بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر بازی رایانه ای محقق ساخته نیکویاد بر حافظه کاری دیداری-فضایی کودکان انجام شد. جامعه آماری دبستان های شهر دلفان بود که به طور تصادفی 20 نفر از دانش آموزان کلاس پنجم از یکی از دبستان های این شهر انتخاب شدند. 10 نفر از این دانش آموزان در گروه کنترل و 10 نفر دیگر در گروه آزمایش قرار گرفتند.
از دانش آموزان هر دو گروه با استفاده از آزمون رایانه ای N-BACK که برای سنجش حافظه کاری دیداری-فضایی تدوین شده است، یک نوبت پیش آزمون به عمل آمد. سپس دانش آموزان گروه آزمایش به مدت 30 دقیقه در بازی نیکویاد شرکت داده شدند؛ در حالی که در این مدت به دانش آموزان گروه کنترل هیچ مداخله ای داده نشد. پس از آن مجددا، با آزمون N-BACKیک پس آزمون از همه دانش آموزان به عمل آمد. این پژوهش از نوع تجربی بود و نتایج تحلیل واریانس یک راهه تفاوت معنی داری بین حافظه کاری دیداری- فضایی گروه کنترل و گروه آزمایش نشان داد.
مقدمه
حافظه کاری1 یک سیستم مغزی است که ذخیره و پردازش هم زمان اطلاعات لازم برای تکالیف شناختی پیچیده را فراهم می کند. حافظه کاری از این جهت که نشان داده شده است با مهارت های زیادی ارتباط دارد و پیامدهای زیادی برای رشد شناختی و اختلالات رشد شناختی دارد، سازه مهم و تاثیرگذاری در روانشناسی شناختی محسوب می شود.
اتکینسون و شفرین در سال 1968 نظریه سه گانه خود را درباره حافظه مطرح کردند و در این نظریه برای حافظه 3 سطح در نظر گرفتند که عبارتند از نظام ثبت حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه بلند مدت. در سال 1974 آلن بادلی، حافظه کوتاه مدت را حافظه کاری نامید و در همین سال بادلی و هیتچ یک الگوی چند مولفه ای از حافظه کاری مطرح نمودند.
آنها حافظه کاری را به عنوان سیستمی تعریف نمودند که برای ذخیره کوتاه مدت و دستکاری اطلاعات لازم برای تکالیف شناختی مختلف استفاده می شود. حافظه کاری شامل یک مجری مرکزی2 و چند سیستم فرعی است. مجری مرکزی یک سیستم کنترل توجه می باشدکه در هماهنگ نمودن و سازماندهی عملکرد تکالیف مختلف، توجه انتخابی،جابهجایی توجه، بازداری توجه و برنامه ریزی درگیر است..
بخش دیداری فضایی در نگهداری و دستکاری اطلاعات دیداری فضایی درگیر است. مدار آوایی یا لوح واج شناختی4 مسئول نگهداری و مرور اطلاعات کلامی است. مولفه چهارم با عنوان ذخیره موقت رویدادی 5 در جدیدترین تجدید نظر بادلی به این الگو اضافه شده و نظامی است با ظرفیت محدود که ذخیره موقت اطلاعات را از دو مولفه فرعی حافظه کاری - مدار آوایی و بخش دیداری فضایی - و از حافظه بلند مدت فراهم نموده و با هم یکپارچه و هماهنگ می نماید.
این مولفه برای توضیح تاثیر حافظه بلندمدت بر محتویات حافظه کاری به الگوی وی اضافه شد. این مورد چهارم یک مولفه با ظرفیت محدود است که به صورت هشیار قابل دسترس است و مرز بین حافظه رویدادی بلندمدت و حافظه معنایی برای ایجاد یک بازنمایی منسجم بر اساس اطلاعات جدید را شامل می شود.
علی رغم اینکه بادلی در ابتدا حافظه کوتاه مدت را همان حافظه کاری معرفی کرد مطالعات نشان دادند که دو حافظه و مقیاس های آنها از همدیگر مجزا هستند. آنچه که بین حافظه کاری و حافظه کوتاه مدت مشترک است بیانگر "ذخیره سازی حافظه" است و واریانس منحصر به فردی که توسط تکالیف حافظه کاری اندازه گرفته می شود "توجه عامل یا کنشگر"6 است.
نتایج مطالعات اینگل[3]7 نشان دادند، زمانی که واریانس مشترک آماری حافظه کاری - - WM و حافظه کوتاه مدت - - STM از مقیاس های حافظه کاری خارج می شد این مقیاس ها هنوز هم با هوش کلی سیال - 8 - GF ارتباط خوبی داشتند؛ اما زمانی که واریانس مشترک حافظه کاری و حافظه کوتاه مدت از مقیاس های حافظه کوتاه مدت خارج می شد این مقیاس ها دیگر با GF ارتباطی نداشتند. بنابراین، اینگل نتیجه گرفت که سازه حافظه کاری مرتبط یا شاید هم شکل با GF و توجه کنشگر باشد.
اگر حافظه کاری مترادف توجه کنشگر باشد افرادی که حافظه کاری بالایی دارند در تکالیفی که مستلزم بازداری اطلاعات مزاحم هستند بهتر عمل می کنند. هر چقدر حافظه کاری فرد کمتر باشد، نگهداری تمرکز بر تکلیف و محدود کردن اطلاعات مزاحم مشکل تر است. از این رو، تکالیف حافظه کاری شامل تلاش برای نگهداری اطلاعات در حافظه فعال در حین وجود عوامل یا فعالیت های مزاحم است. مقیاس های حافظه کاری رابطه بالایی با مقیاس کارکردهای شناختی سطح بالاتر - مانند هوش، مهارت های حساب و غیره - دارند.
نقش حافظه کاری در رشد شناختی
بنا بر نظر اسوانسون[4]9، محدودیت و کمبود حافظه کاری مشکل اساسی کودکانی است که فاقد توانایی خواندن هستند. سیستم نگهداری توجه و بازداری از اطلاعات مزاحم در این دانش آموزان آسیب دیده است. استدلال اسوانسون در باب مکانیزم تاثیر اختلال حافظه کاری بر ناتوانی یادگیری خواندن در این کودکان به این شکل است که اختلال و کمبود ظرفیت حافظه کاری باعث مشکل در نگهداری اطلاعات مرتبط با تکلیف و سرکوب اطلاعات نامربوط با تکلیف و مشکل در دسترسی اطلاعات از حافظه بلند مدت می شود. پاسولانگی و مامارلا[5]10نشان می دهد که اختلال در حافظه کاری مشکل اصلی کودکانی است که ضعف ریاضیات دارند و حافظه کاری نقش مهم و اساسی هم در محاسبه و هم در حل مسائل پیچیده ریاضیات دارد.
همچنین نقص در کارکردهای اجرایی از قبیل حافظه کاری نقش مهمی در ایجاد اختلالات مربوط به 11ADHD مانند اختلال در تنظیم رفتار، برنامه ریزی برای تکلیف و توجه گزینشی دارند.
همچنین مشکلات حافظه کاری به عنوان یکی از عناصر مهم برای توضیح مشکلات شناختی در کودکان دارای اوتیسم شناخته شده است.
آموزش ظرفیت حافظه کاری
اثرات آموزش حافظه کاری: -1 اثر انتقال نزدیک
اثر انتقال نزدیک به تاثیر آموزش حافظه کاری بر تکالیف نزدیک به تکالیفی که آموزش داده شده اند اشاره دارد. به عنوان مثال بهبود حافظه کاری دیداری-فضایی به دنبال آموزش حافظه کاری کلامی یک انتقال نزدیک است.
-2 اثر انتقال دور
اثر انتقال دور13 به تاثیر آموزش حافظه کاری بر تکالیف کاملا متفاوت با تکالیفی که آموزش داده شده اند اشاره می کند. برای مثال بهبود تست IQ به دنبال آموزش تکالیف حافظه کاری نمونه ای از اثر انتقال دور است.
انتقال اثرات برای نشان دادن کاربردهای بالینی و یا عملی حاصل از آموزش حافظه کاری بسیار مهم هستند.
همانطور که در نظریه ها گفته می شود محدودیت حافظه کاری توضیح بالقوه ای برای اختلالات رشد شناختی مانند اختلال در خواندن، مشکل ریاضیات، ADHD و نواقص زبانی خاص است که به این ترتیب اگر ظرفیت حافظه کاری افزایش یابد می توان انتظار داشت مشکلات یادگیری در این گروه های مختلف از کودکان بهبود یابد. بنابراین از لحاظ نظری اگر فردی قادر به آموزش عمومی توانایی حافظه کاری باشد، می توان انتظار داشت که اثرات انتقال دور در مهارت ها و تکالیف متفاوتی که کودکان با آنها درگیر هستند - مانند رمزگردانی کلمات، ریاضیات، کنترل توجه، بازداری رفتاری و توانایی های زبانی - رخ دهد.
این تفاسیر از اثرات انتقال، همچنین بیان کننده اهمیت عملی بالقوه آموزش حافظه کاری است؛ زیرا این آموزش می تواند به سایر تکالیف "دنیای واقعی" مانند عملکرد در تست IQ یا مهارت های توجه بهبود یافته انتقال یابد که این انتقال می تواند تاثیرات کلی بر رشد شناختی و موفقیت تحصیلی داشته باشد.
برنامه های مبتنی بر کامپیوتر آموزش حافظه کاری
در خارج از ایران، تا کنون برنامه های کامپیوتری برای آموزش حافظه کاری طراحی شده اند که تعدادی از آنها به مرحله تجاری رسیده اند. از بین این برنامه ها می توان به تمرینات ارائه شده در سایت COGMAD و JUNGLE MAMORY اشاره کرد که تکالیف مختلفی را برای افزایش ظرفیت حافظه کاری افراد معرفی کرده اند.
در ایران پژوهش های اندکی در زمینه این برنامه ها و پتانسیل آنها برای افزایش قابلیت های شناختی افراد صورت گرفته است. در پژوهش حاضر ابتدا بازی نیکویاد توسط محققین طراحی گردید و سپس تاثیر این بازی بر روی حافظه کاری کودکان بررسی شد.
ابزارهای پژوهش
بازی نیکویاد
بازی نیکویاد با استفاده از تخته و مهرههای بازی شطرنج و الهام از مسأله ی هشت وزیر طراحی شده است. هدف بازی این است که کاربر تا حد امکان مهرههای مختلف را روی تخته ی شطرنج جایگذاری کند به شرط اینکه هیچ کدام از مهرهها نتوانند همدیگر را کیش کنند یا به عبارت دیگر نتوانند همدیگر را بزنند. مسأله ی هشت وزیر به عنوان یک مسأله ی کلاسیک در طراحی الگوریتم و برنامه نویسی از کاربر میخواهد هشت وزیر را در صفحه ی شطرنج به گونهای قرار دهد که هیچ کدام همدیگر را کیش نکنند.
اگر به مسأله ی هشت وزیر به عنوان یک بازی نگاه کنیم میتوانیم آن را یک بازی با اطلاعات کامل در نظر بگیریم. به این معنی که کاربر در آغاز بازی همه ی اطلاعات لازم را برای اجرای بهترین حرکات خواهد داشت. لذا بیشتر از اینکه شبیه به یک بازی باشد شبیه به یک مسأله ی ریاضی است . در بازی نیکو یاد علاوه بر اینکه به غیر از وزیر، دیگر مهرهها هم در بازی شرکت داده شدهاند شرایط زیر نیز به بازی اضافه شده است:
-1 در ابتدای بازی چند مهره توسط رایانه در صفحه قرار داده می شوند.
-2 نوع مهره ی جدیدی که قرار است اضافه شود توسط رایانه مشخص می شود.
-3 پس قرار داده شدن مهرهها در صفحه به ازای نوع مهره ی مورد نظر یک امتیاز به کاربر تعلق میگیرد.
-4 بعد از هر حرکت بازی به انتخاب رایانه ممکن است یک یا چند مهره از مهرههایی که در حرکتهای قبلی روی تخته قرار داده شدهاند پاک شود.
نسخهی فعلی بازی نیکویاد با شرایط ذکر شده با استفاده از برنامه ی MATLAB طراحی شده و در سیستم عامل ویندوز قابل اجراست، اطلاعات حرکتهای هر کاربر به صورت یک فایل در کنار بازی ذخیره میشود و از این اطلاعات برای بهبود برنامهی رایانه ای بازی استفاده می شود.
آزمون حافظه کاری .N-back
این آزمون یک نرم افزار رایانه ای است و برای ارزیابی حافظه کاری مورد استفاده قرار می گیرد. آزمون N-back یک آزمون علوم اعصاب شناختی است که به طور گسترده استفاده می شود. این آزمون را نخستین بار، کرچنر - 1958 - 14 معرفی کرد. در این آزمون فرد به یک محرک - در این جا متناسب با سن کودکان مورد آزمون از اشیا و تصویرهایی مثل ماهی یا کتاب استفاده شده است - در صورتی که با N محرک قبل از خود - در این پژوهش متناسب با سن نمونه 2 N و 3 در نظر گرفته شده است - مشابه باشد پاسخ می دهد
این آزمون یک آزمون دیداری فضایی است و امتیاز حافظه و زمان واکنش را محاسبه می کند. بوش16 و همکاران پایایی این آزمون را % 78 گزارش کرده اند. در ایران نیز تقی زاده، نجاتی، محمدزاده و اکبرزاده - - 1393 در پژوهشی از این آزمون استفاده کردند و پایایی آن را مورد تائید قرار دادند.
نتایج
نتایج تحلیل واریانس یک راهه در پژوهش حاضر بیانگر تاثیر قابل ملاحظه انجام بازی نیکویاد بر حافظه کاری دیداری- فضایی کودکان است.
نتیجهگیری و جمعبندی
نتایج این پژوهش رابطه معنیداری را بین انجام بازی نیکویاد و افزایش حافظه کاری کودکان نشان داد. در شرایطی که کودکان امروزی بخش قابل توجهی از وقت خود را صرف بازیهای ویدیویی مینمایند و با توجه به انواع بازیهای ویدیویی موجود در بازار که بعضا مروج رفتارهای ضداجتماعی و خشونت در میان کودکان هستند یافتههای این پژوهش نشان میدهد که میتوان از بازیهای ویدیویی به عنوان ظرفیتی برای افزایش قابلیتهای شناختی کودکان استفاده کرد. منوط بر اینکه طراحی این بازیها مبتنی بر اصول علم روانشناسی شناختی باشند و الگوهای به کار رفته در این بازی ها با توانایی های شناختی، مرتبط بوده و آنها را به چالش بکشاند.
پیشنهادات
با توجه به اینکه امروزه در کشورهای توسعه یافته از ابزارهای گوناگونی برای رشد قابلیت های شناختی افراد استفاده می شود و با توجه به رشد روزافزون علوم شناختی و علوم کامپیوتر، این موضوع چشم انداز وسیعی را برای پژوهشگران ایرانی نیز به وجود می آورد که می توانند از این فرصت ها برای تولید بازی های جدی 17 یا بازی های شناختی استفاده کنند و از این طریق گام هایی برای بهبود کیفیت اوقات فراغت کودکان و در نهایت وضعیت تحصیلی و رفتاری آنها برداشته شود.
در راستای نتایج این پژوهش پیشنهاد می شود که رابطه بازی نیکویاد با پیامدهای مهمی که افزایش حافظه کاری در درازمدت برای کودکان می تواند داشته باشد از جمله افزایش نمره ریاضی یا بهبود وضعیت تحصیلی کودکان سنجیده شود.
