بخشی از مقاله
بررسی نقش مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی های زیست محیطی در توسعه اقتصادی
چکیده
مسئولیت مدنی آلودگیهای محیطزیست به دلیل اهمیت فوقالعاده و اساسی محیط زیست در جنبههای مختلف زندگی انسانها و فعالیتهای ایشان و اثرات مخرب و گاهی فاجعهآمیز ناشی از آلودگی آن در جوامع پیشرفته امروزی بسیار مورد توجه است. تعیین فرد مسئول در این قسم آلودگیها واجبار او به جبران خسارات ناشی از عملش توسط قواعد مسئولیت مدنی ممکن میگردد.
لیکن گاهی عمق حادثه و خسارات به بار آمده آن قدر زیاد است که مسئول آن حتی اگر بخواهد نمیتواند از پس جبران خسارت بر بیاید. اینجاست که اهمیت نقش بیمه روشن میشود. بیمهی مسئولیتهای این چنینی باعث رشد صنعت بیمه که خود از نمادهای توسعهای اقتصادی است خواهد شد. علاوه بر آنکه وجود چنین بیمهای باعث افزایش فعالیتهای اقتصادی شده و فعالان این عرصه به دلیل ترس از خطاهای سهوی خود را از عرصه اقتصاد جدا نمیکنند و در راستای گسترش امور اقتصادی میکوشند. بدین نحو مسئولیت مدنی ناشی از آلودگیهای محیطزیست و توسعهی آن در توسعهی اقتصادی جامعه موثر خواهد بود.
واژگان کلیدی: مسئولیت مدنی- بیمه مسئولیت- بیمه- توسعه اقتصادی- محیط زیست- مسئولیت
محض
مقدمه
بدیهی ترین مفهومی که همه از حقوق و قانون دارند این است که قواعد آن بر اشخاص تحمیل میشود و ایجاد الزام میکند. (کاتوزیان، 1384، (5 در واقع میتوان گفت علم حقوق مبتنی بر رسالت
1
بیان اخباری روابط عادلانهای است که خود آنها را در بطن اندام اجتماعی کشف میکند. (واعظی،
1385، (401 به بیان دیگر حقوق روابط اجتماعی بین افراد را مدیریت و سامان دهی میکند و میتوان گفت مجموعهای از قواعدی است که بر اشخاص از این جهت که در اجتماع هستند حکومت میکند. (گندم کار، 1386، (152 لذا حقوق بر همهی جلوههای زندگی انسان حاکم است. (کلانتریان، 1386، (9 در این میان توجه به این نکته ضروری است که علم حقوق علمی مجرد که وابسته به سایر علوم نباشد
نیست، بلکه از جهات مختلف با سایر علوم از جمله علوم اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و طبیعی در ارتباط است. در موارد بسیاری همین علوم هستند که حقوقدانان را به مطالعه و ایجاد قواعد حقوقی وا میدارند. امروزه گسترش جوامع بشری و پیشرفتهای روزافزون تکنولوژی و وابستگی هر چه بیشتر شاخههای مختلف علوم، پویایی هر چه بیشتر نظام های حقوقی را سبب میشود.
در میان مسائل متعدد مطرح در جوامع امروزی مباحث زیستمحیطی به عنوان مقولهای کاربردی و نه اعتباری توجه مجامع عمومی و حقوقی را به خود جلب کرده است. (حسینی، 1390، (11 موضوع محیط زیست بسیاری از مسائل از جمله آبوهوا، گرمای جهانی، بالا آمدن سطح دریاها، حفظ
گونههای گیاهی و حیوانی، فرسایش لایه ازن، آثار فعالیتهای صنعتی ناشی از اعمال انسان، تخریب جنگلها، آلودگی آبها، بارانهای اسیدی، آلودگیهای صوتی و بسیاری مسائل دیگر مانند اینها را شامل میشود. (موسوی، 1392، (13 علم حقوق نمیتواند نسبت به هیچ یک بی تفاوت باشد و وظیفه دارد با شتابی بیشتر از آنچه محیطزیست را در معرض خطر و نابودی قرار میدهد قواعد متناسب در زمینههای گوناگون وضع کند. یکی از مهمترین مطالبی که در خصوص آلودگیهای زیستمحیطی در حوزهی حقوق مطرح میشود مباحث راجع به مسئولیت مدنی ناشی از این آلودگی ها است. حقوق مسئولیت مدنی با ایجاد تئوریها و قواعد حقوقی در این زمینه در صدد حمایت از قربانیان و آسیبدیدگان حوادث است. (بابایی، 1380، (69 ضررهای وارده از آلودگیهای زیستمحیطی اغلب
2
بسیار وسیع بوده و افراد زیادی را درگیر میکند، در جبران این ضررها است که نقش مسئولیت مدنی نمود پیدا میکند و البته این نقش از حقوق با استفاده از ظرفیتهایی که در خود دارد ضمن تلاش برای پیشگیری از حوادث و گاهی فجایع محیط زیستی بر آن نظر دارد که خسارتی جبران نشده باقی نماند.
چنانکه گفتیم در آلودگیهای محیط زیست علاوه بر اینکه با عوامل متنوع آلودگی مواجه میشویم، زیان دیدگان از حادثه و آلودگی نیز میتوانند متعدد باشند و میزان آلودگی بسیار وسیع باشد به طوری که جبران خسارت عملا غیر مقدور شود به طوری که حقی با شناخت عامل ورود زیان امکان جبران خسارت وجود نداشته باشد. نیز ممکن است براساس برخی مبانی موجود »مسئولیت مدنی نتوانیم زیان وارده را به کسی منتسب کنیم و در این صورت تکلیف جبران خسارات را بر چه کسی میتوانیم بار کنیم؟
اینجاست که میبینیم هدف استفاده از مسئولیت مدنی و قواعد سنتی آن نمیتواند در آلودگیهایی با این حجم و اندازه کارگشا باشد و لذا نظام مسئولیت مدنی در این حیطه نیازمند استفاده از مکانیزمهای دیگری از جمله بیمه برای پوشش خسارات است فعالان عرصه محیط زیست و به طور کلی کسانی که از فعالیت ایشان امکان بروز آلودگیهای محیط زیستی وجود دارد مثل دارندگان کشتیهای نفتکش، شرکتهای تولیدکننده صنایع حفاری، شرکتهای استخراجکنندهی نفت و گاز صاحبان صنایع آلوده ساز و .... میتوانند با بیمهی مسئولیت، خویش را از جبران خسارات سنگین در امان نگاه دارند و نیز از طرف دیگر زیاندیدگان با اشخاص فاقد تمکن برای جبران مواجه نمیشوند و لذا هدف مسئولیت مدنی نیز محقق میگردد و از طرف دیگر کار و فعالیتهای اقتصادی در زمینهی مورد بحث کاهش پیدا نمیکند، به بیان دیگر بیمه ابزار مناسبی است که در عین حال با هموار نمودن راه پسرفت حقوق مسئولیت مدنی و تامین هرچه بیشتر منافع زیان دیدگان مانع بروز آثار نامطلوب در خصوص مسئول حادثه است. (بابایی، همان، (72
3
باید بدانیم حاصل مطالعات اقتصادی نیز نشان میدهد که در طول مرحله رشد پایدار، بازار بیمه و توسعهی اقتصادی به شدت حرکت مثبت و رو به جلو دارند. بیمهها همانند بانکها و بازارهای سرمایه نیازهای واحدهای شغلی و خانوارها را در واسطههای مالی تامین میکنند. در دسترس بودن سرویس های بیمه برای ثبات اقتصاد ضروری است و میتواند شرکای مشاغل را وادار به پذیرش ریسکهای بزرگ نماید. از طریق پذیرش خواستههای بیمهگذار شرکتهای بیمه حقوق بیمه را جمعآوری کرده و صندوقهای ذخیره به وجود میآورند. بنابراین شرکتهای بیمه با افزایش نقدینگی درونی در بیمهگذاران و نیز به واسطه ایجاد حجم زیادی از داراییهای جابهجا شده بازار سرمایه نقش مهمی را ایفا میکنند و از این رو در رشد اقتصادی سهیم هستند. (جهانگرد، 1390، (54-55 و لذا توسعه صنعت بیمه توسعه اقتصادی را به همراه خواهد داشت.
بنابراین مشاهده میکنیم که گسترش و توسعه نظام حقوقی مسئولیت مدنی به نحوی که بیان خواهیم کرد و نیاز آن به استفاده از صنعت بیمه موجب توسعه اقتصادی میشود و هر قدر این نظام پیشرفته باشد و زمینهی توسعه بیمه را فراهم آورد توسعه اقتصادی بیشتری را از این طریق مشاهده خواهیم نمود. در این جستار برآنیم تا آنچه گذشت را به نحو دقیق بررسی کرده و تاثیرات توسعه نظام مسئولیت مدنی بر توسعه اقتصادی را مورد مداقه قرار دهیم.
به این منظور بحث را در سه گفتار پی میگیریم در قسمت نخست اندکی راجع به آلودگیهای محیطزیست و مفاهیم کلی آن سخن میگوییم ، در گفتار دوم مبانی حقوقی نظریههای متعدد مسئولیت مدنی را بررسی میکنیم و در بخش نهایی به تاثیر مسئولیت مدنی بر بیمه و توسعه اقتصادی خواهیم پرداخت.
گفتار اول: کلیات آلودگی محیط زیست در این گفتار اجمالا کلیاتی راجع به مفاهیم محیطزیست و آلودگی آن و حوزههای اساسی راجع به آن بیان مینماییم.
4
بند اول: مفهوم محیط زیست و آلودگی: در این بند مفاهیم کلی از محیط زیست و آلودگی ارائه میگردد .
الف) تعریف محیط زیست تعریف حقوقی محیط زیست به ترسیم قلمرو و موضوع تعیین اعمال قواعد حقوقی و برقراری حدود
مسئولیت در صورت بروز خسارت کمک میکند. واژه محیطزیست از کلمه فرانسوی((environner به معنی احاطه کردن، گرفته شده است. با کاربرد موسع، این واژه میتواند شامل مجموع شرایط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی گردد که بر حیات فرد یا اجتماع اثر میگذارد.
بنابراین میتوان گفت محیط زیست مجموعهای از عوامل طبیعی و انسانی و عناصری که به طور متقابلی با یکدیگر مرتبط بوده و بر تعادل زیستی و کیفیات حیات، سلامتی بشر، میراث فرهنگی و تاریخی و چشمانداز اثر میگذارد. (عبدالهی، 1389، (39 ب:مفهوم آلودگی
در دایره المعارف بریتانیا آلودگی این طور تعریف شده است: اضافه شدن هر شکلی از جرم یا انرژی به محیط با سرعتی بیش از توان طبیعت برای انطباق با آن در راه تجزیه، شکستن، بازیافت یا ذخیره کردن به شکل زیان بار است. (کولایی، 1388، (71 ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 1353 تعریف ذیل را از آلودگی محیط زیست ارائه میدهد:
منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارت است از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب، هوا، خاک به میزانی که کیفیت فیزیکی و شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که زیانآور به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد. (فیروزی، 1347، (17 بند دوم:انواع آلودگی
5
آلودگیهای زیستمحیطی انواعی دارند که مهمترین آنها عبارتند از: آلودگی های هوا، آب، خاک، صوت، شیمیایی و هسته ای. (قوام، 1375، (4 همچنین آلودگیهای ایجاد شده در موضوعات مذکور میتوانند عامدانه یا غیرعامدانه باشند.
الف:انواع آلودگی به لحاظ موضوع
-1آب چنانکه میدانیم آب منبع حیات است و بیش از هفتاد درصد از سطح زمین با آب پوشیده شده است
و تنها 2/7 درصد آن قابل آشامیدن است.
علم حقوق در خصوص آب در صدد حفظ و نگهداری تمامیت شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی آبهای زمینی و دریایی است این حقوق تخلیه آلاینده ها و فعالیتهای موثر بر تالابها، حوادث نشت آلودگی در آبها و استفاده و دفع پسماندها را مقررات گذاری میکند. (عبدالهی، همان، (161
-2هوا انتشار آلایندهها به هوا (اتمسفر) تاثیرات چند جانبهای به جا میگذارد اگرچه گازها و ذرات موقتا در
هوا میمانند اما بسیاری از پیامدهای آنها تنها پس از جذب در خاک، گیاهان، آب، دریاها، دریاچهها و رودخانهها نمودار میشود.
قواعد حقوقی اعمال شده توسط دولتها برای مبارزه با آلودگی هوا حسب شرایط جغرافیایی کشورها، آبوهوا، صنعتی شدن، شهرنشینی و دیگر منابع بالقوه آسیب از یک کشور به کشور دیگر به طور قابل ملاحظهای متفاوت است.
و لذا ایجاد آنها باید بر کنترل انتشار آلاینده ها، وضع استانداردهای کیفیتی، ارتقا مناطق آلوده یا مناطقی که نیازمند حمایت خاص هستند، توجه نمود. (همان، (191
-3خاک
6
خاک دارای مواد مغذی لازم برای استمرار حیات گیاهان است و قبل از رسیدن آلایندهها به منابع آبهای زیرزمینی و یا وارد شدن به زنجیره غذایی همچون فیلتر عمل میکند خاک همچنین در تنوع زیستی نیز سهیم است و علاوه بر آن منبع اولیه ساخت و ساز و حامی سازهها است. (همان، (206 قانون گذاری و تلاش دولتها باید برای حفاظت ساختار خاک و پاک سازی و احیای خاکهای آلوده شده باشد.
-4صوت آلودگی صوتی را میتوان به هر صدای نامطلوب یا زیانبار ناشی از فعالیتهای انسانی تعریف نمود. با
رشد سریع جمعیت جهان و پیشرفت تکنولوژی، آثار آلودگی صوتی توسط اغلب مردم احساس میشود.
حقوق در زمینه استانداردهای مناسب سطوح آلودگی صوتی اجتماعی و استانداردهای آلودگی صوتی ناشی از ماشینآلات از قبیل تجهیزات عمرانی، وسایل حملونقل و تجهیزات الکترونیک کوشا باشد. (همان، (256
-5مواد سمی و خطرناک و پسماندها فعالیتهای انسانی وارد کننده مواد سمی و خطرناک و پسماندها به محیط زیست ممکن است به
آسیبهای غیرقابل جبرانی به طبیعت، پدیدههای چرخشی مانند چرخه حیات، چرخهی آبها یا چرخهی کربن منتهی شود.
قواعد حقوقی به نحو بسیار گستردهای در زمینهی تولید، استفاده، تجارت، حملونقل، حذف مواد این چنینی میتواند موثر باشد به خصوص از طریق انعقاد معاهدات بینالمللی (همان، (272 ب:انواع آلودگی به لحاظ عمدی بودن
آلودگیهای ایجاد شده در محیط زیست میتواند عمدی یا تصادفی باشد. برای آلودگیهای عمدی میتوان به تخلیه آب موازنه کشتیها در دریاها اشاره کرد. تخلیه آب موازنه روندی است که پس از
7
تخلیه بار توسط کشتی ایجاد میگردد و کشتی در حال برگشتن به بندر مبدا، در مخازن بارگیری یا سوخت خود نیاز به آب دریا دارد تا سنگین تر شده و تعادل خود را حفظ کند آب دریافت شده در مخزن کشتی با رسوبات نفتی مخلوط شده و آلوده میشود در نزدیکی بندر بارگیری، این مخلوط به دریا تخلیه میشود. جالبتر آنکه پس از تخلیه آب موازانه مخزن کشتی احتیاج به شست و شو دارد از این رو منبع آلودگی دیگری ایجاد میگردد.(Abecassis ،37،(1978
در مواردی که با خسارات عمدی روبهرو هستیم شناسایی عامل و ورود زیان و درخواست جبران خسارت از او امکانپذیر است. حال آنکه در آلودگی های غیر عمدی تعیین عامل ورود زیان سخت تر است.
آلودگی های غیر عمدی میتواند به یک باره خسارات بسیاری را متوجه محیط زیست کنند و اغلب جبران آن بسیار دشوار و حتی در بعضی موارد جبران تمام خسارات امری محال است.
گفتار دوم: سیر تحول مبانی حقوقی مسئولیت مدنی و تناسب آنها با آلودگیهای محیطزیست در گفتگو راجع به اینکه بر چه مبنایی باید خسارت وارده مطالبه شود نظریاتی راجع به مبانی
مسئولیت مدنی مطرح شده است، در خصوص آلودگیهای زیست محیطی همین مبانی مطرح میشود که البته با سیر تکاملی آنها روبهرو هستیم. در این قسمت بر آنیم تا مبانی مسئولیت مدنی و نیز چگونگی ارتباط آن با بیمه را مطالعه کنیم.
بند اول: مبانی حقوقی مسئولیت مدنی در خصوص مبانی مسئولیت مدنی نظریات متعددی مطرح شده که همزمان با تحولات اجتماعی و
اقتصادی دچار دگرگونی و پیشرفت گردیدهاند، در این بند مختصرا این مبانی را بررسی میکنیم تا در بند آتی این نظریات و تحول آنها را در آلودگیهای محیطزیست مطالعه نماییم.
الف:نظریهی تقصیر
