بخشی از مقاله
تطبيق مسئوليت مدني در مباحث زیست محيطي ازدیدگاه فقه شيعه
چکيده
امروزه محیط زیست و محافظت از این نعمت الهی در جایگاهی رفیعی در اجتماا رارار فرفتاس اکات فاس ماهاش ارز اخالری را بس خشد اختصاص داده اکت و حال زمان آن رکیده اکت فس از این ثروت الیزال حمایت فیاری وایجاد رشاعدی خاص در باب مسئشلیت مدنی بششد.در این راکتا ضعف ضمانتهای حقشق مسائشلیت مادنی و عاد فاایات یادابیر اداری ،ضرورت یاد شده را یقشیت می فند با این حال فاربست حقشق مدنی برای حمایات از محایط زیسات مساتمز مالحظاس بایستس هایی اکت فس بدون یشجس بس آن ها نمی یشان بس یش فیق این حقشق امیدوار شد.فتح باب در بحث مسئشلیت مدنی و یشخیص درکتی و نادرکتی و انتخاب هر یک از مباحث آن از جممس نظریس یقصیر یا خطر و همچنین اکتناد باس نظریاات فقهی همچشن الضرر از جممس امشر مهم مشرد بررکی در این پایان نامس می باشد. این پایان نامس باس دنباال ارا اس ویحمیا مبانی نظری ضرورت یحشل مسئشلیت مدنی ناشی از یخریب محیط زیست با اکتااده از منابع ومبانی مشجاشد در نظریاات مسئشلیت مدنی در فقس شیعس وحقشق معاصر اکت.لذا ضمن اشاره بس اهمیت محیط زیست در فقس امامیس ابتدا بس ضارورت یحشل در مبانی نظری حااظت از محیط زیست می پردازیم و کپس ضمن ارا س نظریات روز حقشری بس دنباال بازشناکای وارا س نظریس فقس امامیس وحقشق دانان ویحمی دفترین مطمشب جهت حمایت از محیط زیست خشاهیم بشد.
فرض اکاکی پایان نامس حاضر براین اص اکتشار اکت فس می یشان با فندوفاو در آمشزه های فقهی وحقشری باس نظریاایی رکید از جممس نظریس احترا بس امشال فس ضمن حمایت مطمشب از محیط زیست مبنای فعمی و دفترینهای خسارت زیست محیطی را یحت یاثیر ررار می دهد.
در عصر حاضر محیط زیست انسانی و طبیعی در معرض اکیب های جدی و فراوانی ررار فرفتس اکت وجبران آن خسارت نیز بس دلی ویژفی های خاص آن بس هیچ عنشان راب انطباق با نظریات کنتی مسئشلیت مدنی نیست بنابراین کئشالی در حشزه فقس محیط زیست یا فقس البیس و همچنین حقشق محیط زیست اکالمی مطرح اکت فس در پی فستر و بروز بحران های محیط زیست آیا حقشق فقس یشانستس اکت با یکیس بر ابزارها ومبانی خشد بس حمایت بیشتری از این عنصر ارادا فناد یا نقش این رشتس بس ویژه در حقشق فقس فعمی مناع و غیر پشیا اکت بدین کبب فرضیس نخستین این پایان ناماس بار ایان اکاس اکت فس در باب جبران خسارات وارده بر محیط زیست ایااق نظر چنادانی باین نظریاات حقاشری و فقهای حاافم جبران خسارات محیط زیستی وجشد ندارد وبر عکس مبانی مشرد پذیر درعرصس های حقشق داخمی و بین المممی عمشما
حکایت از یقشیت و غمبس رویکرد مبتنی بر نظریس ی یقصیر را دارند این یحشل چند کالی اکت فس در حقشق اروپایی آغااز شده وبرخی از فششرها نیز اردا بس یصشیب رانشن ویژه ای برای جبران خسارات محیط زیستی نمشده اند از جممس آنها می یشان بس رانشن مسئشلیت محیط زیست فرانسس مصشب ۲۰۰۸ پرداخت.
در این مقالس نگارنده کعی نمشده اکت یا نشان بدهد فس چرا مسئشلیت مدنی در حشزه خسارات محیط زیستی بس ویژه بار مبنای آمشزه های فقهی و حقشری نیازمند یحشل اکت فس البتس ضرورت این امار را پایش از ایان برخای از حقاشق داناان متذفر شده اند)فایشزیان،۲۲۸:۱۲۸۷۷۷۸(مهم یرین دکتاورد این پایان نامس بازشناکی آن دکاتس از نظریاات مسائشلیت مدنی حاظت از محیط زیست در فقس و حقشق اکت فس با فمساس بنیادین حااظت حدافثری از محیط زیست کازفار اکت.
واژگان كليدی:محیط زیست،خسارت،مسشلیت مدنی،حقشق داخمی ،حقشق بین المم
مقدمه
بس رغم آنکس منابع اولیس برای طرح بحث مستق در باب محیط زیست و صدور فتاوای زیست محیطی در مناابع اکاالمی فاراوان وجشد داشتس، با فمال یأکف در فتب فقهی بابی بدین عنشان اختصاص نیافتس و این فشنس فتاوا بس نحاش صاریح در اباشاب پرافناده بسیار اندک اکت. شاید عمت عمده یشجس فردنگرانس بس ادلس فقهی بشده اکت. در حالی فس هر یک از دال را ماییاشان باا نگااهی دیگر یاسیر نمشد. در اینجا میخشاهیم فقط بس عناوینی فس الز اکت مشرد بحث ررار فیرد، اشاره فنیم و در فضایی مساتق باس یاسیر آن بپردازیم:
الف( ماهیت فقهی منابع زیست محیطی
منابع زیست محیطی بس یما منابعی اطالق میششد فس انسان بس طشر مستقیم و غیرمساتقیم باس آن وابساتس اکات و زنادفی و فعالیتهای او در اریباط با آن ررار دارد. بسیاری از این منابع از مصادیق عنشان «امشال» و جزء حقشق امشال انسانهاکت و هرچناد بسیاری از آنها مال محسشب نمیششد؛ ولی بییردید بس نحشی از حقشق انسانها هستند و یجاوز بس آنها آثار فقهی ا حقاشری دارد؛ مثالً داشتن محیط امن صشیی یکی از حقشق مرد اکت و ایجاد آلشدفی صشیی باس یقاین یجااوز محساشب و در برخای شارایط مشجب ضمان و مسئشلیت مدنی خشاهد بشد.
ب( مالکیت منابع زیست محیطی
در ررآن مجید آیات بسیاری مریبط با محیط زیست وجشد دارد و هرچند بسیاری از آنها را نمییاشان در اکاتنباط احکاا ماشرد اکتدالل ررار داد و بس اصطالح در زمره آیاتاالحکا نمیباشند، ولی آیایی فس با نگاهی دیگر مییشاناد در ایان خصاشص باس فاار آیند نیز اندک نیستند. ما آیایی از ررآن مجید فس احکامی را مییشانیم مریبط با مسا زیست محیطی از آنها اکتنباط فنیم، در زیر مشرد یحمی و بررکی ررار میدهیم.
آیات مربشط بس مالکیت منابع زیست محیطی
ا اکتعینشا باهلل و اصبروا إنّ االرض هلل یشرثها من یشاء من عباده و العاربس لممتقین: از خدا یااری جشییاد و پایاداری ورزیاد، فاس زمین از آن خداکت، آن را بس هرفس از بندفانش فس بخشاهد، میدهد و فرجا [نیک] برای پرهیزفاران اکت. )االعراف: ۲۸۷(
ا و االرض وضعها لألنا : [خداوند] زمین را برای مرد نهاد. )الرحمن:۰۷(
ا اهلل الذی خمق السمشات و االرض و أنزل من السماء ماء فأخرج بس من الثمرات رزراً لکم و کخّر لکم الاُماک لتجاری فای البحار بأمره و کخّر لکم األنهار: خداکت فس آکمانها و زمین را آفرید، و از آکمان آبی فرکتاد، و بس وکیمس آن از میشهها برای شما روزی بیرون آورد، و فشتی را برای شما را فردانید یا بس فرمان او در دریا روان ششد، و رودها را برای شما مسخّر فرد. )ابراهیم:۸۸(
ا الذی جع لکم األرض مهداً و کمک لکم فیها کبالً و أنزل من السماء ماء فاخرجنا بس أزواجاً من نبات شاتّی: هماان فسای فاس زمین را برایتان فهشارهای کاخت، و برای شما در آن، راهها یرکیم فرد و از آکمان آبی فرو آورد، پس بس وکیمس آن رُکتنیهاای فشنافشن، جات جات بیرون آوردیم. )طس:۸۲(
ا اُعبدواهلل ما لکم من إلس غیره هش أنشافم من االرض و اکتعمرفم فیها فاکتغاروه ثم یشبشا إلیاس إنّ ربای رریاب مجیاب: خادا را بپرکتید. برای شما هیچ معبشدی جز او نیست. او شما را از زماین پدیاد آورد و در آن شاما را اکاتقرار داد. پاس، از او آمارز بخشاهید، آنگاه بس درفاهش یشبس فنید، فس پروردفار نزدیک [و] اجابتفننده اکت. )هشد:۷۱(
ا اهلل الذی کخّر لکم البحر لتجری اُمکال فیس بأمره و لتبتغشا من فضمس و لعمکم یشکرون: خدا همان فسی اکات فاس دریاا را باس کشد شما را فردانید، یا فشتیها در آن بس فرمانش روان ششند، و یا از فزونبخشی او [روزی خشیش را] طمب نمایید، و باشد فس کپاس دارید. )جا یس:۸۷(
ا و کخّر لکم ما فی السماوات و ما فیاالرض جمیعاً منس إنّ فی ذلک آلیات لقش یتاکرون: آنچاس در آکامانها و آنچاس در زماین اکت، بس کشد شما را فرد، همس از اوکت. رطعاً در این [امر] برای مردمی فس میاندیشند نشانسهایی اکت. )جا یس:۸۷(
از مجمش آیات فشق اکتااده میششد:
۷ا مالکیت حقیقی منابع زیست محیطی متعمق بس خداکت.
۸ا خداوند آن را در اختیار بشر ررار داده اکت.
۸ا منظشر از بشر، نش بشر اکت نس فقط بشر زمان حاضر.
۴ا غرض الهی از این امر حاظ منابع و بهرهفیری در حد نیاز اکت.
اقسام مالکيت در حقوق اسالمي
در حقشق اکالمی مالکیت بر کس نش اکت:
الف( مالکیت شخصی: عبارت اکت از فمیس امشالی فس برحسب اکباب شرعیس در مالکیات افاراد و اشاخاص اعام از حقیقای و یاا حقشری ررار دارد و آنان مییشانند هرفشنس یصرفی در آنها بنمایند.
ب( مالکیت دولتی: عبارت اکت از امشالی فس در اختیار مدیریت مشرو برای یمشیت و اداره امشر مرد ررار دارد. این امشال برابر
مقررات یشکط مدیریت نق و انتقال میششد.
ج( مالکیت ممی: عبارت اکت از امشالی فس متعمق بس ف ممت اکت و راب نق و انتقاال نمایباشاد. ایان اماشال هام در اختیاار
مدیریت مشرو اکت؛ ولی منافع آنها برداشت میششد و عین آنها همیشس باید باری بماند.
منابع زیست محیطی در حقشق اکالمی برخی از رسم دو و برخی از نش کش اند. اناال از رسم دو محسشباند و بسیاری اراضی
از رسم کش .
منابع زیست محيطي
الف( زمين و خاک
خاک کطحییرین رسمت پشکتس زمین اکت فس ادامس حیات فیاهان و حیشانات را ممکن میکازد و آلاشدفی آن، زنادفی هماس مشجشدات را بس خطر خشاهد انداخت. در حدیث نبشی آمده اکت:جعمت« لی األرض مسجداً و یرابها طهشراً، فحیاث ماا أدرفتنای الصاله صمیت:۴ خداوند زمین را برای من کجدهفاه و خاک آن را پاکفننده ررار داده اکت. بنابراین هرجا هنگا نماز مرا برکاد، نماز میفزار ».
این حدیث مشرد عم فقیهان ررار فرفتس و بس اکتناد آن در ابشاب مختمف فتشا دادهاند.۲ هرچند فتاوای فقیهان در زمینس مسا می نظیر کجدهفاه نماز، ییمم، نجاکت و طهارت زمین اکت، ولی چنانچس بس نگاهی دیگر بر حدیث نظر افکنایم، بایفماان رداکات خاک را مییشانیم اکتنتاج نماییم و بر آن اکاس عد جشاز آلشده کاختن آن را حکم دهیم. آیا با چنین حدیثی ماییاشان فاات شرعاً هرفس مجاز اکت فس هرجا دلش بخشاهد، بشل و غا ط فند و یا زبالسهای خاشد را بریازد و از ایان رهگاذر محایط زنادفی دیگران را آلشده کازد؟ هرفز!
در ماده ۹ رانشن حااظت و بهسازی محیط زیست، ضمن یعریف انشا آلشدفی، معنی آلشدفی خاک نیز روشان شاده اکات و آن عبارت اکت از «آمیختن مشاد خارجی بس خاک بس میزانی فس برای انسان و کایر مشجاشدات زناده و فیاهاان زیاانآور باشاد.» در فششرهای ایحادیس اروپا یعریف واحدی از آلشدفی خاک وجشد ندارد. در حقشق آلمان، خاک الیس کطحی زمین اکت باس انادازهای فس فارفردهای خاک را انجا میدهد فس شام آب و مشاد کازنده فاز میششد، اما آبهای زیرزمینی و خاک پایین آب زیرزمینای را اکتثنا فرده اکت. ۱
در رژیم پیشنهادی ایحادیس اروپا، واژه خاک شام زیر آبهای زیرزمینی نیز میششد؛ بس این دلی فس باعث آلشدفی خاک میششد؛ زیرا الیس پایین زمین یعنی زیر خاک و آبهای زیرزمینی باعث پخش آالیندهها میششند. آلشدفی الیاس زیارزمین، یهدیادی اکات برای آبهای زیرزمینی و زیرخاک. عالوه بر این، افر رشاعد حافم بر آلشدفی خاک و آبهای زیرزمینی یکسان باشد، از ینارض رشاعد مسئشلیت اجتناب خشاهد شد.۱
آبهای کطحی و هشا در یعریف خاک نمیفنجد و البتس در صشرت آلشدفی آب یا هشا، مییشان طباق رشاعاد رژیام ایحادیاس اروپاا، برای آن مسئشلیت مدنی یا یعهد بس یصایس را مطالبس فرد، اما در یعریف خاک و آلشدفی خاک داخ نمیششد.۲
عنصر فمیدی یعریف آلشدفی خاک، این وارعیت اکت فس از فعالیت انسان بس وجشد آمده باشد. مشاد یاا ارفانیسامهاایی فاس آثاار زیانباری بر فیایت خاک میفذارند، ممکن اکت بس خاک وارد ششند یا از طریق کاختمان و یأکیسات و بناهاا ایان فاار صاشرت فیرد. بنابراین آلشدفی خاک شام حضشر آالیندههایی فس ینها بر اثر حادثاس طبیعای مانناد وجاشد طبیعای اورانیاش ، باس وجاشد میآیند نمیششد. از اینرو آلشدفی خاک را مییشان این فشنس یعریف فرد: «وارد فردن مستقیم یا غیرمساتقیم باس وکایمس عما انسانی، مشاد، یشعشعات فرما یا صدا بس هشا، آب یا خافی فس مییشان برای کالمت انسان مضر باشد یا فیایات محایط زیسات را یغییر دهد فس منجر بس خسارت مادی یا لطمس و یا از طریاق مداخماس در اکاتاادههاای صامحآمیاز و شارو باس محایط زیسات میششد.»۹
دکتشرالعم مصشب ۴۰۰۸ ایحادیس اروپا، خسارت بس زمین را اینفشنس یعریف میفند: «خسارت بس زمین عبارت اکت از هر ناش آلشدفی فس بر اثر وارد فردن مستقیم یا غیرمستقیم مشاد، فرآوردهها، ارفانیزمها یا میکروارفانیزمها بس کطح یا زیرزمین فس خطار بارز یأثیرفذاری زیانبار بر کالمت انسانها دارد.»۰۷
امروزه آلشدفی خاک منابع متااویی دارد. منابع عمده آلشدفی خاک را مییشان بس فارفیری کالحهای شیمیایی و هستسای، وجشد زبالسهای کخت و یجزیسناپذیر و یا فم یجزیسپذیر، اکتااده از کمش دفع آفات نبایی بس ویژه د.د.ت فاس آثاار آن یاا ۲۷ کاال در محیط باری میماند،۷۷ذخیرهکازی و حم و نق مشاد از طریق لشلسهای انتقال مشاد، انباار فاردن فاضاالب شاهری و فضاشالت فارخانسها و همچنین اکتااده از فاضالب بس عنشان مشاد خا ثانشی )اکتااده از مشاد کاختمانی آلشده در پارفها( ماییشاناد باعاث آلشدفی خاک ششد؛ بس عالوه آلشدفی آبهای کطحی نیز مییشاند منجر بس آلشدفیهای خاک فردد.۸۷
پس هرفاه آبی را یافتی و در آن پمیدی و ناپافی کراغ نداشتی، با آن وضش بساز و از آن بیاشا . و برعکس چنانچس در آن چیازی فس آن را ناپاک میفند یافتی، از آن وضش مساز و میاشا ، مگر در حال ناچاری فس در این حال مییشانی فقط از آن بیاشامی؛ ولی از آن وضش مساز، و در این حال ییمّم فن مگر آنکس آب بس مقدار فرّ باشد فس در این صشرت وضش کاختن با آن و آشاامیدن از آن اشکالی ندارد. خشاه چیزی )از نجاکات( در آن افتاده باشد، یا نس یا جایی فس بشی آب دفرفشن نشده باشد)یعنی آن نجاکات فاس در آب ریختس یا افتاده، بشی آب را همانند خشد نساختس باشد( و افر یغییر و دفرفشنی حاص فارد، ناس از آن بیاشاا و ناس وضاش
بساز.
