بخشی از مقاله
بررسی نقش نوآوري به عنوان میانجی در بررسی رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد سازمان
چکیده
هدف اصلی این مقاله، بررسی رابطه انعطاف پذیري تولید و عملکرد سازمان با توجه به نقش سه نوع نوآوري (نوآوري در محصول، فرآیند و سازمان) میباشد. بدین منظور، اطلاعات لازم شرکتهاي کوچک و متوسط استان خوزستان جمعآوري و200 پرسشنامه توزیع گردید که از پرسشنامه هاي توزیع شده، 164 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. شالوده این کار بر مبناي دیدگاه مبتنی بر منابع است که بر طبق آن بهبود در عملکرد شرکت تنها زمانی حاصل میشود که شرکت داراي منابع ارزشمند و توانایی هایی به عنوان منبع کسب مزیت رقابتی باشد. بنابراین با استفاده از معادلات ساختاري نقش میانجی نوآوري در محصول، فرایند و سازمان در رابطه با انعطاف در تولید و عملکرد سازمان مورد آزمون قرار گرفت. یافتهس هاي پژوهش نشاندهنده این است که انعطاف در تولید با میانجیگري نوآوري در محصول، فرآیند و سازمان بر عملکرد سازمان تاثیر معنادار و مثبتی دارد. این بدین معنا است که اگر انعطاف در تولید بر عملکرد سازمان تاثیر داشته باشد، باید به سه نقش نوآوري در محصول، فرآیند و سازمان به عنوان منابعی براي کسب مزیت رقابتی توجه کرد.
١- مقدمه
در عصر کنونی با تغییر شیوههاي تولید، چهره زندگی دگوگون شده است .تولید انعطافپذیر فلسـفهاي متفـاوت دارد کـه در آن رابطه بین قیمت، تعداد، کیفیت و سود برقرار میگردد که با تفکرات گذشته متفاوت است.
توانایی خلق مزیت نسبی و رقابتی در محیط پویا و پرتحول صنعت امروزي یک ارزش است .تولید انعطافپـذیر سیاسـتنسـبتاً جدیدي است که توسط شرکتهاي موفق براي توسعه و افزایش رقابت بهکار گرفته میشود .با استفاده از تولید انعطافپذیر میتـوان انواع محصولات متناسب با نیاز مشتري را تولید کرد (ایران زاده،.(1379
در طی سه دهه اخیر، مفهوم کارخانههاي متمرکز به ایده کارخانههاي انعطاف پذیر براي پاسخ به تغییرات محیطی، تبدیل شده است. بعلاوه با ظهور اینترنت کارخانهها مجبور به پاسخگویی به نیازهاي مشتریان که می توانند به صورت آنـی ارتبـاط برقـرار مـی کنند، هستند. ماندن در محیط متغیر امروزي با درجه رقابت پذیري بالا، اغلب نیاز به توسعه دادن استراتژي هاي شرکت که بتوانـد انعطاف لازم را براي موفقیت در چنین محیطی فراهم آورد، دارد. (اناند1، (2004
بنابراین، سیستم تولید انعطاف پذیر ، توجه قابل ملاحظهاي را به خود اختصاص داده اسـت. از ایـن رو تعـداد زیـادي از مطالـب منتشر شده، پیرامون این موضوع است. این نوشته ها، بیان می دارند که سیستم تولید انعطـاف پـذیر، یـک سیسـتم تولیـدي تمـام خودکار شامل ماشین هاي حمل و نقل خودکار و نگهداري مواد است که تحت یک سیستم کنترل کامپیوتري جامع ، با یکدیگر کـار می کنند. اینمن2 در1991، اوانس و هادوك3 در 1992 درچندین مطالعه ، به بررسی مزیت هاي اجراي این سیستم هـا پرداختنـد.
نتیجه مشترك تمامی این مطالعات این است که اجراي موفقیت آمیز سیستم تولید انعطاف پذیر مزیت هاي متعـددي ماننـد هزینـه هاي نیروي کار، افزایش انعطاف پذیري و تنوع محصول ، بهبود بهره وري ، بهبود پاسخگوئی و افزایش راندمان کـاهش ماشـین آلات را بهمراه خواهد داشت. شرکتهاي زیادي این سیستم ها را مستقر و چنین مزیت هایی را کسب کرده انـد. هرچنـد ، بسـیاري دیگـر ازآنها شکست خورده اند زیرا اجراي موفقیت آمیز آن، نیازمند عملیات موثر است. (دادرس، (1385
شالوده این کار بر مبنی دیدگاه مبتنی بر منابع است که بر طبق آن بهبود در عملکرد شرکت تنها زمـانی حاصـل مـیشـود کـه شرکت منابع ارزشمندي داشته و توانایی هایی به عنوان منابع کسب مزیت رقابتی دارد ( کامیسن4، .(2009
از اولین مطالعات توسط اسکینر5 در سال 1967، سیستم تولید انعطاف پذیر را به عنوان یکی از 4 هدف سیستم هاي تولید که شامل هزینه تولید، کیفیت و تحویل تولیدات بود می داند (اسکینر، .(1967 براي رسیدن به انعطاف پذیري تولید، اسلاك( 1988) 6
سه مرحله توصیه می کند که شامل مرحله اول تعیین الزامات انعطاف پذیري ، اجراي ممیـزي انعطـاف پـذیري ، و توسـعه برنامـه انعطاف پذیري، می باشد (اسلاك، (7198
ژانگ7 و همکاران 2002 انعطاف در تولید را به دوبخش توانایی تولید منعطف و رقابت تقسیم کردند. توانایی تولید منعطف بعـد خارجی رقابت است که توسط مشتریان از لحاظ حجم تولید یا ترکیب منعطف ارزشگذاري میشود. رقابت تولید منعطف 8 که شامل شامل ماشین آلات، کارگر، دسترسی به منابع و راههاي تولید منعطف است را که به عنوان ابعاد داخلی رقابـت کـه بـراي مشـتریان قابل مشاهده نیست، در نظر گرفته می شود (ژانگ،(2002
افزایش رقابت، تلاطم ، تغییر و عدم اطمینان، سازمان را مجبور به پذیرش نوآوري به عنوان بخشی جـدایی ناپـذیر از اسـتراتژي شرکت میکند. مطالعات درباره اینکه، چگونه شرکتها توانایی نوآوري خود را ارتقاء دهند براي مدتها موضوع تحقیقات بسیاري بـوده است (کسکین9، (2006
تحقیقات به این مسئله تاکید دارند که عملکرد بهتر هنگامی رخ می دهد که شرکت توانایی در تجدید مداوم منابع و جلوگیري از تقلید توسط رقبا و تلاش براي انجام بهتر کارها براي بهبود مستمر را داشته باشد. بنابراین، انعطاف در تولید تنها هنگـامی کـه بـا توسعه در توانایی در نوآوري همراه باشد، نتایج فوقالعادهاي دارد (کامیسن، .(2009
توسعه صنایع کوچک و متوسط، رمزتوسعه اقتصادي دهه آینده است. بررسیها نشان داده است که صـنایع کوچـک و متوسـط از راه چهار مجراي کارآفرینی ، نوآوري و تغییر فناوري پویایی صنعت و درنهایت ایجـاد فرصـتهاي شـغلی و افـزایش درآمـد براقتصـاد جهانی تاثیر گذارند.به علاوه، شدت یافتن رقابت جهانی، افزایش بی اطمینانی و تقاضاي فزاینده براي محصولات متنوع باعـث شـده است که توجه به این صنایع بیشتر شود. هرچند صنایع بزرگ به جهت داشتن مزیتهاي ناشی از اثر مقیاس انبوه، دامنه تولید، تجربه اثر سازماندهی، هنوز هم مورد توجه سیاستگذاران اقتصادي هستند؛ اما مزیتهاي صنایع کوچک و متوسط به علت وجود اثر حمـل نقل، اندازه بازار، موثر بودن انتخاب و کنترل ،این صنایع را در تولید اغلب کالاها به انتخـاب اول مبـدل سـاخته اسـت (آشـتیانی، .(1387
ما در این پژوهش با توجه به اهمیت صنایع کوچک و متوسط براي اقتصاد، به بررسی نقش میانجی نوآوري در محصول، فرایند و سازمان در رابطه با انعطاف در تولید و عملکرد سازمان را براي صنایع کوچک و متوسط مورد آزمون قرار دادهایم.
-2 مبانی نظري و پشینه تحقیقات
ووس1 در سال 2005 بر اساس دیدگاه مبتنی بر منابع بیان می کند که تحقیقات بیشتري در زمینـه اسـتراتژي هـاي عملیـاتی براي روشن کردن نیاز به بررسی فعالیت ها، روتین ها و فرایندهاي تجاري که مزیت رقابتی بر مبناي آنها بدست می آید، وجود دارد (ووس، .(2005
بسیاري از محققان تولید انعطاف پذیر را به عنوان مهمترین سلاح رقابتی براي عملیات تولید شرکت در محیط نامطمئن و بـازار پر تلاطم در نظر می گیرند (کامیسن، .(2009
ساسا ا ً پیشگام تولید انعطافپذیر شرکت تویوتا در ژاپن است. بنابه گفته نویسنده کتاب لماشـینی کـه جهـان را دگرگـون کـردل شرکت تویوتا به یک سیستم تولیدي نیاز داشت که موجودي اقلام فراوان نداشته باشد. در سال 1950 تولید سالانه تویوتا بـهمیـزان 2هزار و 685 دستگاه خودرو بود. این در حالی بود که شرکت فورد تنها در یک کارخانه اش هرروز تعداد 7 هزار دستگاه خودرو تولید می کرد. براي افزایش میزان تولید در شرکت تویوتا، فرایند تولید به یک دگرگونی ژرف نیاز داشت. ایـن دگرگـونی از طریـق شـتابان کردن آهنگ تولید ایجاد نشد. بلکه باتوجه به مجموعه اي از اقدامات فنی محقق گردید. زیرا براي ژاپنی ها امکان ایجاد کارخانه هـاي گسترده و پهناور وجود نداشت. چرا که آنها با مشکل کمبود زمین روبرو بودند و شاید این یکی از دلایل شکلگیري سیسـتم تولیـد انعطاف پذیر بود. این حقیقت را سرمهندس تویوتا در سال 1950 هنگام بازدیدش از کارخانه فورد واقع در دیترویت عیـان کـرد. امـا این مهندس زیرك ژاپنی به خوبی آگاه بود که با بهبود فرایند تولید آنها قادرند از گستردگی واحـدهاي تولیـد تـا حـد چشـمگیـري جلوگیري کنند. در این مورد نویسنده کتاب لماشینی که جهان را دگرگون کردل اعتقاد دارد، حتی در دهـه 90 نیـز کارخانـه هـاي خودروسازي شیوه هاي سنتی تولید انبوه را به کار می گیرند. بنابراین 20 درصد از فضا و وسعت کارخانه و 25 درصـد از نیـروي کـار صرف شده بهعلت غلط بودن شیوههاي تولید بههدر میرود (ایران زاده،.(1379
پیش بینی رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد سازمان حدود 20 سال است که مورد بررسی قـرار گرفتـه شـده اسـت. گرچـه بسیاري از ادبیات در این زمینه این رابطه را مورد تایید قرار دادند، اما گاه نتایج متناقضی نیز بدست آمده است ( وکرکا2،.(2000
دي یانگ3 وهمکاران با استفاده از یک نمونه 200 کارخانه تولیدي در 7 کشـور رابطـه بـین انعطـاف پـذیري تولیـد و عملکـرد سازمان را مورد بررسی قرار دادند. آنها در نهایت به این نتیجه رسیدند که رابطه مثبـت و معنـاداري بـین انعطـاف پـذیري تولیـد و عملکرد سازمانی وجود دارد. آنها همچنین به این نتیجه رسیدند که این رابطه توسط ثبات در برنامه تعدیل مـی گـردد (دي یانـگ، .(2008
در این مطالعه ما رابطه بین انعطاف در اتولید را بر روي عملکرد شرکت یک رابطه غیر مستقیم در نظـر گرفتـه کـه انعطـاف در تولید از طریق میانجی گري نوآوري بر عملکرد سازمان تاثیر می گذارد.
OCDE1 در سال 2005 چهار نوع از نوآوري را شناسایی می کند: نوآوري محصول، نوآوري فرایند، نـوآوري بازاریـابی و نـوآوري سازمانی .در مقاله حاضر، بر رابطه نوآوري محصول، فرایند و سازمان با انعطاف پذیري تولید و عملکرد تمرکز می کنـد .ایـن تحلیـل جهت تسهیل درك بیشتر از ارتباط پیچیده میان انعطاف پذیري تولید و عملکرد است. نوآوري، با توجه بـه پیچیـدگی مـدل مـورد بررسی قرار نگرفته است.
یکی از نتایجی که مینور2 در سال 2007 در مطالعه خود بدست می آورد ایـن بـود کـه بـین انعطـاف پـذیري تولیـد و نـوآوري محصول، رابطه مثبت و معنی داري وجود دارد که این را بطه به نوبه خود، بر عملکرد سازمان نیز تاثیر می گذارد (مینور،.(2007
هات چی سن(2007) 3 نشان می دهد که هم زمان مورد نیاز براي معرفی محصولات جدیـد بـه تولیـد و هـم اصـلاح محصـول موجود با دستیابی به سیستم هاي تولیدي پیشرفته، بهبود خواهد یافت (هات چی سن، .(2007
بیشتر سرمایه گذاریهاي جدید صرف جایگزینی تجهیزات می شود. نرخ رشد این سرمایه گذاریها نشان می دهد کـه صـنعت بـه طور مستمر درپی توسعه ظرفیت تولیدي خود است . نوآوري در فرایند تولید باعث می شود که شرکت ، مزیتهایی بر رقبا به دسـت آورد که عبارتند از: - 1 افـزایش سـرعت فرایندتولیـد و - 2 افـزایش قابلیـت انعطـاف تولیـد از یـک محصـول بـه محصـول دیگـر.
نوآوري در طراحی با استفاده از کامپیوتر و سیستم هاي تولید انعطاف پذیر4 لFMSل در بسیاري از بازارها موثر است و نیز بـر روي انواع دیگرنوآوري بخصوص توسعه کاربرد محصول و تجدید تکنولوژي سازمان تـاثیر دارد. ایـن مزیـت رقـابتی را لTBCل یـا مزیـت رقابتی مبتنی بر زمان می گویند. شرکت لتویوتال با استفاده از سیستم تولید قابل انعطاف توانست عرضه ماشین جدید را در عـرض سه سال انجام دهد، شرکت لدترویت ل که سیستم FMS ندارد در عرض پنج سال موفق به عرضه ماشین جدید می شـود. نـوآوري در فرایند باعث می شود که عرضه یکنواخت تولید با کیفیت بالا و یاقیمت پایین امکان پذیر گردد. نوآوري فراینـد نیـاز بـه سـرمایه گذاري اساسی و اغلب بلندمدت دارد و اداره موثر نوآوري فرایند نیاز به مهارتهاي مهندسی ،مدیریت تولید و مهارتهـاي خریـد دارد. (صمد عالی، (1385
کومینگز و پارامیتا 5 بیان کردند که هر اندازه یک سازمان بزرگتر باشد، کارآیی و اثر بخشی آن هم بیشتر است ولی با توجـه بـه سن شرکت ،شرکتهاي جوانتر نوآورتر هستند. اما پژوهشگران گزارش کردند که شرکتهاي تولیدي کوچک و متوسطی کـه بـه ثبـت رسیده اند تمایل بیشتري به افزایش آگاهی درباره نوآوري دارند. همچنین گفته شده که سن سازمان عموما ارتباط مثبتی با عملکرد آن دارد (دراینجا منظور ازاندازه شرکت، تعداد کل کارکنان شرکت است). شرکتهاي تولیدي کوچک و متوسطی کـه داراي سـرمایه گذاري هاي خارجی بوده اند، عملکرد بهتري در رابطه با فروش داشته اند. رقابت، دریک محیط بین المللی باعث می شود که شـرکت براي داشتن خلاقیت و نوآوري بیشتري به چالش بیفتد، زیرا امروزه نوآوري کلید اصلی براي ماندن در صحنه رقابـت اسـت. جهـانی شدن براي بعضی از شرکتهاي تولیدي کوچک و متوسط که فاقد نیروي انسانی کافی، منـابع مـالی، مهـارت در زبـان و چشـم انـداز بین المللی هستند، یک امر هولناك و دلهره آور است. هم ویژگیهاي مبتنی براستراتژي و هم عوامل مرتبط با رقابت، تاثیر مستقیم بر نوآوري سازمانی دارند ( لین1،.(2007
تحقیقات نشان دادند که شرکتهایی که داراي سیستم تولید انعطـاف پـذیر هسـتند از شـرایط بهتـري بـراي انعطـاف سـازمانی برخوردارند. نوآوري سازمانی شرکت باعث ایجاده انگیزه در نیروي کار می شود که منجر به این مسـئله مـی شـود کـه نیـروي کـار توانایی بیشتري براي مواجه با چالشهاي ناشی از روش خاص تولید براي تطبیق با تغییـرات در تقضـا و نیازهـاي مشـتریان ،داشـته باشند که در نهایت می توان گفت که تاثیر مثبتی هم بر عملکرد شرکت دارد (کامسین، .(2009
-3 تعریف مفهومی متغیرها
انعطاف پذیري تولید: انعطاف در تولید به معنی توانایی گسترش مجدد کارایی منـابع در صـورت تغییـر در نیازهـاي محیطـی است که در این پژوهش قابلیت انطباق با تغییرات در تقاضا و تکنولوژي مدنظر میباشد.
عملکرد سازمانی: میزان مطلوبیت و مرغوبیت فعالیت هاي سازمان است که در ایـن پـژوهش از دو بعـد عملکـرد اقتصـادي و
رضایت از عملکرد مورد توجه است.
نوآوري محصول: بر طبق تعریف OCDE نوآوري محصول معرفی یک کالا یا خدمت است که یا جدید باشد و یا به طور معنی داري از نظر مشخصات یا مورد مصرف تغییر یافته باشد.
نوآوري فرایند: بر طبق تعریف OCDE نوآوري فرایند عبارت است از اجراي یک روش تحویل یا تولید جدید و یا اینکه به صورت قابل توجهی بهبود یافته باشد.
نوآوري سازمانی: بر طبق تعریف OCDE نوآوري سازمانی عبارت است از اجراي روش سازمانی جدید در شیوه هاي کسب و کار ، محل کار، و یا روابط خارجی شرکت.
-4 متغیرهاي کنترلی
در این پژوهش اندازه، عمر شرکت، و عدم اطمینان محیطی به عنوان متغیرهاي کنترلی در نظر گرفته شده است.
اندازه شرکت : توسط تعداد کارکنان سنجیده شده است.
عمر شرکت: برابر تعداد سالها بعد از تاسیس شرکت است.
عدم اطمینان سازمانی: توسط سه بعد پویایی، ظرفیت محیط و پیچیدگی محیط سنجیده شده است.
-5 فرضیههاي پژوهش
فرضیه :1 نوآوري شرکت رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت را میانجیگري میکند.
فرضیه :2 نوآوري محصول رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت را میانجیگري میکند.
فرضیه :1-2 بین انعطاف در تولید و نوآوري محصول شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :2-2 بین نوآوري محصول و عملکرد شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :3 نوآوري فرایند رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت را میانجیگري میکند.
فرضیه :1-3 بین انعطاف در تولید و نوآوري فرایند شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :2-3 بین نوآوري فرایند و عملکرد شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :4 نوآوري سازمانی رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت را میانجیگري میکند.
فرضیه :1-4 بین انعطاف در تولید و نوآوري سازمانی رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :2-4 بین نوآوري سازمانی و عملکرد شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :5 بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد.
فرضیه :6 عمر شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت دارد.
فرضیه :7 عمر شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت با میانجیگري نوآوري دارد.
فرضیه :8 اندازه شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت دارد.
فرضیه :9 اندازه شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت با میانجیگري نوآوري دارد.
فرضیه :10 عدم اطمینان محیط شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت دارد.
فرضیه :11 عدم اطمینان محیط شرکت اثر کنترلی بر رابطه بین انعطاف در تولید و عملکرد شرکت با میانجیگري نوآوري دارد.
-6 متدولوژي
-1-6 ابزار پیمایش
به منظور آزمون فرضیات از روش مطالعه (پیمایش) پرسشنامهاي استفاده شده. جامعـه آمـاري را کـل شـرکتهـاي کوچـک و متوسط استان خوزستان، در نظر گرفته شده است. تمام معیارهاي سنجش برگرفته از ادبیات موجود پژوهش بوده و نویسندگان این معیارها را مطابق با شرایط واقعی ایران تعیین کردند و پس پیمایش اولیه در شهر اهواز آنها را اصلاح نمودهاند. کلمات و جملات بـه منظور درك و فهم در محیط ایران تغییر یافتهاند. پرسشنامه بر پایه مقیاس پنج نقطهي لیکرت مورد سـنجش طراحـی شـده اسـت 1)کاملاً- مخالف تا 5کاملاً- موافق).
-2-6 نمونه
پیمایش تحقیق حدود 3 ماه از مهر تا آذر 1389 به طول انجامید. در پیمایش اصلی، تلفن، فالکس و مصاحبه فردي بـه منظـور تکمیل پرسشنامه از شرکتهاي کوچک و متوسط استان خوزستان مورد استفاده قرار گرفتنـد. بـه علـت عـدم دسترسـی بـه کلیـه شرکتها روش نمونهگیري خوشهاي مورد استفاده قرار گرفت، از شهرستانهاي استان خوزسـتان 5 شهرسـتان (اهـواز، اندیمشـک، ماهشهر، خرمشهر و شوشتر)به طور تصادفی انتخاب شد و پرسشنامه بین شرکتها توزیع گردید. حجم نمونه بدست آمده 151 بوده و از آنجا که احتمال میرفت برخی از پرسشـنامههـا برگردانـده نخواهـد شـد 200 پرسشـنامه توزیـع گردیـد، کـه در نهایـت 187
پرسشنامه بطور کامل پاسخ داده شد، یعنی حدود پرسشنامهها %93 بازگشته و بررسی قرار گرفتند. که %33 ایـن پرسشـنامههـا در شهر اهواز، %22 در اندیمشک، %19 در خرمشهر، %14 در شوشتر و %12 در ماهشهر تکمیل گردیده اسـت. بـه علـت کامـل نبـودن برخی از پرسشنامهها تعدادي از آنها حذف گردید و در نهایت 164 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
در این طرح پژوهشی براي حداقل کردن تاثیر اریب معمـول از روش پیشـنهاد شـده توسـط پادسـاکوف١ و همکـاران (2003)
استفاده کرده، وي بر این باور است که دو روش ابتدایی براي کنترل اریب وجود دارد: -1 طراحی رویههاي طرح پژوهش -2 کنتـرل آماري در پژوهشها، در رویه پژوهش منظور کاهش اریب دو راهکار معمول به کار گرفته شد. اول به پاسخ دهنـدگان اجـاز داد شـد بدون ذکر نام پاسخ دهنده، دوم به پاسخ دهندگان اطمینان داد شد که در اینجا هیچ پاسخ درسـت یـا غلطـی وجـود نـدارد و آنهـا بایستی به سوالات تا حد امکان صادقانه پاسخ دهند.
در کنار کنترل رویهاي، از آزمون نرمال بودن چند متغیره شامل بررسی دادههاي دور افتاده از یک طـرف و محاسـبهي کجـی و کشیدگی تک متغیره و نرمال بودن چند متغیره از سوي دیگر است، استفاده شده؛ کـه نتـایج آن در جـدول شـماره 1 آمـده اسـت.
گزارش شدن شاخصهاي مرتبط با نرمال بودن تک متغیره (اریب و کشیدگی براي هر یک از متغیرهاي مشاهده شده، خطاي معیار آنها و نسبت بحرانی براي هر یک) به این لحاظ داراي اهمیت است که اگر نرمال بـودن تـک متغیـره بـراي هـر یـک از متغیرهـاي مشاهده شده نقض شود، نرمال بودن چند متغیره نیز نقض خواهد شد(قاسمی، .(1389
