بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر به بررسی نقش برنامه ریزي درسی- محور در تمرکز زدایی از نظام برنامه ریزي درسی می پردازد.تمرکززدایی از نظام برنامه ریزي درسی ، از مهمترین مسایل تعلیم و تربیت در عصر حاضر است که در نظام تعلیم و تربیت ایران نیز در این زمینه دیدگاه هاي متفاوتی وجود دارد.عده اي نظام برنامه ریزي درسی متمرکز را پاسخگوي نیازهاي در حال تغییر نمی دانند و به کاستی ها و ناکامی هاي آن ارشاره می کنند و گروهی دیگر ، از نظام برنامه ریزي درسی متمرکز در تدوین برنامه هاي درسی حمایت می کنند .ایده ي برنامه ریزي درسی مدرسه –محور بر این پایه استوار است ، که بهترین مکان براي طراحی برنامه درسی در آن جایی است ، که معلم و شاگرد در تعامل با یکدیگر هستند.اتخاذ سیاست مدرسه –محوري باعث می شود جایگاه تصمیم گیري از یک الگوي مستبد ، بوروکراتیک و متمرکز به یک روش دموکراتیک و غیر متمرکز عملیاتی تغییر یابد و به واسطه ي تمرکز زدایی و واگذاري اختیار به مدرسه ، همکاري بین والدین و مدرسه بیشتر می شود و هم محیط خانه براي یادگیري بهبود می یابد و مسئولیت پذیري به دلیل ارتقاي عملکرد کیفی معلمان و کارکنان مدرسه ، افزایش می یابد.
بر خلاف برنامه ي درسی مرسوم و متمرکز ، که معلم را مجري صرف برنامه ي درسی قلمداد می کنند ، معلم در این گونه برنامه ي درسی ، نقش بارزتري نسیت به برنامه هاي درسی سنتی دارد.همچنین ، دانش آموزان احساس می کنند که یادگیري با نیازهاي آنان بیشتر مرتبط است و برنامه ي درسی ارتباط نزدیک دارند، تلفیق می کند .در این مقاله ، برنامه ریزي درسی مدرسه –محور ، به عنوان راهبردي براي تمرکز زدایی از نظام برنامه ریزي درسی در ایران مورد بررسی قرار گرفته است .
کلمات کلیدي: برنامه ریزي درسی ، برنامه ریزي درسی –محور ، تصمیم گیري ، تمرکززدایی ، مدرسه –محوري
01 مقدمه
نظام آموزش و پرورش ایران به طور اعم و نظام برنامه ریزي درسی به طور اخص ، به شیوه ي تصمیم گیري متمرکز اداره می شوداز. این رو ، برنامه هاي درسی بصورت کاملاً از پیش تعریف شده و به شکل کتاب درسی ، امکان هر گونه دخل و تصرف را از معلم و دانش آموز سلب می کند.[22]
موضوع تمرکز زدایی از نظام برنامه ریزي درسی در چند سال اخیر در نظام آموزش و پرورش ایران از سوي متخصصان مطرح و توجه دست اندرکاران و مسئولان تعلیم و تربیت را به خود جلب کرده است.تمرکز زدایی ، پاسخی منطقی به وضعیت
æ چالش هاي امروز است ، زیرا تمرکز زدایی مشارکت همه جانبه ي افراد را در تصمیم گیري و برنامه ریزي درباره ي سرنوشت خود ایجاب می کند.[9]
مدرسه –محوري به عنوان رایج ترین راهبرد براي اصلاح مدرسه شناخته شده ، که از دهه ي 1980 نهضت مدرسه را در سرتاسر دنیا پدید آورده است .[26]مدرسه –محوري در حقیقت نوعی تمرکز زدایی است ، که خود مدرسه را به عنوان اصلی ترین عامل ارتقاي کیفیت معرفی می کند و بر توزیع مجدد اختیارهاي تصمیم گیري ، به عنوان اساسی ترین روش پایدار ساختن کیفیت مدارس ، تاکید دارد .[17]
مدرسه –محوري در راستاي تمرکز زدایی و به معنی تفویض اختیار بیشتر به مدارس است و نتیجه آن ، تقویت کارکنان براي مشارکت در تصمیم سازي ها و کاستن شکاف بین مدیران و کارکنان براي رسیدن به کارآیی و کارآمدي در اجراست [10]،چون اتخاذ سیاست مدرسه –محوري باعث می شود جایگاه تصمیم گیري از یک الگوي مستبد ، بوروکراتیک و متمرکز به یک روش دموکراتیک و غیر متمرکز عملیاتی تغییر یابد و به واسطه ي تمرکز زدایی و واگذاري اختیار به مدرسه ، همکاري بین والدین و مدرسه بیشتر می شود و هم محیط خانه براي یادگیري بهبود می یابد و مسئولیت پذیري به دلیل ارتقاي عملکرد کیفی معلمان و کارکنان مدرسه ، افزایش می یابد .[27]
راهبرد مدرسه –محوري در نظام آموزش ایران از سال 1376 به عنوان اصلی ترین عامل اصلاحات آموزشی به عنوان بستر تحقق مشارکت فراگیر و همه جانبه مردم در تعلیم و تربیت مطرح شده است.[1]و به دنبال آن در آئین نامه ي اجرایی مدارس مصوب 1379 در تعریفی ((مدرسه محوري)) را به عنوان راهبردي براي تسهیل دسترسی به اهداف تعلیم و تربیت از طریق واگذاري بخشی از اختیارهاي تصمیم گیري به ارکان مدرسه ، تعریف می کنند.[2] بعلاوه ، در آئین نامه ي اجرایی مدارس بیان شده ، که تفاوت هاي ناشی از شرایط جغرافیایی و محیطی و محدودیت هاي منابع و امکانات ، ایجاب می کند ، که اداره امور مدارس مبتنی بر افزایش قدرت تصمیم گیري ، استقلال نسبی ، انعطاف پذیري و روش هاي غیر متمرکز و مشارکت جویانه باشد تا فضاي عمومی مدرسه را پویا ، پر نشاط و فعال کند و توانمندي ها و خلاقیت هاي مدیران ، معلمان
æ دانش آموزان را به خوبی شکوفا و متجلی سازد تا بدین وسیله ، با تفویض اختیارهاي لازم به مدارس ، زمینه مناسب تري براي تحقق اهداف تعلیم و تربیت فراهم شود.[3]
در ایده برنامه ریزي درسی –محور بهترین مکان طراحی برنامه درسی جایی است ، که معلم و شاگرد در تعامل با یکدیگر در مدرسه هستند ، از این رو دو دسته عوامل در تصمیم هاي برنامه ي درسی مدرسه محور اثر گذار می باشد:[20]
الف) عوامل اثر گذار رسمی شامل ، مسئولان محلی ، مسئولان نواحی آموزشی ، مدیران و معلمان.
ب) عوامل اثر گذار غیر رسمی شامل ، جامعه ، صاحبان صنایع ، سازمان هاي کمکی ، والدین و فراگیرندگان.
ازجمله ویژگی هاي برنامه ریزي درسی مدرسه –محور این است ، که مدیران ، معلمان ، دانش آموزان و والدینی که قصد مشارکت دارند ، در این نوع برنامه ریزي درگیر هستند و در چنین مدرسه اي شان و منزلت معلم بالا است ، زیرا داشتن مسئولیت طراحی و اجراي برنامه ي درسی براي هویت حرفه اي معلمان ، ضروري است.[28] به کارگیري برنامه هاي درسی موجود ، با پیشرفت کیفیت تدریس بهبود می یابد و معملمان به آسانی با فرسودگی شغلی مبارزه می کنند.همچنین دانش آموزان احساس می کنند یادگیري با نیازهاي آنان بیشتر مرتبط است ، برنامه درسی مدرسه انعطاف پذیر است و به سادگی موضوع هاي جدید را که با برنامه ي درسی ارتباط نزدیک دارند تلفیق می کند.بر تصمیم گیري مشترك بین معلمان
æ دانش آموزان و همکاري میان کارکنان مدرسه تاکید دارد[29] .در ضمن مدرسه باید آمادگی پذیرش برنامه درسی محور را متناسب با فلسفه ي تربیتی مدرسه و ساختار سازمانی و منابع و امکانات داشته باشد و مدیر مدرسه باید در نقش رهبري تغییر
¡ نوآوري و اصلاحات آموزشی مدرسه عمل کند و به قول کندي((1385 از تغییر و جابه جایی کادر مدرسه جلوگیري شود.برنامه هاي مدرسه باید بازتاب دیدگاه ها و انتظارهاي اولیا از تعلیم و تربیت فرزندان خود باشد و تصمیم هاي اتخاذ شده
باید با هدف هاي ملی تعلیم و تربیت و چارچوب برنامه درسی رسمی / متمرکز در کشور هم خوانی و ارتباط داشته باشد و یک نظام مکمل براي برنامه درسی رسمی / متمرکز در نظر گرفته شود.
منطق این ادعا این است ، که در برنامه ریزي درسی مدرسه –محور فرصتی ایجاد می شود ، که به مدارس اخیار تصمیم گیري در زمینه ي تدوین برنامه هاي درسی داده شود و شرایط براي مشارکت و استفاده از توانایی هاي مسئولان محلی ، مدیران مدارس ، معلمان ، والدین ، دانش آموزان و کارکنان مدرسه در برنامه ریزي فراهم شود .از طرف دیگر ، به واسطه ي این نوع برنامه ریزي ، ضمن شناسایی مشکلات و نیازهاي خاص مناطق و تفاوت هاي فردي دانش آموزان ، زمینه براي توجه به آن تفاوت ها نیز فراهم شده است و بستر مناسبی براي مشارکت جویی و مشارکت پذیري افراد در عرصه تعلیم و تربیت مهیا می شود.بعلاوه ممکن است تصور شود که امکان تحقق برنامه ریزي درسی مدرسه –محور در نظام آموزش و پرورش غیر متمرکز میسر است ، اگر چه امکان تحقق بیشتر این نوع برنامه ي درسی را در نظام آموزشی غیر متمرکز نمی توان انکار کرد اما به دلیل انعطاف پذیري برنامه ریزي درسی مدرسه –محور در زمینه ي فعالیت هاي انتخاب و سازگارسازي برنامه ي درسی ، تلفیق برنامه درسی با توجه به رویکردهاي جدید تدریس و مواد تکمیلی برنامه درسی ، در نظام آموزشی غیر متمرکز قابل اجراست.
0201 ضرورت و اهمیت
برنامه ریزي صحیح یعنی از وقت و امکانات موجود حداکثر استفاده را بردن ،عدم برنامه ریزي صحیح باعث اتلاف وقت شده و باز دهی مطالعه را بسیار کاهش می دهدبراي اینکه یک برنامه عملی وقابل اجرا باشد. دانش آموز باید براساس توانایی ها،نیازها،امکانات شخصی و محیطی براي خود برنامه اي مناسب و واقع بینانه اي را در طول سال طرح ریزي نماید . در یک برنامه درسی خوب شما باید بتوانید توانایی ها و پیشرفت هاي را که در طی مطالعه کسب کرده اید ببینید و همچنین به نقاط قوت وضعف خود پی ببرید.تا طبق آن عمل کنید یعنی ضعف هاي خود را از بین برده و نقاط قوت خود رابیشتر تقویت کنید.تشخیص میزان ساعات مطالعه افراد به خود فرد بستگی دارد و خود او باید تشخیص دهد که چقدر باید بخواند،استراحت کند و یا به کارهاي دیگرش بپردازد در واقع با توجه به شناختی که هر شخص از خود دارد می تواند بهترین برنامه را با استفاده از دفتر برنامه ریزي براي خود تدوین کند.
رعایت نکات زیر همراه با استفاده درست از دفتر برنامه ریزي دانش آموزان را قادر می سازد که بدون داشتن نگرانی ویا پشیمانی به کارهاي که دوست دارند بپردازد.
-طرح ریزي برنامه ي منطقی و واقع بینانه در طول هفته -پیش بینی زمان مطالعه مورد نیاز دروس مختلف
-تقسیم زمان مطالعه همراه با استراحت مناسب جهت افزایش کارایی -رعایت اصل تعادل در مطالعه دروس با توجه به اهمیت انها -ثبت زمان مطالعه و عملکرد روزانه
-مقاوت در برابر خستگی و زود تسلیم نشدن در مقابل بی علاقگی به بعضی از دروس -توجه به نکات مثبت و منفی کار در طول هفته -ارزیابی روزانه و هفتگی از میزان فعالیت هاي انجام شده -شناسایی موانع اجراي برنامه و بر طرف نمودن آنها
-اتخاذ تصمیمات راهبردي مناسب جهت پیشرفت درسی براي هفته هاي که پیش رو دارید .
توجه:سعی نماید برنامه اي متعادلی تنظیم نمایید که قابل اجرا باشد زیرا اجراي برنامه مهمتر از خود برنامه می باشد.[13 ]
0301پیشینه پژوهش
در جامعه ي ایران در خصوص گفتمان رایج در باب تمرکز و عدم تمرکز نظام برنامه ریزي درسی ، دیدگاههاي مختلفی از طرف متخصصان و افراد صاحب نظر در مسایل تعلیم و تربیت مطرح شده است .به طوري که عده اي شکست ها و نارسایی هاي موجود در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را یکی از پیامدهاي نظام متمرکز قلمداد می کنند.طبق نظر [6] ، در کشور ایران که سیستم برنامه ریزي درسی متمرکز بر آن حاکم است ، نتایج عملکرد ضعیف دانش آموزان ایرانی آزمون هاي بین المللی ریاضی و علوم (تیمز) و پیشرفت سواد خواندن(پرلز) و شکست هاي تحصیلی متعدد در سطح ملی ، شاهدي بر این مدعا است که برنامه هاي درسی متمرکز ، با کاشتی ها و چااش هایی مواجه هستند.
[7] از برنامه ریزي درسی غیر متمرکز حمایت کرده و عمده ترین پیام عدم تمرکز را نوآوري ، تغییر و حمایت گسترده ي افراد و گروه هاي صاحب نفع را در سطوح و مراحل مختلف ، از عمده ترین ویژگی عدم تمرکز می داند.عده اي دیگر از جمله ، [11] ابراهیم زرندي[4] گذار نظام برنامه ریزي درسی ایران رابه عدم تمرکز ، امري لازم دانسته اند [14]،گذار نظام برنامه ریزي درسی ایران به سمت عدم تمرکز در طراحی و تدوین برنامه هاي درسی را (با تاکید بر برنامه ریزي درسی مبتنی بر مدرسه که به واقع ، نوعی فلسفه ي عمل در سطح مفهومی و ادراکی نیز هست) امري حتمی می داند.
در این بین ، گروهی نیز در موضعی کاملاً مخالف ، از نظام متمرکز حمایت می کنند و از دلایل مختلفی بهره می جویند، براي نمونه می توان از [12] نام برد که معتقدند، چون موضوع عضویت در جامعه اطلاعاتی ، به عنوان ضرورتی آشکار ، براي رفع نیاز و کسب توسعه در جهان امروز مطرح است، و این جامعه داراي طرح یکسانی بوده ، پس دستیابی به آن درنظام برنامه ریزي درسی غیر متمرکز ، بسیار مشکل است و تهیه ي چنین برنامه هایی،مستلزم تربیت متخصصان و صرف هزینه هاي زیادي است ، پس نظام برنامه ریزي درسی متمرکز،مسیر مناسبی براي دستیابی به جامعه اطلاعاتی محسوب می شود.
[23]تمرکز، و عدم تمرکز در برنامه ي درسی را نه به صورت مطلق و دو مقوله کاملاً جدا از هم ، بلکه بصورت یک پیوستار ، تصور می کند و به نقل از جان دیویی توصیه می کند، از تفکر دوآلیستی در تعلیم و تربیت باید دست شست .وي به این مقوله به عنوان متغییري پیوسته است، که می تواند وضعیت هاي مختلفی را شامل شود نگریسته است ، و معتقد است که به زبان آمار می توان گفت متغییري پیوسته است که می تواند مقادیر یا وضعیت هاي متعددي را به خود اختصاص دهد.
0401مواد و روش
این پژوهش یک پیمایش تطبیقی است و اطلاعات مورد نیاز آن براي پاسخگویی به پرسشها از طریق اسناد و مدارك کتابخانه اي و گزارشهاي تحقیقی و جستجو در شبکه جهانی اینترنت مرتبط مانند یونسکو1، دیزرتیشن2، پروکوست3و سایتهاي وزارت آموزش و پرورش گرد آوردي شده است.
02 مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري
0102برنامه ریزي درسی
برنامه ریزي درسی شامل سازماندهی یک سلسله فعالیت هاي یاددهی ویادگیري به منظور: ایجاد تغییرات مطلوب د ررفتار یادگیرنده ها و ارزشیابی میزان تحقق این تغییرات است
برنامه ریزي درسی ا زلحاظ مفهومی اشاره به یک فرایند دارد که حاصل یا نتیجه ي آن برنامه ي درسی است.واژه ي برنامه [18 ]درسی به معناي میدان مسابقه و یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به هدف مورد نظر دست یابند منظور از مبانی برنامه ریزي درسی آن دسته از نیروهاي بنیادي و اساسی است که بر برنامه هاي درسی ، اهداف و محتواي آن اثر گذاشته و در ادبیات برنامه ریزي درسی از آن تحت عنوان عوامل تعیین کننده برنامه درسی نام برده می شود.
