بخشی از مقاله
بررسی و نقش انعطاف پذیری در مسکن سنتی ایرانی- اسلامی
نمونه موردی خانه حاج حسین غفوری (قزوینیها)
چکیده
در معماری سنتی ایران، مفهوم انعطافپذیری از شاخصه های اساسی در شکلگیری عناصر اجتماعی و فضایی است با توجه به محدودیتهای روز افزون فضا و منابع، مطالعه کاربردی این مفاهیم در طراحی مسکن جوامع امروزی و مدرن نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. انعطافپذیری وابسته به عوامل مختلف عملکردی، اجتماعی- روانی و اقتصادی است که در طول زمان با تغییر در نظام مسکونی خانواده، بعد خانوار، تغییر نیازهای فصلی و روزانه و تغییر فعالیتهای اعضای خانواده، میتواند ضمن حفظ ساختار و بهرهگیری از فضا و مکان اولیه، پتانسیل و امکان بهینهسازی و تطبیق با نیازها و چالشهای آتی را نیز فراهم سازد.
در این مقاله روند طراحی و اصول کلی مسکن انعطافپذیر به ویژه در بافت و معماری سنتی ایران مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با مطالعه موردی انجام گرفته، ویژگیها و چگونگی ایجاد ساختاری انعطافپذیری در یک نمونه عملی شاخص از معماری سنتی و ایرانی، اسلامی تبیین گردیده و در نهایت پیشنهاداتی جهت بهرهگیری از این اصول در طراحی مسکن انعطاف پذیر در جوامع امروزی ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: انعطافپذیری، معماری سنتی، مسکن، تغییرپذیری، تنوعپذیری
مقدمه
مفهوم انعطافپذیری در مباحث معماری و طراحی مسکن به طور ویژه یک مبحث اساسی و مهم در تاریخچه معماری و بـه ویـژه معمـاری مسـکونی مـی باشد.هر چند که امروزه با گسترش روز افـزون تغییـر کـاربری فضـاها از یـک سـو، محـدودیت ودر دسـترس نبـودن فضـای کـافی از سـوی دیگـر و نیـز فاکتورهای غیر مستقیم زمان و هزینه، استفاده از مفهوم انعطاف پذیری در طراحی مسکن اهمیت ویژه ای یافته است، اما تاریخچه انعطافپذیری در ایـران در طراحی را می توان بدون اغراق به تاریخ شروع علمی طراحی و معماری توسط بشر نسبت داد. انسان همواره در طرح فضاها و کـاربری مسـاکن مـورد استفاده، نیم نگاهی به امکان تغییر در کاربری یا فضا به منظور انطباق با نیازهای آینده یا شرایط متغییر آتی داشته و این مساله را در طرحهای مورد اسـتفاده خود تا حد ممکن لحاظ نموده است.تاریخچه انعطاف پذیر در ایران عمدتا در نمونه های معماری سنتی ماقبل مشاهده شده است و در معماری خانـههـای معاصر، متاسفانه با وجود محاسن عمده و نیازهای روز افزون و به کارگیری آن کم رنگ گردیده اسـت. آنچـه بایسـتی در ایـن برهـه زمـانی مـورد توجـه کافی قرار گیرد باز تعریف مجدد و دسته بندی دقیق مفهوم انعطاف پذیری در مسکن، طیف ها و مصادیق مختلف آن و بررسی حوزههای مداخلهای اسـت که می توان با به کارگیری مناسب از آنها مزایای کاربرد مسکن انعطافپذیر در طراحی و معماری معاصر را نیز محقق نمود. قطعا با توجه به شرایط ویـژه انسان معاصر در عصر حاضر که از ویژگیهای مهم آن صنعتی شدن و ارزش روز افزون زمان و هزینه در برنامه ریزیهای آتی می باشد، در آینـده نزدیـک طراحی مسکن های انعطاف پذیر در مفهوم گسترده آن نقش به سزایی در افزایش کارایی و توانایی رفع نیازهای مختلف جوامع بشری خواهد داشت.
-1 مفهوم انعطافپذیری
انعطاف پذیری در لغت به معنی شایستگی هماهنگی با هر وضع و هر محیط و به طور عام به قابلیت تغییر در سیستمی گفته میشود که در راسـتای دسـتیابی به شرایط و نیازها صورت پذیرد و نیز پتانسیل پاسخگویی به نیازهای آتی را داشته باشد. [1]
انعطاف پذیری رویکردی است که طراح به جهت پاسخگویی به نیاز مخاطب خود، به تغییر الگوی عملکردی پـروژه مطـابق بـا خواسـت خـود-آگاهانه یا غیر آگاهانه و نیز ارائه طرحی منعطف با خواستههای متغیر، در جستجوی اعمال آن میباشد. [2]
-2 انعطافپذیری در مسکنهای سنتی ایرانی
انعطاف پذیری از دیر باز با کیفیت مطلوب در مسکن سنتی شهری و روستایی ایران مـورد اسـتفاده بـوده اسـت. در معمـاری سـنتی ایـران انعطـافپـذیری همواره یکی از مفاهیم کلیدی و بخشی از الفبای عوامل و عناصر اجتماعی و فضایی بوده است.
تنوع پذیری و مفهوم فضای چند عملکردی در مقیاس خرد تا کلان خانه، از تغییر عملکرد اجزاء و عملکرد تشکیل دهنده اتاقها تا تغییر عملکـرد اتاقها و فضاهای سرپوشیده پیرامون حیاط خانه و تغییر و تبدیل عملکرد بخشهای آن قابل تحلیل است. مفهوم تطبیقپذیری و انطبـاق فضـاهای کالبـدی بـا عملکردهای متغیر فصلی و روزانه تمامی مقیاسهای تعریف شده را شامل می شود. عموما تغییرپذیری بیشتر در مقیـاس کـلان خانـه و اسـتفاده از بخشـهای مختلف آن در شرایط مختلف مصداق دارد.
در هر کدام از سه گونه تعریف شده، عامل زمان نقش مهمی را ایفا میکند. تنوع پـذیری فضـا و مفهـوم فضـای چنـد عملکـردی از ویژگیهـای درونی و ادارکی فضای سنتی است. این مفهوم با زندگی روزمره مردم نیز هماهنگی و سازگاری کامل داشته است. درک تأثیر گذشت زمان در اینگونـه، نسبت به گونه های دیگر پیچیدگیهای بیشتری دارد. تطبیق پذیری و جابجایی در بخشها و فضاهای خانه به عامل زمان و تغییر روز و شب فصـلهای سـال وابستگی واضحتری دارد. مثلاً استفاده از بام خانه و بهار خواب در شبهای تابستان، یـا اسـتفاده از ایوانهـای خانـه در صـبح تابسـتان، و یـا اسـتفاده از تـالار تابستان نشین در ظهر تابستان متناسب با تغییر زمان است. تغییرپذیری و تفکیک و تجمیع بخشهای اصلی خانه سنتی وابسـته بـه تحـولات مهـمتـری از رشـد خانواده و تغییرات آن و در نتیجه وابسته به زمانهای طولانیتری از زندگی خانواده است.
مصداقی از انعطاف پذیر معماری سنتی- ایرانی همانگونه که ذکر شد، چند عملکردی بـودن فضـاها از ویژگـیهـای درونـی و ادراکـی فضـای سنتی محسوب می گردد. این ویژگی زمینه شکل گیری فعالیت های متنوعی را در طول زمان- مکان فراهم میآورد. در این خصوص به عنوان یـک نمونـه موردی مناسب جهت بررسی خانه حاج حسن غفوری واقع در بافت قدیم اصفهان که معماری آن الهام گرفته از دوره صفویه می باشد و نیز قدمت آن بـه دوران ناصرالدین شاه قاجار باز می گردد، در نظر گرفته شده است. در این مقاله علاوه بر بررسی این نمونه ، به توصیف طیـفهـای مختلـف انعطـاف در مسکن سنتی پرداخته می شود.
-1-2 تنوعپذیری (فضای چند عملکردی)
یکی از مهمترین ویژگی های انعطاف پذیری در خانه های سنتی چند عملکردی بودن فضای خانه و مسکن است. تنوعپذیری که معنـای آن قابلیـت فـراهم آوردن استفاده های مختلف از فضامی باشد، به دو متغیر فضا و زمـان بسـتگی دارد. براسـاس ایـن تعریـف، فضـاهای خانـه در مقیـاسهـای مختلـف هـم میتوانند برای چند عملکرد بطور همزمان و هم برای عملکردهای مختلف در زمانهای مختلف استفاده شوند.
در خانه های سنتی تنوع پذیری با تبعیت نقشه خانه از یک الگوی عام شکلگیری و با استفاده از نظام مبنای پیمون امکـانپـذیر مـیشـود. حیـاط خانه به دلیل قرارگیری در مرکز، محل تقسیم عملکردها بوده و قابلیت تبدیل به فضایی جمعی برای میهمانی ها و جشنهـا را داشـته اسـت. ایـن مرکزیـت بیش از آنکه مرکزیت فیزیکی باشد، تمرکزی مفهومی و عملکردی است. عمق فضاهای نورگیر در جبهههای مختلف حیاط متفاوت است. گاه این عمق در حد طاق نماهای دیوار محصور کننده و گاه به عمق اتاق تالار و بادگیر است.
قابلیت دسترسی خنثی به اتاق ها از طریق حیاط و راهروهای ارتباطی (تختگاه)، تنـوع عملکـردی اتـاقهـا را میسـر مـیسـاخته اسـت. ایـن گونـه ارتباط های داخلی موجب تلفیق کارکردها در یک فضا و تقلیل اتلاف فضاهای ارتباطی میشود. به این ترتیب حتی فضایی ارتباطی همچـون تختگـاه کـه رابط فضای دو اتاق مجاور میباشد خود، فضایی چند عملکردی است.
تنوع پذیری در فضاهای خدمت گیرنده و اصلی خانه در لایه اولیه پیرامون حیاط بیش از فضاهای ارتباطی و فضاهای خدماتی بـوده اسـت. تنـوع عملکردی و فضایی اتاق هایی همچون سه دری، پنج دری و غیره متناسب با نیازهای روز خانواده و استفاده از هر فضا در زمانهای مختلف بوجود میآمـد.
اتاق سه دری معمولاً برای نشیمن خصوصی خانواده، کارهایی چون قالی بافی و خواب استفاده می شد. ثابتترین فضاهای خانه سنتی را فضـاهای خـدمت دهنده همچون آشپزخانه تشکیل میدادند که معمولاً در لایههای دورتر نسبت به حیاط قرار میگرفتند.(تصویر شماره یک)
تصویر شماره یک: نقشه طبقه همکف خانه نمونه: خانه حاج حسن غفوری (قزوینیها) واقع در بافت تاریخی اصفهان[3]
عناصری چون هشتی یا دالان ورودی نیز ضمن ایجاد فضای واسـطه میـان بیـرون و درون و انتقـال از فضـای عمـومی و نیمـه عمـومی بـه فضـای خصوصی خانه به طور مستقل فضای تقسیم و ارتباط با همسایگان نیز بوده انـد. دالان ورودی در نمونـه هـایی بسـیار طـولانی و در نمونـههـای دیگـر طـول کمتری دارد. دالانهای طویل اغلب به صورت دربندهای خصوصی عمل میکردند.(تصاویر شماره دو و سه)
تصویر شماره دو: فضای داخلی تالار اصلی خانه نمونه. تصویر شماره سه: دالان ورودی خانه نمونه.
تنوع عناصر تشکیل دهنده خانه در مقیاس ریزتر آن نیز وجود دارد. از جمله سر در ورودی خانه با سلسله مراتب ورود، فضای نشستن (پیـر نشـین) و غیـره فضاهای متنوعی را برای عملکردهای مختلف بوجود می آورد. در عناصر تشکیل دهنده اتاق و لایه های عملکردی دیوار نیز متنوعی وجود دارد. عناصری
