بخشی از مقاله
بررسی معیارها واصول طراحی شهر با رویکرد استفاده زنان از خدمات شهری مطالعه موردی شهر جدید اندیشه
چکیده :
استفاده و مناسب بودن فضاهای عمومی، موضوع مهمی است که باید در هر مطالعه ای که زندگی روزمره زنان و مردان را مدنظر قرار می دهد، مورد توجه قرار گیرد. نیاز به حضور در فضا برای همه گروه ها فارغ از جنسیت، سن، سطح درآمد،شغل و
... امری ضروری است. در اولین برنامه ریزی های شهری در اوایل قرن بیستم شهرها بر اساس تفکیک کارکرد وجنسیت مورد توجه و برنامه ریزی قرار گرفتند و با توجه به اینکه زنان بیشتر در خانه مستقر بودند و در فضاهای شهری حضور کمتری داشتند و معماری شهرها حول محور نیاز مردان میچرخید ،نیاز و مشارکت زنان در محلات دیده نمی شد و امنیت و آسایش آنان در استفاده از امکانات عمومی شهرها رعایت نشد .با گسترش شهرنشینی و مشارکت بیشتر زنان در جامعه شهری و در نظر گرفتن نیاز زنان در استفاده از فضاهای شهری محدودیت هایی برای حضور آنان ا یجاد شده است . پیش فرض اولیه این مقاله، بر ضرورت حضور زنان به عنوان گروهی اجتماعی و بهره مند از حقوق شهروندی در فضاهای شهری شهر جدید اندیشه تاکید دارد. این مقاله با روش تحلیلی -توصیفی و در سه بخش تدوین شده است .بخش اول تعریف مفاهیم ،بخش دوم بررسی عوامل محدود کننده وبازدارنده فیزیکی روانی حضور زنان در معماری وشهری ،و بخش پایانی بررسی مفاهیم مهم و قابل توجه در طراحی شهری و معماری می باشد.با این هدف که ضمن بررسی اهمیت نقش حضور زنان در فضاهای شهری و معماری وتفاوت های ادراکی آنان وعوامل تاثیر گذار در حضور و عدم حضور آنان ، به چگونگی دستیابی به راهکار های اولیه پرداخته شده است .در انتهای مقاله عوامل موثر بر حضور زنان در فضاهای شهری مشخص شده و به پنج دسته کلی ترس و امنیت ، ادراک ، آرامش ،دسترسی به تجهیزات شهری وفضاهای عمومی تقسیم می شوند وتوصیه هایی به عنوان ملاحظات طراحی به منظور افزایش حضور زنان در فضاهای معماری وشهری ارائه می شود. بنابراین توجه به این فاکتورها می توان فضاهای کالبدی وشهری را با در نظر گرفتن نیاز های بانوان طراحی کرده و سعی در براورده کردن این نیازها داشت.
واژگان کلیدی :فضاهای عمومی ،فضاهای کالبدی ،جامعه مدنی ،تجهیزات شهری ،جنسیت
2
مقدمه
حضور زنان و تبیین نقش آنان در شکل دهی فضاهای معماری و شهری امروزی به اندازه حضور مردان و سایر گروههای اجتماعی، مسئله ای مهم و حیاتی است. اما موضوع جنسیت و عدالت جنسیتی در فضاهای معماری، موضوعی است که اغلب به حاشیه رانده شده است، و غالبا فضاهای شهری و معماری با الگوهایی مردانه طراحی شده و نیازهای زنان غالبا نادیده گرفته می شود.از آنجاکه فضاهای کالبدی و شهری بر اساس نیازها، فعالیتها و رفتارهای کاربران آنها شکل می گیرند، بنابراین این فضاها به عنوان بستر پاسخگوی نیازها و محلی برای تعاملات اجتماعی همه کاربران آن، اعم از زنان و مردان می باشند. بنابراین توجه به نیازهای همه گروههای اجتماعی و کاربران، در طراحی فضاهای معماری و شهری بسیار حائز اهمیت می باشد.فضاهای عمومی، مکانی برای ظهور و بروز زندگی شهری و فضاهایی برای انواع فعالیتها هستند. یکی از اهداف مهم طراحی فضاهای معماری و شهری، بهبود کیفیت استفاده از فضاها برای استفاده کنندگان است که فضایی مناسبی برای تمام گروه های سنی، شغلی و گروههای جنسیتی فراهم میآورد. این فضاها باید نیازهای اجتماعی همه شهروندان را برآورده ساخته، و شرایطی فراهم سازد تا همه استفاده کنندگان اعم از مردان و زنان از فضا، از آن لذت ببرند. از طرفی فضاهای شهری به دلایل مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و… در انحصار مردان قرار داشته و توجه لازم به مشکلات و نیازهای زنان صورت نگرفته است. فضاهای نامناسب شهری، فضاهای بی دفاع، محلات ناامن، شهرهایی با معماری صرفا مردانه از عوامل تهدیدکننده امنیت شهری و کاهش دهنده مشارکت اجتماعی زنان به عنوان بخش مهمی از اجتماع هستند.از سوی دیگر، نحوه ادراک محیط یکی از مباحث و مفاهیم کلیدی در حوزه مطالعات متقابل انسان-محیط در مقیاسهای کلان و خرد است. از آنجا که نظام عصبی و ادراکی انسان مسئول برقراری ارتباط بین انسان و محیط زیست اوست و امکانات و محدودیتهای خاصی دارد لذا نمی توان بدون توجه و اشراف کافی به فرایندهای درک و فهم محیط از سوی مردم و سازوکارهای مرتبط با آنها، مبادرت به مداخله در محیط کرد. زیرا همین درک و فهم است که در نهایت تعبیر و تفسیر آنان را از محیط و جهان پیرامونشان شکل می دهد و اغلب به شکل رفتار در محیط بروز و ظهور پیدا می کند.با توجه به اینکه ارتقای کیفیت زندگی زنان در شهرها و توجه به نیازهای آنان در بهره برداری از فضاهای شهری و برخورداری از امکانات خدماتی در سطح شهرها حائز اهمیت می باشد، یافتن پاسخ به اینکه ادراک زنان از فضای شهری و محیطهای ساخته شده چگونه می باشد؟ و آیا جنسیت تفاوتی در درک یک فضای کالبدی ایجاد می کند؟ می تواند به مطالعات معماری در زمینه ی جنسیت کمک شایانی باشد، لذا شایسته است که در مطالعات معماری نیازها و اولویتهای زنان را به حاشیه نرانده و از آنها چشم پوشی ننماییم. در این صورت فضاهای ایجاد شده از مطلوبیت و کارایی بالایی برخوردار بوده و زنان به عنوان نیمی از استفاده کنندگان فضا با رضایت در آنها حضور خواهند یافت.در این پژوهش به بررسی شهر جدید اندیشه ازبا رویکرد استفاده زنان می پردازیم.
3
در این میان ما به عنوان دست اندرکاران طراحی باید این توانایی را داشته باشیم که نابرابری های جنسیتی را در حوزه های مختلف تشخیص داده و در طراحی خود مد نظر قرار دهیم. و نیز بایستی به نقشهای جنسیتی یا رفتارها و نگرشهایی که برای مردان و زنان در فرهنگی خاص مناسب تلقی می گردند و کلیشه های جنسیتی که اطلاعات را در مورد زنان و مردان جامعه مطرح می کنند توجه داشت(اعزازی, .(42:1380
طرح مسئله:
تاکید برحضور زنان و مقبولیت ضرورت حضور زنان در فضاهای شهری نه تنها از دید حقوق شهروندی کثرت گرا در یک جامعه مدنی، بلکه برای رفع نیازهای اجتماعی در فضاهای شهری، امری است که باید مورد توجه خاص قرار گیرد. بنابراین لازم است تا فضاهای شهری پاسخگوتر برای زنان فراهم آوریم. به طور کلی زنان به واسطه نقش اجتماعی مراقبت از کودکان، کهنسالان و بیماران در ارتباط با فضای باز شهری نیازهای خاصی داشته که مستلزم رعایت اصول اخلاقی مراقبتی و تامین نیازهای آنها در فضاهای شهری است.
در این راستا مهمترین سوالات تحقیق عبارتند از:
-1عوامل محدود کننده زنان در فضاهای شهری و دلایل آن چیست ؟
-2راهکار های کاهش محدویت زنان در فضاهای شهری چه می باشد؟
-3بررسی نتایج بدست آمده با زیر ساخت های شهر جدید اندیشه بررسی گردد.
اهداف تحقیق : آزادی زنان در شهر به روش های متعددی محدود می شود، که موانعی را بر سر تحرک و جنب و جوش آنها در شهر پدید می آورد. محدودیت ساختاری حاصل از گسترش مناطق حومه شهری زنان را وادار می کند از مراکز فعالیت به دور بمانند و فرصت هایشان کاهش یابد، به ویژه به دلیل وابستگی شدیدی که زنان به وسایل حمل و نقل عمومی دارند.
جداشدن خانه از کار، در فرآیند صنعتی شدن و به حومه راندن زندگی شهری هر روز بیشتر از پیش زنان را از تحرک اجتماعی و مکانی باز می دارد. حومه های برنامه ریزی شده و نوشهرهای قرن بیستم که خانوارهایی را که هر روز فزون تر می شود را در خود جای داده است، موانعی مکانی برای زنان پدید آورده است، مخصوصا زنان طبقه متوسط که بنا به فرض باید خانه دار باقی بمانند. به هر حال خدمت بزرگ به کیفیت زندگی شهری اغلب اوقات به درستی شناخته نشده است و از آنجا که به شکل کار مزد پرداختی نبوده است کاری نامشهود باقی مانده است.(کارپ، استن و یولز، (1991بدین ترتیب موارد متعددی در قالب های فیزیکی، اجتماعی، روانی، مکانی و ... آزادی حرکت و حضور زنان در فضاهای شهری را محدود می نماید(مدنی پور،126،.(1379در این تحقیق بر آنیم تا با ارائه راهکارهای مناسب حضور زنان در شهر را دلپذیر تر نماییم.
4
اهداف خرد:
-بررسی نیاز زنان به استفاده از فضاهای شهری
-بررسی عوامل محدود کننده زنان از شهر
-راهکار های افزایش مطلوبیت کالبدی -عملکردی فضاهای شهری برای زنان
-تطبیق نتایج بدست آمده با شهر جدید اندیشه
محدوده مورد مطالعه: شهر جدید اندیشه:
هر اندیشه با وسعت 1495 هکتار به صورت مثلثی واقع در غرب استان تهران در شهرستان شهریار در فاصله 30 کیلومتری شهر تهران، 3 کیلومتری شمال غربی شهر شهریار و 7 کیلومتری جنوب شرقی شهر کرج می باشد. و به لحاظ دسترسی مناسب به شبکه های ارتباطی منطقه از جایگاه و موقعیت سوق الجیشی ویژه ای برخوردار است .
5
.
عکس ماهواره ای شهر جدید اندیشه -فاز 3
دسترسی از جاده مخصوص
بخش اول : تعریف مفاهیم
-1 نگاهی کلی به فضای عمومی
فضای عمومی به عنوان محدوده ای در تصرف عموم و قابل دسترس برای همه تعریف می شود. این فضا، فضایی است جدا از خانه، جایی که افراد خارج از شبکه های خویشاوندی و دوستیشان با مردم تماس برقرار می کنند. با این حال، در عمل، فضای عمومی برای همگان بطور مساوی قابل دسترس نیست. اگرچه امروزه از لحاظ نظری، زنان دسترسی نامحدودی به قلمرو عمومی دارند، اما در واقعیت آنان اغلب این دسترسی آزاد را نداشته و در سراسر جهان نابرابری دسترسی به فضاهای عمومی را تجربه می کنند. ترس زنان از بی حرمتی، بویژه در اوقات شب که احساس خطر از فضاهای خالی و کم نور و اجتناب از آنها تشدید می شود، مانع استفاده آنان از فضاهای عمومی می شود(مرادی، .(101 :1387
فضاهای عمومی مکانی برای رفع نیازهای روزمره و زندگی عمومی در شهرها هستند. این فضاها در طول زمان و بر اساس شرایط اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی تغییر می یابند(پاسائوگولاری و همکاران، .(225 :2004 بدیهی است لذت از حضور در فضاهای شهری و معماری و برقراری روابط اجتماعی حق تمام شهروندان است، بنابراین زنان نیز باید از حضور در فضا لذت ببرند(رضازاده، .(106 :1388
6
یکی از نیازهای بسیار مهم هر انسان نیاز به برقراری رابطه با دیگران است. این نیاز زمینه ساز حضور انسانها در فضا می شود. جان لنگ در این ارتباط دو دلیل عمده را بیان می کند : روابط متقابل اجتماعی از آن سو لازم است که احساس تعلق و دوست داشته شدن را در افراد ایجاد می کند. لذا فضاهایی که اینگونه ارتباطات را فراهم می سازند فضاهایی مطلوب محسوب می شوند. فضاهای بازشهری بستر ارتباطات و تعاملات اجنماعی شهروندان می باشد. حضور مثبت افراد در فضاهای بازشهری سطح تعاملات اجتماعی و حس تعاون و شهروندی را ارتقا می دهد. از دلایل اهمیت چنین فضاهایی، امکان برقراری روابط و برخوردهای اجتماعی، جلوگیری از بروز مشکلات روانی،افسردگی،تقویت اعتماد به نفس و ... ذکر شده است(پاکزاد،1384،د ). بدیهی است لذت از حضور در فضاهای شهری و برقراری روابط اجتماعی حق تمام شهروندان است، بنابراین زنان نیز باید از حضور در فضا لذت ببرند.
-2 زنان و استفاده برابر از فضاها
برابری در حضور در اجتماع به معنای ایجاد امکان زندگی، انتخاب و رضایتمندی از فضای شهری و معماری برای تمام افراد جامعه اعم مردان، زنان، کودکان، سالمندان، معلولان و … با توجه به تفاوتها و نیازهای آنان می باشد. در حال حاضر زنان به عنوان نیمی از جامعه از امکان حضور و استفاده برابر در اجتماع محروم اند. برای تامین این برابری و ایجاد عدالت، باید با درک تفاوت در نیازهای افراد، موانع محدود کننده استفاده از فضاهای شهری و معماری شناسایی و رفع شده و به بانوان امکان حضور و مشارکت اجتماعی برابر داده شود.
فضاهای معماری و شهری به عنوان بستر زندگی و فعالیت افراد باید بتوانند با توجه با شباهتها و تفاوتهای میان گروه های جنسی، سنی و اجتماعی، محیطی امن، سالم، پایدار و جذاب را برای همه فراهم کنند و به نیازهای تمامی اقشار اجتماعی
پاسخ مناسب بدهند . این فضاها باید تسهیلات مورد نیاز تمامی افراد را به گونه ای تامین کنند که از نقطه نظر کالبدی و حسی با خصوصیات تمامی بهره برداران سازگار و برای آنها قابل استفاده باشد(تمدن، .(22 :1387
یافته های پژوهشی نشان می دهند که در سالهای اخیر، زنان و مردان فضاهای معماری و شهری را به صورتهای متفاوتی تجربه می کنند و زنان بطور یکسان با مردان از این فضاها بهره مند نمی شوند. اگر چه این فضاها بر اساس قانون به روی همه باز هستند، در موارد بسیاری، زنان توسط پیغامهای پنهانی که دریافت می کنند، درمی یابند که اجازه ورود به برخی فضاها را ندارند. این قبیل ملاحظات بر چگونگی بهره مندی زنان از فضاها تاثیر می گذارد.
اما با مداخلات فیزیکی و اجتماعی بصورت موازی می توان جو و محیط عمومی فضاهای شهری و معماری را تحت تاثیر قرار داد و میزان بهره مندی زنان از این فضاها و درک آنها از محیط پیرامونشان را ارتقاء بخشید و امکان حضور آنان را در این فضاها فراهم کرد(ضابطیان و همکاران، .(48 :1387
توجه به نیازهای زنان در برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری و معماری منجر به به رسمیت شناختن و دعوت آنان به حضور در این فضاهاست که امکان مشارکت برابر همه گروههای اجتماعی را می دهد.
7
زنان، خصوصیات بیولوژیک، مسئولیتها و نگاه متفاوتی در مقایسه با مردان دارندکه در نوع ارتباط آنها با فضا تاثیر می گذارد. آنها تسهیلات خاصی را از فضا انتظار دارند که با خصوصیات جسنی و نیازهای عاطفی و روحیاتشان متناسب باشد و زندگی روزمره و فعالیتهایشان را تسهیل کند؛ در این حال انسانی که مرجع برنامه ریزی و تنظیم استانداردهای فضایی قرار می گیرد از نظر جنسیتی مرد است. به این ترتیب نیازهای پایه متبلور در استاندارها و ابعاد فضایی پاسخگوی تمام نیازهای زنان نیست و همین خود بر نوع ارتباط و بهره برداری آنها از فضا تاثیر می گذارد(تمدن،.(21 :1387
-3 جنسیت و رفتار در فضا
در خلال فرآیند اجتماعی شدن، افراد می آموزند که نحوه خاصی از رفتارها زنانه و نحوه دیگری مردانه، تلقی می شود. به همین ترتیب ممکن است که ورود زنان و مردان به علت زنانه و مردانه تلقی شدن، به برخی از عرصه ها محدود و یا تشویق شود، به نحوی که برخی اماکن به عنوان زنانه و برخی دیگر مردانه شناخته شوند(علیرضا نژاد و همکاران، .(132 :1386
در شرایط سنتی برای حضور زنان در اجتماعات مختلف، محدودیتهایی اعمال می شود که به نوعی فضاها را به زنانه و مردانه تقسیم می کند. به عبارت دیگر حتی در فضاهای مشترک، حوزه های زنانه و مردانه قابل مشاهده است. بدین ترتیب زنان و مردان در این فضاها کمترین ارتباط را با یکدیگر دارند و ماهیت روابط زنان عمدتا زنانه و در بین خودشان است. در شرایط سنتی نیز آنان معمولا در فاصله بین فضاهای خانگی زنانه در حرکت بودند. به عبارت دیگر آنان در اماکنی حاضر می شدند که زنان دیگر حضور داشتند. آنان عرصه ای ویژه و خاص خود داشتند که مردان را بدان راهی نبود و در عین حال آنان به فضاهای مردانه دسترسی نداشتند(علیرضا نژاد و همکاران، .(145 : 1386
زن سنتی به شکلی که در رویکرد تاریخی مشاهده شد، هم اکنون در دسترس نیست، زیرا جدایی کامل جنسیتی که درپیشینه تاریخی مشاهده شده و حتی فضاهای خانگی را به طور کلی در بر می گرفت، هم اکنون مطرح نیست(علیرضا نژاد و همکاران، .(146 :1386
-4 جنسیت و احساس امنیت
امنیت یک حق اولیه و ضروری برای زندگی همه افراد اجتماع و شهروندان است(ضابطیان و همکاران، .(54 :1387 بر اساس تئوری نیازها در هرم مازلودر 1968، امنیت یکی از نیازهای ضروری و وجودی انسان است، درست شبیه نیازهای فیزیولوژیک انسان و این با سلامت و سعادت انسانها بستگی مستقیمی دارد(ضابطیان و همکاران، .(49 :1387
از نظر احساس امنیت در فضاهای شهری و معماری، زنان از آسیب پذیرترین گروه های اجتماعی هستند. تامین نظارت اجتماعی بر فضاها، تزریق فعالیت به فضاهای گمشده و بی دفاع، تامین روشنایی مناسب این فضاها به ویژه در ساعات شبانه، دقت در کاشت گیاهان و جلوگیری از ایجاد گوشه های پنهان و فاقد نظارت، نصب نشانه های راهنما و کمک به تعیین موقعیت مکانی بهره برداران از فضا از اقدامات ضروری برای رفع این کمبودها هستند(تمدن، .(48 :1387
یکی از راههای برقراری امنیت، از طریق مداخلات در کالبد شهرها و فضاهای معماریست و البته مهمتر از کالبد هر مکانی روح غالب بر آن مکان است که ناشی از روابط اجتماعی و مردمی است که به یکدیگر وابسته هستند یعنی کالبد بر رفتارها تاثیرگذار است و رفتارها بر نحوه استفاده از کالبد شهر و فضای معماری تاثیر می گذارند(ضابطیان و همکاران، .(49 :1387
8
