مقاله بررسی کیفیت اسانس قسمت های مختلف گیاه کلپوره

بخشی از مقاله

بررسی کیفیت اسانس قسمت های مختلف گیاه کلپوره

چکیده

گیاه کلپوره یا مریم نخودی، گونه ای از گیاهان دارویی است که دارای نام علمی Teucrium polium L. بوده، از تیره نعناییان )Lamiaceae( و متعلق به جنس Teucrium می باشد. در طب سنتی برای درمان برخی بیماری ها همچون دیابت استفاده می شود و خواص درمانی مختلفی همچون ضد درد، ضد تب، آنتی اکسیدانی و کاهش دهنده فشار خون برای آن درنظر گرفته می شود، که این خواص درمانی به دلیل وجود ترکیب های شیمیایی متعدد در اسانس حاصل از آن است. تاکنون تحقیقات انجام شده بر روی این گیاه، فقط به منظور استخراج و شناسایی ترکیب های حاصل از اسانس اندام های هوایی و خواص دارویی آن بوده است و هیچ گونه تحقیقی بر روی کیفیت اسانس حاصل از میوه این گیاه و همچنین بررسی کمیت و کیفیت اسانس حاصل از تمام قسمت های گیاه مذکور، انجام نشده است. در این مقاله به بررسی کمیت و کیفیت اسانس حاصل از تمام قسمت های این گیاه می پردازیم، در این تحقیق، به سبب وجود ترکیب های α-pinene(18.2%)، β-pinene(10.1%) و limonene(5.0%) متعلق به اسانس میوه گیاه کلپوره که دارای مقادیر قابل توجهی بوده و همچنین خواص دارویی و درمانی آنها، اسانس حاصل از میوه این گیاه نیز از کمیت و کیفیت بالایی برخوردار است. بر اساس نتایج حاصل از این بررسی، مشخص گردید که اسانس حاصل از قسمت میوه این گیاه نیز، همانند اندام های هوایی آن دارای درصد بالایی از ترکیب های عمده بوده و همچنین دارای خواص دارویی و درمانی ویژه ای همچون ضد باکتریایی، ضد سرطانی و جلوگیری از آلزایمر می باشد.

واژههای کلیدی: اسانس، ترکیبات شیمیایی، کلپوره، گیاهان دارویی، مریم نخودی، Teucrium polium L.

-1 مقدمه

داروهای طبیعیخصوصاَگیاهان دارویی، طی سالیان متمادی تنها راه درمان محسوب می شد و در عین حال مواد اولیه موجود در آنها در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می گرفت. به دلیل وجود مواد مؤثره موجود در داروهای گیاهی و همراه بودن آنها با مواد دیگر، پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردار می باشند، بنابراین در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی آورند. از این رو برتری قابل ملاحظه ای نسبت به داروهای شیمیایی دارند. آنچه گیاهان دارویی را حائز اهمیت نموده است، خواص درمانی آنها برای درمان بسیاری از بیماری ها از جمله سرطان[1]، دیابت[2]، بیماری های عفونی[3]، عصبی[4]، سوختگی[5]، گوارشی[6] و آترواسکلروز[7] می باشد.
گیاه کلپوره یا مریم نخودی یکی از گیاهان دارویی است که دارای نام علمی Teucrium polium L. بوده، از تیره نعناعیان )Lamiaceae( و متعلق به جنس Teucrium می باشد. این گیاه دارای فرم رویشی علفی چند ساله بوده و بر اساس طبقه بندی پنجگانه رانکایر دارای تیپ بیولوژیک همی کریپتوفیت می باشد.[8] تیره نعناعیان شامل 222 جنس و 4222

1

گونه گیاهی می باشد که در نواحی مختلف پراکندگی داشته، اما بیشترین تراکم آن در منطقه مدیترانه می باشد.[9] جنس Teucrium متعلق به خانواده نعناعیان می باشد که دارای 222 گونه مختلف بوده و تنها 12 گونه آن در ایران وجود دارد، که از بین آنها می توان به گونه کلپوره )Teucrium polium L.( اشاره نمود.[12]

کلپوره گیاهی علفی، پایا و نیمه وحشی است. این گیاه به ارتفاع 5 تا 52 سانتی متر با پوشش کرکی متنوع و برگ هایی مستطیلی می باشد. گل های مریم نخودی، خوشه ای و به رنگ قرمز روشن بوده که در اواسط بهار تا اواسط تابستان در انتهای ساقه ظاهر می شوند. میوه این گیاه چهار قسمتی و قهوه ای رنگ بوده و دانه آن ریزتر از دانه انیسون و کمی تند است. ریشه آن به رنگ ارغوانی است و تمام قسمت های گیاه نیز خوش بو می باشد. مریم نخودی در ایران دارای دو زیر گونه به نام های مریم نخودی طناز قد بلند )T.Chamaedry subsp.syspirense( و مریم نخودی طناز عراقی یا برگ دندانه ای
)T.Chamaedry subsp.sinuatum( می باشد.[11]
کلپوره یکی از گیاهان دارویی است که از زمان بقراط و جالینوس مصرف درمانی داشته است.[12] از آن در طب سنتی برای درمان دیابت[13] و به عنوان آنتی باکتریال استفاده می شود.[14] از خواص درمانی آن می توان به موارد مختلفی همچون خواص آنتی اکسیدانی، ضد تب و ضد میکروب، ضد درد[12] و اثرات کاهش دهنده کلسترول و تریگلیسیرید، پایین آورنده فشار خون[13] و چند خاصیت دیگر اشاره نمود.

با استخراج و شناسایی ترکیبات موجود در گیاهان دارویی و بکارگیری از آنها برای ساخت داروهای جدید، می توان به روش های درمانی کم هزینه و با عوارض جانبی کمتر، برای درمان بیماری ها دست یافت.[15] مواد مؤثره گیاهان دارویی دو نوع هستند: -1 مواد حاصل از متابولیسم اولیه و حیاتی که توسط عمل فتوسنتز در همه گیاهان سبز بوجود می آید. -2 مواد حاصل از متابولسیم ثانویه که توسط گیاه و در اثر جذب ازت تولید می شود. این مواد اغلب برای خود گیاه بدون فایده است، ولی اثرات درمانی قابل توجه ای دارند. این ترکیبات شامل اسانس های روغنی، رزین ها و آلکالوئیدهای مختلف می باشند.[16]

بررسی های فیتوشیمیایی صورت گرفته بر روی گیاه کلپوره منجر به استخراج و شناسایی ترکیبات مختلفی همچون آلفاپینن))α-Pinene، بتاپینن))Beta-Pinene، بتابوربورن))β-Bourbonene، سابینن))Sabinene، لیمونن))Limonene و

برخی ترکیبات دیگری شده است. تمام تحقیقات انجام شده در این زمینه، مربوط به استخراج و شناسایی ترکیبات شیمیایی حاصل از اندام های هوایی گیاه کلپوره بوده است، در صورتی که میوه این گیاه نیز دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی می باشد

و پیش از این هیچ تحقیقی بر روی آن انجام نشده است. بر اساس تحقیقاتی که در این زمینه انجام دادیم و منجر به استخراج
و شناسایی ترکیبات شیمیایی حاصل از اسانس میوه گیاه کلپوره گردید[17]، در این مقاله به بررسی کیفیت ترکیبات شیمیایی حاصل از اسانس قسمت های مختلف گیاه کلپوره )Teucrium polium L.) می پردازیم.

-2 پیشینه تحقیق

تاکنون تحقیقات متعددی بر روی اندام های هوایی گیاه کلپوره، به منظور استخراج و شناسایی ترکیبات شیمیایی حاصل از اسانس آن انجام شده است. با توجه به هدف این مقاله یعنی بررسی و مقایسه ترکیبات شیمیایی حاصل از اسانس قسمت های مختلف گیاه کلپوره، در این بخش به چند مورد از آن اشاره خواهیم کرد.

به دنبال بررسی های انجام شده بر روی اسانس گیاه کلپوره در استان کرمان، 28 ترکیب شناسایی شد، ترکیبات شناسایی شده %99/75 اسانس را به خود اختصاص داده که بازده اسانس در این بررسی %2/75 بوده است. در این تحقیق ترکیبات α-pinene(12/52%)، Caryophyllene oxide(9/69%)، β-pinene(7/09%)، Linalool(10/63%) و

β-Caryophyllene(6/98%) با %46/91 به عنوان ترکیبات اصلی اسانس، بیشترین درصد اسانس را تشکیل می دادند.[18]

بر اساس تحقیقاتی که بر روی گیاه کلپوره در دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد، 6 ترکیب عمده اسانس بالای %5 عبارت بودند از: α-pinene(11.33%)، β-pinene(5/77%)، E-piperitenone oxide(21.72%)، spathulenol(6.23%)،

limonene(5.03%) و .[19] carvone(11. 29%)

در استان لرستان طی بررسی های به عمل آمده در سه اکوتیپ کوهدشت، الشتر و خرم آباد ترکیبات بی سیکلو ژرماکرن، فارنزن، بتا-کاریوفیلن، کارواکرول، ژرماکرن دی و بتاپینن به عنوان ترکیبات اصلی اسانس گیاه مذکور نام برده شد. در این بررسی برای اکوتیپ های خرم آباد، الشتر و کوهدشت به ترتیب تعداد 25، 17 و 21 ترکیب شیمیایی موجود در اسانس شناسایی گردید. همچنین بازده اسانس به ترتیب برای اکوتیپ های خرم آباد، الشتر و کوهدشت مقادیر %2/6، %2/4، و %2/28 محاسبه شد. در اکوتیپ کوهدشت از بین ترکیبات شیمیایی شناسایی شده در مجموع 5 ترکیب بیشترین مقدار را به خود اختصاص دادند که شامل: بتا کاریوفیلن((%14، جرماکرن دی((%11، بی سایکلوجرماکرن((%11، آلفا کامفن((%9/2، فرانسیس بی((%18/9 هستند. در اکوتیپ الشتر نیز در مجموع 6 ترکیب شامل: بتا کاریوفیلن((%18، لینالول( (%16/5، جرماکرن دی((%9/8، کارواکرول((%6/9، فرانسیس بی((%6/3 و والنین (%5/1 ) بیشترین مقادیر را به خود اختصاص دادند. در اکوتیپ خرم آباد 7 ترکیب بتا کاریوفیلن((%29/5، فرانسیس بی((%11/2، بتا پینین((%12/8، کارواکرول((%8/3، بی سا یکلوجرماکرن((%6/4، آلفا پینن((%5/2 و جرماکرن دی((%3/1 در مقایسه با سایر اکوتیپها بالاترین میزان را داشتند. در این بررسی اکوتیپ خرم آباد با بازده اسانس %2/6 و تعداد 25 ترکیب شیمیایی شناسایی شده موجود در اسانس، از سایر اکوتیپ ها برتر شناخته شد.[22]

در استان مازندران بر اساس تحقیقات انجام شده در 9 رویشگاه مختلف (G1-G9)، ترکیبات عمده اسانس بالای %12 در گیاه مورد نظر، عبارت بودند از: رویشگاه :G1 سابینن((%28/4، ژرماکرن دی((%11/2، :G2 ژرماکرن دی((%19/64، سابینن((%18/75، :G3 سابینن((%28/58، سیس سزکوئی سابینن هیدرات((%12/46، :G4 سابینن((%15/47، ژرماکرن دی((%12/8، :G5 ژرماکرن دی((%18/27، سابینن((%12، :G6 سابینن (%29/3)، آلفا-پینن((%12/1، :G7 ای-نرولیدول (%23/21)، سابینن((%22/14، :G8 سابینن( (%31/35، ای-نرولیدول((%15/81، والریانول( (%12/23 و :G9 سابینن (%26/93)، بتا-پینن(.(%21 /23 در این بررسی به ترتیب رویشگاه های G6، G9، G3 و G4 به دلیل داشتن درصد بالایی از سه ماده آلفاپینن، بتاپینن و لیمونن و خواص دارویی ویژه ای که این ترکیبات دارند، به عنوان رویشگاه های دارای کیفیت بالایی از اسانس مطرح گردید.[21]

طی بررسی های صورت گرفته بر روی گیاه کلپوره به منظور شناسایی ترکیبات فرّار آن، در شهر کاشمر از توابع استان خراسان رضوی، 14 ترکیب از اسانس گیاه مورد نظر شناسایی شد که %98/8 اسانس را به خود اختصاص داده و بازده اسانس در این تحقیق %2/2 بوده است . ترکیبات عمده عبارت بودند از: cis-chrysanthenol(13/8)، chrysanthenone(13/6) و .[22]1,8-cineole(21/7%)

طی بررسی های به عمل آمده بر روی اسانس حاصل از گیاه کلپوره که در مرحله گلدهی در استان کرمان صورت گرفت، 21 ترکیب شناسایی شدند، این ترکیبات %92/4 اسانس را به خود اختصاص داده که بازده اسانس در این بررسی %2/5 بوده است. در این تحقیق ترکیبات Germacrene ,Beta-Myrcene(10/05%) ,Bicyclogermacrene(8/25%)

Bete-Pinene(11/02%) ,Spathulenol(15/06%) ,D(8/15%) و Linalool(4/02%)با %66/66بیشترین درصد اسانس راتشکیل می ادند.[23]

در استان تهران، بر اساس تحقیقات انجام شده بر روی اسانس حاصل از اندام های هوایی گیاه کلپوره در مرحله گلدهی، 22 ترکیب مورد شناسایی قرار گرفت، این ترکیبات %93/6 اسانس را به خود اختصاص داده و از ترکیب های

β-Caryophyllene(29%)، β-pinene(11%)، α-pinene(5/5%)، farnesene(13%) و germacrene D(6.5%) به عنوان ترکیبات اصلی اسانس گیاه مذکور نام برده شد. بازده اسانس در این تحقیق %2/5 بوده است.[24]

در طی تحقیقات صورت گرفته بر روی گیاه کلپوره جمع آوری شده از 4 شهر مختلف در استان فارس (شهرهای کاکان، کمهر، سپیدان و زیباشهر)، 22 ترکیب از شهر کاکان، 18 ترکیب از شهر کمهر و 25 ترکیب از شهرهای سپیدان و زیباشهر

3

مورد شناسایی قرار گرفت که از میان آنها β-pinene(10/9%)، p-Cymene(2/9%)، β-Caryophyllene(28/4%)، farnesene-cis-b(10/7%)، carvacrol(8/6%)، α-pinene(6/4%) و Bicyclogermacrene(6/2%) متعلق به زیباشهر، ترکیبات bicyclogermacrene(12%)، Farnesene-cis-b(18/4%)، linalool(7/8%)، β-Caryophyllene(12/8%)، germacrene D(11/8%)، y_cadinene(3/2%)، و α-camphene(6/1%) متعلق به شهر کاکان، ترکیب های valenene(5/4%)، germacrene D(13/4%)، β-Caryophyllene(15/3%)، Linalool(15/6%)، carvacrol(7/1%)، farnesene-cis-b(5/6%) و spathulenol(4/2%) متعلقبه شهرکمهر وترکیب های β-Caryophyllene(20/6%)، farnesene-cis-b(9/8%)، germacrene D(9/3%)، Carvacrol(6/5%)، α-pinene(5/1%)، Linalool(4/4%) و

β-pinene(7/3%) متعلق به شهر سپیدان، ترکیب های اصلی اسانس گیاه فوق را تشکیل می دادند. در این بررسی، بازده اسانس متعلق به شهر های کاکان، کمهر، سپیدان و زیباشهر به ترتیب مقادیر %2/26، %2/31، %2/69 و %3/26 بوده است.[25]

-3 یافته ها

تا کنون اسانس میوه های گونه های جنس Teucrium استخراج نشده و اجزاء تشکیل دهنده آن نیز شناسایی نگردیده است. با توجه به بررسی هایی که در تحقیقاتمان بدین منظور انجام گردید، میوه گیاه کلپوره بعد از جمع آوری از استان هرمزگان و شناسایی علمی، بصورت تازه خرد شده و اسانس آن به روش تقطیر با آب )Hydro distillation( بوسیله دستگاه کلونجر )Clevenger apparatus( استخراج گردید، سپس توسط دستگاه های GC و GC/MS ترکیبات شیمیایی آن شناسایی گردید. حاصل این تحقیق، شناسایی 45 ترکیب مختلف بود (جدول (1، این ترکیبات %91/2 اسانس را به خود اختصاص داده که بازده اسانس در این بررسی %1/2 بوده است. در اینجا ترکیبات α-pinene(18.2%)، elemol ( 14.5%)، β-pinene(10.1%)، cubenol(10.0%) و limonene(5.0%) به عنوان ترکیبات اصلی ذکر گردید، مقادیر این ترکیبات بالای %5 می باشد.[17]

جدول :1 ترکیبات حاصل از اسانس میوه گیاه کلپوره[11]
×درصد ترکیب (استاندارد)KI (محاسبه شده)KI نام ترکیب ×شماره
0.3 930 931 α-Thujene 1
18.2 939 938 α-Pinene 2
0.5 954 952 Camphene 3
0.5 968 970 Verbenene 4
0.2 975 975 Sabinene 5
10.1 979 980 β-Pinene 6
3.4 991 990 Myrcene 7
0.1 1025 1024 ρ-Cymene 8
5.0 1029 1031 Limonene 9
0.5 1050 1047 cis-β-Ocimene 11
0.2 1097 1097 Linalool 11
0.3 1126 1124 α-Campholena 12
1.6 1139 1140 trans-Pinocarveol 13
2.3 1141 1141 cis-Verbenol 14
0.8 1169 1167 Borneol 15
0.1 1177 1180 4-Terpineol 16
1.6 1196 1197 Myrtenal 17
1.0 1205 1209 Verbenone 18
0.2 1230 1231 Nerol 19
0.6 1233 1235 Fenchyl acetate 21

4