بخشی از مقاله
بررسی کتاب های چاپ سنگی مصور دوره قاجار
چکیده:
با انتشار کتاب های چاپ سنگی در دوران قاجار زندگی دوباره مصورسازی کتب ایرانی آغاز گردید . علی رغم این که مصور سازی کتاب های چاپ سنگی از نظر کیفیت تفاوتهای قابل توجهی با نگارگری قدیم ایران داشت، اما با ادامه یافتن برخی سنت های کتاب آرایی و تاثیر پذیرفتن از هنر عامیانه و تأثیر متقابل برآن، برخی سنت های کتاب آرایی ایران در شکل و محتوایی متفاوت، مجددا احیا شد.
هدف مقاله حاضر معرفی ویژگی های ساختاری کتاب های چاپ سنگی مصور است و در این راستا با ارائه تاریخچه کوتاهی از صنعت چاپ و معرفی انواع مضامین کتب چاپ سنگی به بررسی فضای تصویری این نوع کتب می پردازد.
خصوصیات و جلوه های تصویری این نسخ، اغلب ساختاری واحد را دنبال می کند. این ساختار تصویری که ریشه هایش گاه به دوران کهن باز می گردد، در مواقعی به مدد هنرهای عامیانه ای چون عیدی سازی و خیالی نگاری ارزشهای تازه ای را در مصور سازی ارائه می دهد. یک بررسی کوتاه و اجمالی نشان می دهد که ساختار کتاب آرایی در کتب چاپ سنگی مبتنی بر حرکت های سنتی کتاب سازی ایرانی است و نحوه استفاده از عناصر بصری و سایر اصول از همان مبانی هنری دوره های قبل، نظیر استفاده از سطر، جدول کشی، کتابت و تصویر پیروی می کند.
واژه های کلیدی:
کتاب آرایی، قاجار، چاپخانه ، چاپ سربی، چاپ سنگی ، کتاب های مصور .
مقدمه
چنان که در سیر تحولات نگارگری و کتاب آرایی ایران مشاهده می شود، همواره ارتباطی نزدیک میان متون نوشتاری و مصورسازی وجود داشته است. در همه حال این دو به همراه یکدیگر، فرهنگ وهنر ایران را تجسم بخشیده و در عین حال بستر اعتلای یکدیگر را فراهم آورده اند.
تا پیش از استفاده از تکنولوژی چاپ در ایران، به دليل أفول نسخه پردازی، هنر مصورسازی سنتی نیز رونق خود را از دست داده بود. با ورود صنعت چاپ، این هنر مجددا رونق یافت و همان راهی را ادامه داد که از گذشته به شکلی سنتی در همه عرصه های هنر تصویری ایران جاری بوده است. نسل جدیدی از نقاشان و تصویرگران امکانات جدید و فن چاپ را به خدمت گرفتند و از عنصر خط و خصوصیات بصری آن استفاده کردند و فضای بصری جدیدی را ارایه دادند. این نسخه ها که دیگر به سفارش دربار انتشار نمی یافت، با بهایی مناسب در دسترس عموم قرار می گرفت.
امکانات چاپ به نوبه خود موجب برداشت های نوینی از هنر نقاشی شد. و باعث شد هنرمندان نقاش با گروه های کثیری از مردم ارتباط برقرار نمایند و آثار خود را در معرض نمایش عموم قرار دهند. به همین دلیل توجه به موضوعات مردم پسند و ارائه تصاویری که به لحاظ ساخت ساده و به لحاظ محتوی مردمی بود، رایج گردید.
با گسترش چاپ سنگی در ایران و بنیاد گذاری کارگاه های خصوصی به شمار نقاشان و خوشنویسان افزوده شد و تصویرگران این کتب با الهام از نقش های عامیانه، پرده های درویشی و نقاشیهای پشت شیشه ای و تأثیرپذیری از طبیعت نگاری و شمایل نگاری دوران زند و قاجار، کتاب های دلخواه مردم را نقش می زدند.
آغاز چاپ سنگی در ایران
چاپ سنگی کمی قبل از اتمام قرن هيجدهم میلادی توسط آلویس سنه فلندر' ابداع گردید. این شیوه حدود ده سال بعد به ایران وارد شد. این روش از روسیه آمد وعباس میرزا حکمران آذربایجان، محمد صالح خان بن حاج محمد باقر شیرازی را مخصوصا برای یادگیری این نوع چاپ به روسیه فرستاد و آقاعلی بن حاج محمد حسین امین الشرع تبریزی مدیر آن چاپخانه شد (نفیسی، ۱۳۳۷، ص ۲۳۲). چاپ سنگی از حدود ۱۲۴۰ ه.ق. در شهرهای ایران شناخته شد و پس از این تاریخ به مدت دو دهه روش های حروفچینی (سربی) و چاپ سنگی کم و بیش به طور همزمان مورد استفاده قرار می گرفتند با اینحال چاپ سنگی سریعا رونق بیشتری یافت و عملا از روش سربی پیشی گرفت (13. Marzolph ، 2001 ، P ) . اولین کتابی که به کمک این روش به چاپ رسیده، نسخه ای از قرآن است که در دارالسلطنه تبریز در سال ۵۰- ۱۲۴۹ ه.ق. منتشر شد. پس از آن کتاب زادالعماد مجلسی در سال ۱۲۵۱ ه.ق. به چاپ رسید. نخستین کتاب مصوری نیز که در ایران چاپ شده، کتاب لیلی و مجنون مكتبی شاعر معروف شیرازی است که درسال ۱۲۵۹ ه.ق. درتبریز چاپ شد (نفیسی، ۱۳۳۷، ص ۲۳۲). بالاخره پس از پنج سال به فرمان محمدشاه چاپخانه تبریز با وسایل و ابزارآلات آن به تهران منتقل شد و اولین کتابی که در چاپخانه سنگی تهران به چاپ رسید دیوان عبدالوهاب نشاط شاعر بود ( گلپایگانی، ۱۳۷۸، ص ۱۴).
موفقیت چشمگیر روش چاپ سنگی در ایران در مقابل چاپ با حروف متحرک ( سربی ) تحت شرایط مختلف اقتصادی- اجتماعی رواج یافت. چاپ با حروف متحرک، جدا از نیاز به مهارت بسیار بالای کار با آن، مستلزم کسب و حفظ تجهیزات پیچیده و گران قیمتی بود که نیاز به سرمایه گذاری بالایی را به دنبال داشت، چراکه کسب پشتیبانی تخصصی برای رفع مشکلات فنی مربوط به ماشین آلات دشوار بود. در مقابل، روش چاپ سنگی علاوه بر کاغذ و جوهر صرفا نیازمند سنگ و اسید بود. در دسترس قرار داشتن این مواد اولیه برای انجام چاپ سنگی موجب نشر مجدد نسخه های مشابهی از آثار اصلی با قیمت کمتری می شد. دیگر اینکه خوشنویسی نستعلیق شیوه رایجی در ایران بود و کاراکترهای نسخی که از حروف متحرک ساخته می شدند مورد توجه و نظر خوانندگان ایرانی قرار نمی گرفتند و از نظر آنان ظاهر ناخوشایند و زمختی به متن می داد . آر. آ. بينينگ در سفرنامه خود که در سال ۱۸۵۷ م. به چاپ رسید نقل می کند که: چاپ حروف باب طبع ایرانیان نیست. از نظر دید خوگرفته مردم به کتب دست نویس، حروف چاپی لزوما زمخت، بدقواره و ناخوشایند می آیند. میرزا فتح علی آخوندزاده نیز نگرانی خود را در مورد بی میلی ایرانیان به قبول جایگاه متون چاپی به عنوان روشی مناسب در انتقال اطلاعات به صورت ساده ابراز داشت. براین اساس مشخص می شود که، چاپ سنگی در ایران تداوم سنت نشر متون دستنویس است. بعلاوه این تکامل تدریجی مخالفت آشكار كاتبان حرفه ای را علیه تکنیک حروفچینی نشان میدهد. هرچند چاپ حروف متحرک باید از نظر آنها تهدید جدی برای موقعیت شغلی خود محسوب شده باشد. شیوه چاپ سنگی ضمن حفظ معیارهای زیبایی و جذب مشارکت هنرمندان در چاپ، میتوانست ادامه دهنده روش های قبلی چاپ کتاب قلمداد گردد. چاپ سنگی حتی در حفظ سنت خوشنویسی مؤثربود و از این نظر نوشتجات نستعلیق بیشتر در دسترس عموم قرار گرفتند، ودر عین حال موجب وسعت چرخه مطالعه و افزایش میزان تقاضا گردید (16- 14 . Marzolph , 2001 , P)
چاپ سنگی و کتاب های مصور
با گسترش چاپ سنگی در ایران وبنیادگذاری کارگاه های خصوصی به شمار نقاشان و خوشنویسان افزوده شد. در آغاز کتاب ها بدون هیچگونه صفحه آرایی ارائه می شدند و تنها به نشر مجدد متن محدود بودند. یک دهه طول کشید تا ناشران امکانات فنی بیشتری از چاپ سنگی را در نشر استفاده کنند. مشخص نیست که آیا اتفاقات صورت گرفته در روش و شیوه نشر چاپ سنگی بتدریج رخ داد یا اینکه کم و بیش در یک مرحله تحقق یافت. مسلم است که ناشران باید در مراحل خاصی به قابلیت های چاپ سنگی پی برده باشند، چرا که علاوه بر نشر متون تا آنجایی که مربوط به چاپ تصاویر و تذهیب می شد، توانسته بود جانشین شیوه قدیم گردد. آثار منتشره در ایران، فراتر از ارزش اطلاع رسانی خود، اغلب به خاطر زیبا بود نشان قیمت گذاری می شدند. این کتب علاوه بر خوشنویسی زیبا، به خاطر تذهیب و تصاویر زیبایشان ارزش بالایی داشتند.
نسخه های اولیه آثاری که بعدها بطور مداوم بصورت مصور به چاپ می رسیدند فاقد هرگونه تصویری هستند. از این دسته میتوان از ترجمه فارسی هزار و یکشب نام برد که در سال ۱۲۵۹ ه.ق به پایان رسید. چاپ اولیه این اثر درسال ۱۲۵۹ هق تنها حاوی متن بود و نسخه مصور اولیه آن در سال ۱۲۷۲ ه.ق. به چاپ رسید و سپس نسخه های بعدی آن مصور شدند (21-18. Marzolph
, 2001 , P). عموما تصویرگران کتاب های چاپ سنگی، مجالس آثار خود را به طور مستقیم یا با اندک تغییراتی تحت تأثير شيوه های کتاب آرایی نسخه های خطی تصویرسازی کرده اند. آنها حتی در انتخاب حکایت ها و اوج داستان ها تابع مصوران پیشین بودهاند و دقیقا همان تصاویر را با شیوه ای متناسب با امکانات چاپ سنگی تصویر کرده اند.
انواع موضوع های کنب چاپ سنگی
در دوره قاجار کتاب های چاپ سنگی درچند شاخه مهم منتشر می شد، یک دسته کتابهایی بود برای مطالعه بزرگسالان شاملآثار ادبیات کلاسیک فارسی، ادبیات مذهبی، قصه های عامیانه و کتاب های ترجمه شده؛ ودسته دیگر کتابهای آموزشی بود که عموما جهت استفاده کودکان مکتبخانه ای آماده می شد.
الف - آثار ادبیات کلاسیک فارسی
ادبیات فارسی همواره الهام بخش هنرمندان تصویرگر و نقاش بوده است. به طوری که نقاشی ایران عمدتا در طول قرون گذشته همگام با ادبیات در کتاب ها پديد آمده و بخشی جدا ناپذيراز آن بوده است. در اینجا به کتاب های مصوری که بیش از سایر آثار ادبیات فارسی مورد توجه هنرمندان نقاش قرار داشته اند پرداخته می شود.
١- شاهنامه فردوسی
اولین نسخه های چاپ سنگی شاهنامه در هندوستان در سالهای ۱۲۶۲ هسق و ۱۲۶۶ ه .ق به چاپ رسيدند. همچنین اولین شاهنامه به همین شیوه درمحرم سال ۶۷- ۱۲۶۵ ه.ق درتهران به خط نستعلیق و قطع رحلی در ۵۹۵ ورق چاپ شد (تصویرا) ( افشار، ۲۵۳۵، صص ۷- ۱۳). اشعار این شاهنامه در چهار ستون نوشته شده و مصور است و تصویرگر آن علیقلی خوئی است. با بررسی تصاویر این دو نسخه پی می بریم که تصویرسازی نسخه های چاپ سنگی ایران در ابتدا تحت تأثیر تصاویر نسخه های چاپ شده در هندوستان بوده است. دومین نسخه شاهنامه چاپ 1 ایران در سال ۱۲۷۵ه. ق در تبریز به چاپ رسيد. تصویرساز این نسخه استاد ستار است. قابل ذکر است که هنرمند می توانسته تصاویراین شاهنامه را از شاهنامه چاپ ایران (۱۲۶۵ هق) استفاده کند ، اما او نیز از تصاویر نسخه شاهنامه چاپ هند با همان ترکیب بندی کپی برداری کرده است. خوشنویسی این شاهنامه اثراستاد عسگراردوبادی و به شیوه برای شروع به جمکران خواهد شد و مردمان مدیری با ریز نستعلیق اجرا شده است
. (Marzolph, 2001, P. 56)
ازدیگرشاهنامه هایی که درهندوستان به چاپ رسیده است، می توان شاهنامه بسیار معروف اولیاء سمیع را نام برد. این شاهنامه در جمادی الثانی سال ۱۲۷۲ ه.ق به چاپ رسید. آخرین شاهنامه به شیوه چاپ سنگی که در زمان انتشارش از شهرتی خاص برخوردار بود و به دستورحسین پاشاخان، امیربهادر جنگ تهیه وچاپ شد، شاهنامه معروف به امیربهادر و به قطبع سلطانی است. ساخت این شاهنامه تقريبا چهارسال یعنی میان سال های ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۶ه.ق به طول انجامید. به همین جهت به تصویرهای مظفرالدین شاه و محمد علی شاہ مزین است و در انتهای کتاب تصویری از امیربهادرآمده است. این نسخه شش ستونی ومصوراست. همچنین به خط خوشنویس معروف، عماد الكتاب مزین شده است ( افشار، ۲۵۳۵، ص ۱۴) (تصویر۲).
این اثر ازحیث تصاویر نسبت به شاهنامه های قبلی کمتر سنتی است و به لحاظ استفاده از سایه روشن، پرسپکتیو و همچنین نزدیک شدن طراحی پیکره ها به طبیعت تأثیراتی از هنرغربی را نشان می دهد. تصاویر شاهان براساس شخصیت های سلاطین دوره باستان ایران طراحی شده اند. پیکره اصلی که شخصیت اصلی داستان است دقیقتر و بزرگتراز سایر پیکره ها و در مرکز تصویر قرارگرفته و برای پرکردن فضا از عناصری مثل پرده وميزوصندلی استفاده شده است. نام تصویرگراین نسخه مشخص نیست و چندین بار در تهران به شیوه چاپ سربی وسنگی تجدید چاپ شده است و بعضی از نسخه های آن پس از چاپ به وسیله آبرنگ رنگ آمیزی شده اند
۲- لیلی و مجنون
نخستین کتاب مصور به شیوه چاپ سنگی در زمینه منظومه های بزمی، لیلی و مجنون مکتبی شیرازی است که در سال ۱۲۵۹ ه.ق. درتبریز منتشر شد. تصویرگر این اثر گمنام است. این کتاب با خط نستعلیق بسیار خوب در ۱۵۲ صفحه روی کاغذ لعابدار سفید چاپ شده و دارای چهار تصویراست (نفیسی، ۱۳۳۷، ص ۲۳۲). دراین نسخه هیچگونه، تذهیب و جدول کشی در اطراف صفحات و تصاویر ندارد. به طور کلی چهار تصویر آن بسیار خام و زمخت هستند و نشان می دهد که تصویرگران با هنرمند ضعیفی بوده یا کار با ابزار جدید ( سنگ و جوهر) برایش دشوار بوده است
. ٣- خمسه نظامی
یک نسخه مصور خمسه نظامی به سال ۱۲۷۰ ه.ق. و به کوشش آقامحمد حسین تاجر تهرانی در چاپخانه تهران به چاپ رسید . این نسخه چهار ستونی است و تصاویر آن که لحظه اوج داستان را نشان می دهند در وسط صفحه اجرا شده اند. تصویرگر این نسخه میرزا علیقلی خویی است. همه عناصر تصویر در پلان جلو جای داده شده و عمق نمایی فقط با خط مورب دیوار که به عمق رفته، مشخص شده است. استفاده از عنصرخط درتصاویر، جای عناصر دیگر از قبیل رنگ و بافت را نیز گرفته است و سایه - روشن روی لباس ها، پیکره اسب و صخره ها به خوبی دیده می شود. تصاویرآن دارای ترکیب بندی نامتقارن است و فضای منفی با جای گیری عناصری همچون پیکره اسب و پرندگان به خوبی پر شده است.
نسخه ای دیگر از خمسه نظامی در لكنهو- نول کشورهندوستان، در تاریخ ۱۲۸۸ ه.ق به شیوه چاپ سنگی به چاپ رسیده است. تصاویراین مجموعه ازنظر طراحی ضعیف است. تصویرگر این نسخه مشخص نیست. اما طراحی پیکرهها، بناها و لباس ها تحت تأثیر فضاسازی های هندی است. از خصوصیات بارز این اثر استفاده از عنصر خط، بدون سایه روشن است که سادگی و صمیمیت و صراحت را در ارایه موضوع و محتوا به خوبی نشان می دهد. تصاویر این کتاب در مرکز صفحات، که از بالا و پایین به وسیله چهارستون اشعار محصورشده، قرارگرفته اند. این نسخه، داستان خسرو و شیرین را معرفی کرده ودارای هفت تصویراست.
از مقایسه نسخه های چاپ شده خمسه نظامی با شاهنامههای چاپ شده در نیمه دوم سده سیزدهم هق، میتوان پی برد که تصویر سازی نسخه های خمسه نسبت به شاهنامه تنوع بیشتری دارد ونقاشان آنهااز فرازها، ترکیب بندی ها و تزیینات متنوع تری کمک گرفته اند(57. Marzolph , 2001 , P ). از دیگر آثار ادبیات کلاسیک ایران می توان به کلیات سعدی، دیوان حافظ و مثنوی مولوی اشاره کرد. کتاب های حافظ و ديوان مثنوی در نسخه های مصور چندان مورد توجه قرار نگرفته است. مارزلف در كتاب خود فقط به دو مورد از دیوان حافظ که در سالهای ۱۲۶۹ ه.ق و ۱۲۸۴ ه.ق مصور شده اند اشاره می کند. اما نسخه کلیات سعدی به علت پند و اندرزی بودنش بیشترمنتشر شده است. این کتاب بین سال های ۱۲۸۶ ه.ق تا ۱۳۰۱ ه.ق دست کم ۱۵ بار به شكل مصور به چاپ رسیده است
.(Marzolph, 2001, P.24)
نخستین نسخه چاپی گلستان درایران، در سال ۱۲۶۸ ه.ق در قطع خشتی منتشر شد. تصویرساز این نسخه علیقلی خویی، است. صفحات آن دارای حاشیه های گل و بوته دار است و تصاویری در میان متن جاگرفته اند. با توجه به نبود سایه۔ روشن ومنبع نور مشخص، جامه ها و تزیینات آنها بیشتر با نقاشی های رنگ وروغنی دوره اول قاجار همگونی دارد (تصوير۳).
ب- ادبیات مذهبی
قصه های مذهبی از راه تعزیه خوانی، مرثیه خوانی و روضه های مذهبی به گستره کتاب های چاپ سنگی راه یافت. ساختار این قصهها، بر گرفته از زندگی پیامبران وامامان وداستان هایی در رابطه با مصیبت کربلا است. از این نمونه ها می توان به آثار بسیار زیادی اشاره کرد. تعدادی از این کتاب ها از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و ناشرین برای چاپ آنها بیشترهمت گماشته اند. از آن جمله می توان به نسخه های حمله حیدری اثر ملا بمون، اسرارالشهدا اثر سرباز بروجردی و طوفان البكاء اثر جوهری اشاره کرد. اکثر این آثار مصورند و تصاویر براساس نقاشیهای مذهبی، پرده های درویشی و نقاشی پشت شیشه انجام شده است. باید اشاره کرد در این زمان کتابهای مذهبی نیز مانند کتابهایی در زمره ادبیات کلاسیک طرفدار و خواننده زیاد داشته است و به همین جهت ناشرین نیز به زیبایی خوشنویسی و تصویرسازی کتاب اهمیت داده اند . به طور کلی کتاب هایی که با مضامین مذهبی ارئه شده در سه گروه قرار می گیرد.
۱ - آثار مربوط به شخصیت و داستان های پیرامون زندگی پیامبر اکرم و اهل بيت عليه السلام مانند : حمله حیدری که اولین نسخه مصور آن در سال ۱۲۶۴هق منتشر شدو اسرارالشهدا که اولین نسخه مصور آن به سال ۱۲۶۸هق چاپ شد و طوفان البكاء که اولین نسخه مصور آن به سال ۱۲۷۲هق منتشر شد. اكثرتصویرسازی های این نسخه ها اثر میرزا علیقلی خوئی از بهترین نقاشان چاپ سنگی این دوره است. از نمونه های بارز این آثار میتوان کتاب افتخارنامه حیدری را نام برد. متن این کتاب در ستایش حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) وشرح حالات وفتوحات ایشان است که در دوره ناصری - به شيوه رزم خوانی و حماسی - سروده شده است. این کتاب دو جلد است وبه تاریخ ۱۳۱۰ه.ق. میهن کت اور ان کا منتشر شده است (تصویر۴).
تصویرگر کتاب نصرالله نقاش است و محمدرضا سلطان الكتاب محلاتی آن را در قطع ۱۹*۳۵ سانتیمتر نوشته است (عناصری، ۳۷۱/۱ ، صص۵۵-۴)
۲ - آثاری که به مصائب اهل بیت می پردازند مانند: انوارالشهادة، وسيلة النجاة، ماتمکده، کلیات جودی
