جلوههاي متجسم انسان در نقاشی و خاصه در نگارگري برگرفته از ادبیات و نوع نگاه مکاتب اخلاقی و عرفانی است.
در آثار شاعران شهیري چون سنایی عطار و مولوي و.. هدف نهایی از طرح و تحلیل کلیه مباحث عرفانی و ارائهي داستانها و تمثیلات شیرین و موشکافیهاي دقیق روانی و کلامی از ابعاد شخصیتهاي در اوج و حضیض اخلاقی چیزي جز تبیین و توجیه صفات ارزشمند انسان کامل و رهنمونی به مکتب روحانی او منظور نظر نیست - رزمجو، . - 221 :1357 همچنین در شرق و در اغلب موارد یک رابطه مسالمتآمیز بین طبیعت و انسان مشاهده میشود. نزد ایرانیها از قدیم یک تعادلی همزیستی میان انسان و طبیعت وجود داشته است. یعنی اینکه انسان و طبیعت با هم در اندازههاي متعادل حضور دارند. این تعادل بین انسان و طبیعت متجلی شده است. - نامورمطلق، - 118 : 1384
حکایت شیخ صنعان یکی از داستان هاي منظوم عرفانی در ادبیات فارسی است که معروفترین روایت آن مربوط به منطق الطیر عطار است و نگارگران در مکتب هرات، منطقالطیر عطار و نیز داستان شیخ صنعان را، چنانکه در سطور پیشین بیان شد بیش از هر دورهاي دیگر مورد توجه قرار دادند و به تصویرگري آن پرداختند. در نگارههاي داستان شیخ صنعان نیز مانند دیگر نگارههاي مکتب هرات انسان در مرکز توجه قرار دارد و همانطور که اشاره شد این نوع نگاه متاثر از اندیشه و ادبیات عرفانیِ حاکم بر جامعه هنرمند است. اندیشههاي عرفانی به صورت نماد و رمز در ادبیات متجلی شده و پیرو آن هنر نگارگري ایرانی به بیان مفاهیم عمیق و درونی عرفانی از طریق نمادها و نشانه ها می پردازد.
به نظر میرسد در این نگارهها هنرمندان بین انسان و طبیعت تعامل ایجادکردهاند و از انگارههاي طبیعت براي نشان دادن حالات درونی و مراحل سیر و سلوك انسان که از مضامین اصلی داستان بهره جسته اند. در ادامه ضمن شرح خلاصهاي از داستان به معرفی چند نمونه نگارگري داستان شیخ صنعان در مکتب هرات پرداخته میشود و پس از آن به تحلیل نمونهها و بررسی رابطه انسان و طبیعت و چگونگی ایجاد تعامل و معناسازي میپردازیم.
-2 خلاصه داستان شیخ صنعان
پیري زاهد و داراي کرامات به نام شیخصنعان که در کعبه اعتکاف گزیده است و چهارصد مرید دارد، چند شب پیاپی در خواب میبیند که در سرزمین روم بتی را پیوسته سجده میکند. شیخ همراه با مریدان خود عزم سفر به روم میکند. شیخ و مریدان همه آن سرزمین را زیر پا میگذارند تا آنکه روزي چشم شیخ از منظري عالی بر دختري ترسا میافتد که چونبرقع از روي برمیگیرد، جمال بینظیر او بندبند شیخ را به آتش میکشد. شیخ دل و دین را یکسره میبازد و زهد و ایمان از یاد میبرد و روز و شب در کوي معشوق به ناله و اظهار عجز و نیاز میگذرد. پند و التماس و یاد کردن مریدان از کعبه و روزگار دینداري، در شیخ تاثیر نمیکند. دختر ترسا اثبات راستیِ عشقِ پیر و شرط وصال را در گرو انجام چهار کار مینهد.
شیخ نوشیدن خمر را اختیار میکند. خرقه زهد آتش میزند، زنار میبندد و کعبه و دینداري و زهد را از یاد میبرد و از معشوق وصال میطلبد. اما دختر کابین میخواهد و چون شیخ را سیم و زري نیست، میپذیرد که یک سال براي دختر خوکبانی کند. مریدان از شیخ درمانده و ناامید پنهان از شیخ چهل روز و شب معتکف میشوند و بر درگاه حق شفاعت و زاري میکنند. بعد از چهل شب، جهانِ کشف بر دل مریدي پاکباز، آشکار می شود، پیامبر - ص - به او مژده میدهد که حق شفاعت او را پذیرفته و شیخ را از دام گرفتاري رهانیده است.
مریدان روي به جایگاه شیخ میآورند. شیخ را میبینند؛ ناقوس مغان از گردن افکنده، زنار گسسته و کلاه گبرکی انداخته و دل از ترسایی پرداخته و با یاران قصد کعبه را دارد. دختر ترسا به دنبال خوابی که میبیند در پی شیخ روان میشود تا مذهب او گیرد. شیخ را از درون دل آگاه می کنند که آن دختر از ترسایی بیرون آمده است. شیخ باز میگردد. همه به دنبال شیخ باز میگردند. دختر را چون مردهاي بر خاك مییابند. شیخ از دیده بر او آب میافشاند تا به هوش آید. شیخ اسلام بر او عرضه میکند. دختر اظهار بیطاقتی میکند، از شیخ طلب عفو میکند و چشم از دنیا میبندد - پورنامداریان، . - 314 :1386
-3 معرفی نگارهها
در میان نسخههاي مصور منطقالطیر عطار، حکایت شیخ صنعان از جمله داستانهایی است که نگارگران به آن توجه کرده و به تصویرگري آن پرداختهاند. نسخ مصوري که در مکتب هرات تصویرگري شدهاند و شامل نمونههاي تصویري این داستان می شود طبق جدول «1» میباشند. در نسخ مصور منطقالطیر داستان شیخ صنعان بیش از هر داستان دیگري در این نسخ، تصویرگري شده است. تصویرگريهایی که از این داستان در هرات شده است، شامل 11 نگاره میباشد. مضامینی در این داستان که بیشتر مورد توجه نگارگران و نقاشان قرار گرفته است شامل رسیدن شیخ صنعان به دیر و دیدن دختر ترسا است که در پژوهش حاضر 4 نمونه از این مضمون مورد تحلیل قرار میگیرد. انتخاب نمونهها و ترتیب آنها بر اساس قابلیت معناپردازي انجام گرفته است.
