بخشی از مقاله
چکیده:
برقراری ارتباطات بصری و ادراکات یکی از مهمترین پدیدههایی است که انسانها به نوعی با آن در ارتباط هستند. وجود هر عنصر در طبیعت بر روی ذهن تأثیرگذار است؛ لذا یکی از عوامل مؤثر که باعث آرامش ذهنی در افراد میشود، وجود فرم و رنگ است. از اینرو نسخههای نقاشی ایرانی یکی از غنیترین تصویرگریهایی است که دارای فرم و رنگ می-باشد. نگارگری مبتنی بر تصویر کوچک شده اشیاء نیست و یا فقط تصویرگری روایات، بلکه برخلاف ظاهر تزئینی آن، تاثیراتش وابسته به مفاهیم عمیق آن است و ملبس به بینشی ویژه و بر اساس اصول روان شناختی میباشد. در بین مکاتب هنری ایران عصر تیموری و مکتب هرات یکی از پرکارترین نسخهآرایی در بین مکاتب هم عصر خویش است.
بدین سبب این مقاله ضمن معرفی نگارهای از مکتب هرات به بررسی و واکاوی نسخه مذکور از منظر روانشناسی گشتالت میپردازد. دوسوال اساسی تحقیق عبارت است از: قوانین گشتالت چیست و ادراک دیداری گشتالت چه فرایندی را در هنرهای تجسمی طی میکند؟ قویترین گشتالت به کار رفته در نگارهی مورد نظر دارای چه خصوصیاتی است؟برآیند تحقیق نشان میدهد گشتالت بر پایهی اصل مشابهت، اصل مجاورت، اصل تداوم، اصل یکپارچگی یا تکمیل، روابط شکل و زمینه، اصل سرنوشت مشترک و اصل فراپوشانندگی است که همگی این هفت اصل تحت عنوان قانون پرگنانس قرار دارندکه هستهی مرکزی نظریه ی ادراکی گشتالت را تشکیل میدهد. قویترین گشتالت در نگاره مطالعاتی اصل شکل و زمینه و اصل مجاورت قابل مشاهده است.
واژگان کلیدی:روانشناسی گشتالت، ادراک دیداری، نگارگری، مکتب هرات
مقدمه:
هدف هر علمی تشریح و بررسی چگونگی واقعیتها و پدیدههای عینی است. منظور از عینی این است که واقعیت-های قابل تشریح از ذهن مشاهده کننده مستقل و برای همه قابل تجربه و مشاهده باشد. بدون شک انسان واقعیت محسوس را که علم با آن سرو کار دارد، از راه »ادراک حسی« شناسایی میکند. از نظر »رفتارگرایان - Behaviorists - «موضوع ادراک و رفتار ادراکی یا پاسخی است که همواره به دنبال اثر محرک داخلی و یا خارجی از موجود زنده سر میزند. اما ادراک دیداری-بصری - Visual perception - a bit - که با فراست در عمل دیدن پرورش مییابد، یکی از مهارتهای مهم انسان است که به واسطهی اغنای تجربیات بینایی یا آزمودگی سایر حواس، ذخیرههای ذهنی فرد را بر اساس تعالیم گذشته در خوانش اثر و درک تفاسیر تصویرها متعین میکند.
از این رو نظریه ادراک دیداری گشتالت با عطف به نحوهی فرایند ادراک دیداری اثر هنری به صورت کلیتی یکپارچه، اصول و قوانینی را برای سازماندهی ادراک دیداری بیان میکند که توسط نظریهپردازان هنر بسط و گسترش داده شده است. بنابراین میتوان گفت گشتالت کلیتی است مادی، روانی و یا نهادی، دارای مختصاتی که اجزای آن به طور منفرد، فاقد چنان مختصاتی هستند. نظریه گشتالت فرایند ادراکی مغز را مورد تشریح و تبیین قرار میدهد و نمایانگر آن است که اصل عمل ذهن، کلنگر، همراه با تمایلات خود سازمان یافته است.
به این مفهوم که ورتایمر آن را اثبات کرد ادراک کلیتی منسجم و متشکل از یک پیکربندی - configuration - است. به عبارتی دیگر نقشمایههای کلی بر عناصر تشکیل دهندهی خود برتری دارند و این کلگرایی دارای خواصی است که در جزءگرایی مشاهده نمیشود. از این رو نگارگری یکی از هنرهایی است که روان هنرمند را در شکل گیری اثر هنری که مبتنی بر شناخت اصول و قوانین ادراک بصری باشد را فراهم می کند. اصول انتظام بصری و مطالعه ی مبانی روان شناسی گشتالت در حوزه ی نگارگری، شایسته و بایسته ی بررسی است که در اینجا سعی بر آن است که این امر با استعانت از روش های تجزیه و تحلیل هنرهای تجسمی و مساعدت از مفاهیم جهانی هنر صورت پذیرد.
اهداف و روش تحقیق:
به طور کلی هدف از انجام این پژوهش، معرفی نسخهای از مکتب هرات و همچنین مطالعه برخی قوانین و اصول ادراک بصری روان شناسی گشتالت در نگارهای تحت عنوان »مجلس اسکندر و حکمای هفت گانه « اثر کمال الدین بهزاد، میباشد. در این پژوهش از روش تحقیقات کیفی استفاده شده است. لذا با توجه بر آثار نگارگری دوره ی هرات، از نسخه های مصور این دوره به عنوان شاخصه های اصلی، جهت تطبیق الگوهای گشتالتی، تحلیل بصری صورت می پذیرد. بیشترین اهمیت در این پژوهش بررسی قوانین گشتالت در سایر منابع تصویری است که در روند انجام پژوهش مورد استناد قرار میگیرد.
لذا برای انجام این کار، گردآوری اطلاعات و تصاویر به همراه منابع کتابخانهای و اینترنتی تأمین شده است. میتوان گفت تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد. ابزارهای مورد استفاده در این تحقیق نرم افزار SPSS ، نرم افزارAutoCAD ، نرم افزار Microsoft Excel می باشد. لازم به ذکر است به دلیل گستردگی حجم مطالب و تحلیلهای ادراکی و قوانین گشتالتی این تحقیق از دو بخش تشکیل شده است که در بخش اول تعاریف مرتبط با پژوهش یعنی ادراک دیداری و روانشناسی گشتالت را مورد بررسی قرار خواهیم داد. در بخش دوم به مطالعه مختصری از مکتب هرات و برخی قوانین منتخب از گشتالت را در نگارهی مذکور مورد تشریح قرار میدهیم و در انتها به بحث و نتیجه-گیری پرداخته خواهد شد.
پیشینه پژوهش:
مطالعات میان رشته ای هنر و روان شناسی موضوع جدیدی است که به لحاظ محتوایی از اهمیت بیشتری برخوردار است. در حوزه های معماری مقالاتی انجام شده است که به برخی آنها در ذیل اشاره کردهایم:"نقش معمار در ایجاد شهرهای سالم و شهرهای شاد با رعایت اصول گشتالت" به نویسندگی غفاری و همکاران. - . - 1394 "گشتالت در طراحی پلان باغ ایرانی"، به پژوهشگری غلامی رستم و همکاران - . - 1393 کاربرد نظریه گشتالت در هنر و طراحی مقالهاست که محقق آن رضازاده - - 1387 میباشد. اما گشتالت در حوزه ادبیات نیز وارد شده است در این حوزه مقاله ای تحت عنوان" بررسی غزل های حافظ از منظر روان شناسی گشتالت"به نویسندگی مظفری و همکاران - - 1395 به رشتهی تحریر در آمده است.
می توان در حوزه خود گشتالت نیز به مقالاتی مانند: بررسی میزان انطباق جهت سطوح و حرکت چشم انسان در درک تصویر بر اساس روان شناسی گشتالت، از کلینی ممقانی و همکاران - . - 1392 و نیز مقالهی، بررسی هماهنگی نقاشی دیواری های تهران با محیط شهری - با رویکرد روان شناسی گشتالت - ، نوشته شده توسط ایمانی و فهیمی فر - - 1395، اشاره کرد که همه جستارهایی در شناخت ابعاد مبانی قوانین گشتالت می باشند.آرنهایم - - 1391 در کتاب"هنر و ادراک بصری" به نظریات روان شناسان گشتالت در زمینه ی ادراک بصری پرداخته است، او در این کتاب به جزئیاتی در مورد اصول و روش های ادراک آثار هنری اشاره کرده است که در این پژوهش بسیار مورد توجه بوده و مورد استفاده قرار خواهد گرفت. ایروانی - - 1390
در کتاب خود تحت عنوان "روان شناسی احساس و ادراک" به برخی مبانی و اصول ادراک بصری روان شناسان گشتالت پرداخته است، اگرچه اطلاعات موجود در این کتاب جامع نمی باشد.
تعریف مفاهیم گشتالت و گزاره های علمی پژوهش:گشتالت1، مکتب روان شناسی است که با فرآیندهای ادراک سروکار دارد. این تئوری بر این باور است که تمام ادراکات بصری انسان در اشکال سازماندهی شده اند.روانشناسی گشتالت توسط گروهی از روانشناسان آلمانی در سال 1920 به جهت شناخت و توصیف چگونگی درک اطلاعات بصری توسط انسان ها و فرآیند های مربوط به آن ایجاد گردیده است.
در آستانه قرن بیستم، ماکس ورتهایمر آلمانی با الهام از آموزه های فلسفی و روان شناسی پیشینیان، تئوری جدیدی را مطرح کرد که بعدها به نام »گشتالت«، به مفهوم »یک کلیت وحدت یافته«، معروف شد - طاووسی: . - 106 گشتالت در آلمانی به معنای »ساختار و سازمان« - configuration - یا شکل - form - است. روانشناسان گشتالت معتقد بودند که گرچه تجربههای روانشناختی از عناصر حسی ناشی میشوند، اما باخود این عناصر تفاوت دارند. روانشناسان گشتالت معتقد بودند که یک ارگانیزم چیزی به تجربه میافزاید که دردادههای حسی وجود ندارد و آنها آن چیز را سازمان - organization - نامیدند و همانطور که بیان شد گشتالت در آلمانی به معنی سازمان است. طبق نظریه گشتالت ما دنیا را در کلهای معنیدار تجربه میکنیم و محرکهای جداگانه را نمیبینیم وکلاً هرآنچه میبینیم محرکهای ترکیب یافته در سازمانها - گشتالتها - یی است که برای ما معنی دارند - هرگنهان، . - 286 :1382
نگرهی روان شناسی گشتالت
نگره ی روان شناسی گشتالت، نگره ای در دانش روان شناسی، که بحث آن حقیقت امر2است تا بررسی و سوال در خصوص عناصر خرد - عناصر جزئی - - . - petermanin, 1933 کلمه ی گشتالت در زبان آلمانی به معنی هیات، طرح و شکل است. ولی در روان شناسی به معنی دیدکل نگر و تفسیر فرآیند ادراک3و تشخیص4بر اساس قوانین کل نگری است. همیشه عناصر کلی یا هیات کلی موضوع بر عناصر خرد آن ارجح تر است - شاپوریان، . - 15 :1386روان شناسی ساختارگرا، نخستین مکتب فکری روان شناسی است که به تفسیر فرآیندهای ذهنی بر اساس پایه ای
