بخشی از مقاله
چکیده
خلیج فارس یک دریای نیمه بسته حاشیهای است. مساحت کنونی خلیج فارس حدود 225 هزار کیلومتر مربع است. خلیج فارس به دلیل داشتن منابع متعدد هیدروکربوری و موقعیت جغرافیایی و سیاسی ویژه دارای اهمیت زیادی در جهان است. آبسنگهای مرجانی بزرگترین تنوع گونهای را در بین بوم سازگانهای دریایی دارا میباشند. مرجانهای آبسنگساز دارای پولیپ هایی هستند که در حفرههای فنجانی شکل کوچک بسر میبرند که اغلب به عنوان یک ابزار تاکسونومیک برای تشخیص گونههای مرجانها به کار میروند.
آبسنگها در واقع نهشتههای تودهای کربنات کلسیم - آهک - هستند کهعمدتاً توسط مرجانهای آبسنگ ساز یا هرماتایپیک تولید شده و تا حدی نیز توسط دیگر موجودات از قبیل جلبکهای آهکی ایجاد میشوند. در آبهای گرم بین 25 تا 29 درجه سانتی گراد و با نور و شوری مناسب زندگی میکنند. آبسنگهای مرجانی دارای جایگاه ویژهای در بوم سازگان دریایی خلیج فارس هستند. زیرا مکان ویژهای برای زاد و ولد جانوران آبزی نظیر ماهیها و نرم تنان به شمار میروند. در خلیج فارس دو نوع آبسنگ حاشیهای و تخت یا پراکنده وجود دارد بعد از تغییرات آب و هوایی، آلودگیهای نفتی از جمله مهمترین عوامل تخریب و نابودی آبسنگهای مرجانی به حساب میآیند.
.1 مقدمه
محیط زیست دریایی خلیج فارس گسترهای از زیستگاههای حساس آبهای ساحلی، مصب ها، جزایر مرجانی و جنگلهای ماندابی مانگرو است که دارای فون و فلور غنی است.[1] از سوی دیگرخلیج فارس به عنوان مهمترین و بزرگترین منطقه تولید و بارگیری نفت خام دنیاست و به دلیل شرایط ویژه جغرافیایی و حساسیت اکولوژیک خلیج فارس، تأثیر آلودگیهای نفتی در این منطقه بسیار شدید و خطرناک است6]، 8 و .[16 ضمن اینکه اهمیت اکولوژیک خلیج فارس، سازمان ملل را بر آن داشت که برای حفظ و پایداری این بوم سازگان، آن را جز مناطق ویژه زیستی دسته بندی کند18] و .[19 از نظر زیبایی شناختی و بدیعی شاید بتوان گفت که هیچ محیط طبیعی دیگری در جهان قابل مقایسه با مناطق مرجانی نیست این تودهها در حکم استحکامات زی – گونگی در آبهای کم عمق استوایی و دریاهای گرم محسوب میشوند ضمن اینکه به عنوان میزبان غنیترین اجتماعات گونهای محیط زیست دریایی شناخته میشوند.
[2] مناطق ساحلی از نظر فعالیتهای انسانی یا شرایط زمین زیست فیزیکیعموماً سیستمی بسیار پیچیده دارند، چون این فعالیتها ضمن رقابت و برخورد با یکدیگر در استفاده از منابع طبیعی ساحلی که اغلب در نواحی محدودی شکل میگیرند، موجب تخریب محیط و ناپایداری در توسعه این مناطق میشود 4] و .[5 خلیج فارس نیز از این قانون مستثنی نیست و همواره در معرض خطرات مختلف از جمله حوادثی نظیر تصادم و نشت نفت از نفت کش ها، فعالیتهای اکتشاف و استخراج نفت و صنایع گاز، استقرار صنایع ساحلی و حمل و نقل دریایی است و در صورت بروز هر گونه آلودگی نفتی، مرجانها که موجودات ظریف و حساسی هستند،سریعاً از بین میروند و بهبودی و حیات مجدد آنها دهها سال به طول میانجامد.
نمونه بارز، مرجانهای جزایر خارک، خارکو و لاوان میباشد که به علت آلوده شدن به مواد نفتی در سالهای اخیر، قسمت اعظم آنها از بین رفته و حیات متنوع و زیبای دریایی وابسته به آنها نیز ناپدید شده است.[6]آبسنگهای مرجانی که در پی 50 میلیون سال تحول ایجاد شدهاند، یکی از پیچیدهترین و آسیب پذیرترین شبکههای تنوع زیستی بر روی کره زمین هستند. طبیعت شناسان بیش از 800 گونه مرجان جزیره ساز و 4000 گونه ماهی ساکن آب سنگهای مرجانی را طبقه بندی کردهاند. در مجموع آبسنگهای مرجانی میتوانند پناهگاه یک چهارم کل گونههای دریایی باشند و به خصوص به عنوان پرورشگاهی برای ماهیان نوزاد و جوان از اهمیت خاصی برخوردارند.
تنوع بی مهرگان وابسته به این بوم سازگانها نیز بسیار گسترده است 2]و .[17 در چند دهه گذشته، بیش از یک چهارم آبسنگهای مرجانی جهان بر اثر فعالیتهای انسانی از بین رفتهاند. با آهنگ کنونی، دست کم 57 درصد این جزایر در طول عمر ما از دست خواهند رفت. این تخریب نه تنها آبسنگهای مرجانی بلکه حدود 500 میلیون نفر از مردمان آسیای جنوبی و جنوب شرقی و افریقای شرقی و منطقه کارائیب را تهدید میکند.[17] برای بسیاری از ساکنان این جوامع ساحلی، آبسنگهای مرجانی بزرگترین منبع تأمین پروتئین هستند: یک جزیره سالم میتواند سالانه در هر کیلومتر مربع بیش از 15 تن ماهی و غذای دریایی تأمین کند که برای تغذیه 2500 نفر کافی است.
[17] از بین رفتن شمار بسیاری از ماهیهای گیاه خوار باعث میشود که جلبکها بیش از حد رشد کنند و مرجانها را از بین ببرند. در این میان برخی شیوههای ماهیگیری، همچون ماهیگیری انفجاری و یا ماهیگیری با سیانید سدیم لطمات بسیاری به آبسنگهای مرجانی وارد کرده است. از آنجا که مرجانها شکننده و به شدت نسبت به تغییر دما حساس هستند[3] ، گرم شدن کره زمین نیز بر مصیبت این جزیرهها افزوده است. در اثر این تغییرات پدیده بلیچ - سفید شدن رنگ مرجانها - حاصل میگردد که سبب از بین رفتن مرجانها میشود. کودهای شیمیایی، معدن کاوی سنگهای مرجانی، برداشت گونههای جذاب به منظور تزیین و جمع آوری توسط افراد علاقه مند غیر حرفهای، ساخت و سازهای گوناگون مانند ساخت جزایر مصنوعی و رسوباتی که رودخانهها از اراضی جنگل زدایی شده با خود میآورند، نیز مزید بر علت شده است.
اما دراین میان خطر آلودگیهای نفتی و پی آمدهای زیست محیطی، اکولوژیک و اقتصادی، خود حکایت دیگری است 8] و .[9 بیشترین منابع آلودگی نفتی، نفتکش ها، اسکلههای انتقال، چاههای نفت، دکلها و سکوهای بهره برداری نفت و غرق شدن شناورهای نفتکش میباشد.. از 6 میلیون تن نفتی که سالانه وارد دریا میشود، تنها 500 هزار تن آن مربوط به سوانح دریایی میباشد. نشت نفت در آبها شامل تخلیه مواد نفتی به هنگام شستشوی تانکرهای نفت کش، شن ریزی مجدد، تخلیه آب توازن کشتیها، عملیات نقل و انتقال نفت توسط کشتیهای نفت کش، سوانح دریایی و غیره میباشد .[10]به طور کلی شناسایی و پیش بینی اثرات اولیه آلودگی نفتی بر آبسنگهای مرجانی تا حدی ناشناخته است. هم چنین مدت زمان رفع آلودگیهای نفتی در این بوم سازگانها به دلیل پیچیدگی ارگانیزمهای مرجانی کند میباشد .به دنبال شماری از حوادث ناگوار، تلاشهای جهانی برای حفاظت از محیطهای دریایی صورت گرفت:
در سال 1978، سازمان منطقهای حمایت از محیط زیست دریایی با عضویت هشت کشور ساحلی خلیج فارس و دریای عمان، در کویت به وجود آمد و کنوانسیون منطقهای کویت را برای حمایت از محیطهای آبی در برابر آلودگیها با چهار پروتکل به امضا رسانید .در فصل هفدهم دستور کار 21 نیز، حفاظت از مناطق حساس ساحلی و دریایی نیز مورد توجه قرار گرفتند. جزایر ایرانی خلیج فارس نیز با وجود 45 گونه مرجان آب سنگهای مرجانی جلوهای دیگر یافتند .[2] در این مقاله سعی شده است اشارهای با خصوصیات زیستی آبسنگها، اثرات آلودگی نفتی بر این بوم سازگانها پرداخته شده است.
.2 روش تحقیق
این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی است و برای تهیه آن از وبگاه SID و دیگر وبگاههای دانشگاهی، نشریههای علمی پژوهشی و اطلاع رسانی و بخصوص مشاهداد عینی در عرصه خلیج فارس در طول سالیان متمادی استفاده شده است. در شکل - 1 - منطقه مورد بررسی نشان داده شده است.
.3 نتایج
آبسنگهای مرجانی در قسمتهای وسیعی از آبهای ساحلی و کم عمق مناطق گرمسیری وجود دارند و جزء پرتولیدترین بوم سازگانهای دریایی محسوب میشوند. آبسنگهای مرجانی دارای بزرگترینتنوّع گونهای در بین بوم سازگانهای دریایی میباشند بوم سازگان آبسنگ-های مرجانی، محل زندگی 1 الی9 میلیون گونه موجود زنده می باشد. مرجان جانوری است گل مانند، با بازوانی گسترده و حفرهای در میان به عنوان دهان، کهمعمولاً دسته جمعی - کلنی - زندگی میکندغالباً. یک پایه آهکی از خود ترشح مینماید کهدائماً درون حفرههای آن به سر میبرد.
مرجانها به دو دسته تقسیم میگردند: مرجانهایی که از خود آهک - نهشتههای کربنات کلسیم - ترشح نموده و به اصطلاح سخت هستند، در حقیقت این مرجانها و نیز جلبکهای آهکی ایجاد آبسنگ مینمایند. - مرجانهای آبسنگ ساز - و دیگر مرجانهایی که آهکی نیستند واصطلاحاً نرم نامیده میشوند - مرجانهای غیر آهک ساز - . عمده مرجانهای موجود در خلیج فارس از نوع آبسنگی میباشند. از نظر رده بندی مرجانها متعلق به شاخه گزندسانان یا مرجانیان میباشند که خود به سه رده زیر تقسیم میشود:
الف – رده گل زیان یا آنتوزوا که شامل مرجانها، شقایقهای دریایی و قلمهای دریایی میباشد.
ب – رده آب سانان یا ئیدروزوا مانند مدوز کهتماماً دریایی هستند و به صورت کلنی زندگی میکنند.
ج – رده فنجان زیان یا سیفوزوا که این موجودات به صورت انفرادی زندگی کرده و گزنده میباشند. عروسهای دریایی متعلق به این گروه میباشند [3]
.1 .3 زیست شناسی مرجانها
جانور مرجان یا پولیپ در درون یک حفره کوچک به نام مرجانگاه زندگی میکند. در درون بافتهای بدن مرجان آب سنگ رسانی، نوعی سلول گیاهی هم زیست به نام زئوگزانیلا وجود دارد، که جز دو تاژکان - دینوفلاژله - میباشند. تکثیر کلنیهای مرجانی مرجانی به صورت غیرجنسی و جوانه زدن پولیپ هاست ولی ایجاد اجتماعات جدید به صورت جنسی و ایجاد نوزادانی به نام پلانولا است که پس ازگذراندن مرحله شناوری، در جایی ثابت میشوند و ایجاد یک کلنی جدید مینمایند. مرجانهامعمولاً در تمامی نواحی دریایی جهان از مناطق قطبی وتقریباً در تمامی اعماق یافت میشوند ولی پراکنش انواع سخت یا آبسنگ ساز محدود به مناطق کم عمق گرمسیری و به وسعت میلیونها کیلومتر مربع میباشد.
