بخشی از مقاله
تأثیر تفکر اسلامی – عرفانی بر کالبد شهر اسلامی
چکیده
انسان و فضا دو عنصر به هم پیوسته و دارای تاثیر بر یکدیگر بوده اند از یکسو انسان با تغییر ویژگی هـای فضـا ماننـد جـنس ، ابعاد ، رنگ و . . . بر آن تاثیر میگذارد و از سوی دیگر فضا با دارا بودن مجموعه ای از ادراکات ، معنایی فراتر از عینیـت خـود را در ذهن بیننده متواتر میکند . معماری و شهرسازی محصول رابطه انسان با محیط است . معماری امروز شـهرهایی کـه مـا در آنها سکونت داریم اقتباس شده از تفکر و جهان بینی غربی است و با شاخصه هـای شـهری – اسـلامی متناسـب نیسـت . ایـن نوشته با پرداختن به ویژگی های اصلی یک فضا از دیدگاه اسلام ، سعی در معرفی اینگونـه از فضـا هـا دارد. در ادامـه بـه رونـد شهرسازی از دیدگاه اسلام پرداخته شده و الگویی ارائه شده در این خصوص را معرفـی مینمایـد و رابطـه میـان تفکـر عرفـانی اسلامی و تاثیر آن بر نظام شکلی شهر را بررسی می نماید و تشابه عینی را نتیجه میشود در ادامـه ارتبـاط شـکلی ، نمـادی و معنایی را بررسی می نماید.
کلمات کلیدی: شهر اسلامی ، دیدگاه اسلام ، شهرسازی اسلامی - عرفانی
مقدمه
در طول تاریخ همواره کوشش تمدن های مختلف بر این بوده است تا مسیر حرکت خود را به سوی اهداف عالیه خویش هموار سازند. آدمی در این مسیر دریافته است که محیط اطراف ، می تواند به عنوان ظرفی ایفای نقش نموده و او را در این حرکت یاری رساند. مکان قلمروی است کهاولاً توسط جهانبینی انسان تعریف میشود؛ثانیاً، قلمرو ظهور و بروز رفتارها و اعمال انسان؛ وثالثاً، جایگاه حضور انسان و آثار وی (از جمله شهر و معماری ) میباشد. برای مکان میتوان مقیاسهای متنوعی از جایگاه انسان (محدودهای محدود) گرفته تاکلّیت زمین را در نظر گرفت، کهقاعدتاً تعاریف متنوع و ادراکات متفاوتی از آنها به ذهن انسان میرسد (ر.ک :نقی زاده ، بی تا ، ج7 ، ( 184-183 شان و منزلتی فرد مسلمان در آیات و روایات مختلف آمده است . حضرت علی ( )ع می فرمایند منْتشبﱠهبقعدﱠوْمٍ منْهم .1
هر کسی به گروهی تشابه جوید از آنان شمرده می شود و یا در روایتی از امام صادق ( ع ) آمده است : وحی االله عزوجل الی نبیّ من انبیائه : قل للمؤمنین لایلبسوا لباس اعدائی و لایطعموا مطاعم اعدائی ولایسلکوا مسالک اعدائی فیکونوا اعدائی کماهم اعدائی. 2 خدای عزوجل، به پیامبری از پیامبرانش وحی نمود: به مؤمنان بگو: پوشش دشمنانم را نپوشند، از خوردنی های
ایشان نخورند و راه های آنان را نپیمایند که در این صورت، همانند آنان، دشمنان من خواهند بود.
از اینرو معماری به عنوان یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر نهاد آدمی می باید در حوضه اسلامی خود دارای تعریفی مشخص باشد. شایان ذکر است که عواملی همچون علوم پایه و فطرت آدمی در همه حال ثابت بوده و در میان همگان مشترک
أقمْتیوجْهکفطرمیالناسللدینباشد.علیْهاحنیفًالافطْرهتبْدیلالهلخلْقال الله ذلک الدین الْقیم ولکن أکْثر الناس لا یعْلمون(سوره روم آیه . 1(30 جهانی بینی های مختلف آدمی برداشت های متفاوتی از این ها را شامل میشود. در عصر حاضر جهان بینی های غربی با گسترده سازی سلطه خود بر کلیت نوع آدمی است سعی در جهانی ساختن اندیشه خود دارند .و می توان گفت میراث ارزشمند فرهنگ اسلامی در حال نابودی است ." الگوهای توسعه و شهرسازی غربی، موجب ابتذال در سبکهای معماری و هنری در طراحی شهرهای اسلامی، به ویژه مقدسترین شهرهای اسلامی همچونمکّه معظمه، مدینه منوره، قاهره، بغداد، اصفهان و فاس میگردد." . اهمیت شهر در پیشگاه الهی تا آنجاست که خداوند متعال بر آن قسم یادمیکند ال أقْسم بذا الْب لد(1 و أنْت حل بذا الْب لد ( سوره بلد : ایه 2( 1 – 2 بر مسلمانان است، که با شناخت اصول شهرسازی اسلامی در حفظ ارزشهای ناب اسلامی بکوشند . و الذين جاهدوا فينا لن هْدينهمْ سب لنا و إن الله لمع الْمحْسني ( عنکبوت 3( 69:
تعاریف
شهر زیستگاهی است انسان ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص، که تمرکز جمعیتینسبتاً پایداری را در درون خود جای می دهد، فضاهایی ویژه بر اساس تخصص های حرفه ای به وجود می آورد، تفکیکی کما بیش مشخص و فزاینده میان بافت های مسکونی و بافتهای کاری ایجاد می کند و فرهنگی خاص را به مثابه حاصلی از روابط درونی خویش پدید می آورد که درون خود خرده فرهنگ های بی شماری را حمل می کند.( فکوهی، 1385 ، ص (29
شهر اسلامی
در تعالیم اسلامی ، اصلی ترین بنیاد (یا مبانی) اسلام توحید است ، پس از توحید می توان به اصل عدل اشاره کرد که به آن به عنوان اصلی ترین صفت الهی ، هم مسلمانان به رعایت آن امر شده اند و هم اینکه مطابق سخن رسول خدا ( ص ) عالم هستی بر آن قرار دارد . "در جامعه اسلامی اصل توحید نه تنها همه آراء و رفتارها و آثار مسلمانان را جهت می دهد، که همه آراء و رفتارها و آثار نیز باید به توحید منتهی شود" (ر.ک: طباطبایی، بی تا، ج( 183-184: 7 میانی شهرسازی اسلامی نیز باید برپایه دو اصل فوق استوار گردد. در باب توحید می توان گفت که تفکر و جهان بینی توحیدی اسلام به عنوان رکن اصلی این تفکر حائز اهمیت ویژه ای می باشد و به گونه ای می تواند سمبل و صفت ممیزه تعریف فضایی ، با عنوان شهر اسلامی گردد. ( فارغ ار مبحث مقیاس و اقلیم و . . . ) به همین جهت اهتمام در شناخت چگونگی تأثیر جهان بینی توحیدی اسلام در مقاطع زمانی و مکانی مختلف و بر آثار گوناگون مسلمانان امری ضروری و حیات بخش و لازمالرّعایه است. (ر.ک: نقی زاده ،. ( 4:1389 اصل توحید، به عنوان اساستفکّر و اعتقاد مسلمانانو صفت ممیّزه اسلام و سایر مکاتب، همواره الهام بخشهمه فعّالیت های فکری و عملیمسلمانان معتقد و مؤمن در طول تاریخ اسلام بوده است .بیهوده نیست کهاکثریّت قریببه اتّفاقمحقّقینی که در مورد مقولات و قلمروهایمختلف تمّدن مسلمانان و از جمله هنر و معماری و شهر وتمدّن آنها به مطالعه پرداخته و در پی یافتن مبانی نظری وفلسفی فعّالیت های آنان بوده اند، بنیاد و اساس ویژگی های مورد نظر را در اصول اعتقادی اسلام و به ویژه در اصل توحید یافته اند( ر.ک :طباطبایی، بی تا، ج7 ؛ نصر، 1359؛ داوری اردکانی، 1378؛ بورکهارت، 1372 ؛ نقی زاده، 1384 و.( Yusuf Ali, 1934 تجلی نمودهای مختلف آثار مسلمانان چون بر پایه اصول توحیدی اسلام می باشد پس در ماهیت خود دارای وحدت نیز هست برآیند وحدت های ساخته بشر، با وحدت های محیطی بیناگر وحدت در کثرت می باشد." این در حالی است که وحدانیّت( و به عبارت بهتر احدیّت: )الهی
- 1 پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند،انسانها را بر آن آفریده; دگرگونی در آفرینش الهی نیست; این است آیین استوار; ولی اکثر مردم نمیدانند.
- 2 قسم به این شهرمقدّس}مکه ( 2 { شهری که تو در آن ساکنی - 3 و آنها که در راه ما ( با خلوصنیّت ) جهاد کنند ،قطعاً به راه های خود ، هدایتشان خواهیم کرد و خداوند با نیکوکاران است.
تکثّرناپذیر است . لذا شهر اسلامی در یک سلسله مراتب منطقی بایستیتجلّی گاه وحدت هایی باشد کهاوّلاً تعالیم اسلامی به آنها توصیه نموده است وثانیاً بتوانند جامعه را به وحدت اصلی رهنمون گردند." (ر.ک: نقی زاده ،( 4:1389 اصل دیگر که از بنیان های تفکر اسلامی می باشد اصل عدل است ، در لغت نامه دهخدا درباره عدل چنین آمده است :
عدل. }ع ){ع امص ) مقابل ستم . مقابل بیداد. داد. (دستوراللغه). مقابل جور. ضد جور. نقیض جور. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). مقابل ظلم . نصفت . قسط. عدالت . انصاف . امری بین افراط و تفریط. (از قطرالمحیط) (از اقرب الموارد). مساوات در مکافات به نیکی نیکی ، و بد بدی بدی . داوری به حق .
عدالت در حقیقت بیانگر توازن و تناسب می باشد که نمود این واژه ها زیبایی است پس می توان گفت معنای معنوی عدل از زیبایی گرفته شده است . "اگر فردی ازحدّ استعداد وقابلیّت طبیعی خود پا فراتر گذاشت، می تواند برایمدّت معیّنی امتیازات و منافعی تحصیل کند، ولیخداوند عدالت و انتقام، او را تعقیب خواهد کرد …طبیعت مانند راهنمای یک ارکستر است که با قانون مخوف خود، هر سازی را که سر ناسازگاری داشته باشد به جای خود می نشاند، و صدا و آهنگ طبیعی او را بازمی گرداند " ( ویل دورانت، تاریخ فلسفه،: 35-36، به نقل ازمطهّری، .(28-29 : 1361 "در قرآن، از توحید گرفته تا معاد، و ازنبوّت گرفته تا امامت و زعامت، و از آرمان های فردی گرفته تا هدف های اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، هم دوش توحید، رکن معاد، هدف تشریعنبوّت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع است"(مطهّری،. (38 : 1357 عدل دارای معانی مختلفی می باشد که به لحاظ کاربردی می توان تفسیر زیر را بیان نمود . "اگر مجموعه ای را در نظر بگیریم که در آن اجزاء و ابعاض مختلفی به کار رفته است و هدفخاصّی از آن منظور است، باید شرایطمعیّنی در آن از حیث مقدار لازم هر جزء و از لحاظکیفیّت ارتباط اجزاء با یکدیگر رعایت شود و تنها در این صورت است که آن مجموعه می تواند باقی بماند و اثر مطلوب خود را بدهد و نقش منظور را ایفا نماید".(مطهّری،.(59 : 1357
ایمان مهمترین خصوصیت برای رستگاری انسانهاست از دیدگاه حضرت علی ( ع ) عدل یکی از ارکان چهارگانه ایمان می باشد " ایمان را چهار پایه است :شکیبایی و یقین و عدل و جهاد " (نهج الباغه، 1378 ، ح (807 : 30 برپایی عدل از دیدگاه حضرت علی ( ع ) بر دو قسم است " یکوجه منفورداشتن تبعیض، به دلیلنومیدی عدّه ای از برپایی عدالت و جری شدنعدّه ای به رواج ستم می باشد. "با همگان یکسان باش تا بزرگان به طمع نیفتند که تو را به ستم کردن به ناتوان برانگیزند و ناتوانان از عدالت تو نومید نگردند " (نهج الباغه، 1378، ن. ( 707 : 46
با مقدمه یاد شده می توان گفت شهری اسلامی در حقیقت شهری است که جایگاه فرد مسلمان است و باید بر پایه های جهان بینی اسلامی استوار باشد و برای روشن شدن معنای مسلمان در فرهنگ قرآن ضروری است، ابتدا معنای اسلام بررسی و تبین شود .واژه ی اسلام مصدر باب افعال از "س ل م" به معنای صحت، عافیت و دوری از هر گونه عیب، نقص و فساد است و در باب افعال دارای معانی زیر است:
انقیاد، اطاعت و امتثال امر و نهی بدون هیچ گونه اعتراض. (ر.ک . النکت و العیون، (تفسیرماوردی)، ج 1، ص (380 – 379 قرآن هم در این معنای وسیع، اسلام را استعمال کرده است، آن جا که می فرماید: تمام کسانی که در آسمان و زمین هستند، یا تمام موجوداتی که در آسمان و زمین هستند، مسلمان و در برابر فرمان خدا تسلیم اند از روی (اختیار، یا اجبار) تکویناً یا تشریعاً(ر. ک . تفسیر نمونه، ج 2، ص ( 643
سؤالهای تحقیق
شهر اسلامی چیست و کدام است ؟ وجهه تمایز شهرسازی اسلامی با شهرسازی های غربی در چیست ؟ آیا اسلام در ارتباط با شکل گیری فضا و فرم شهرها و عناصر موجود در آنها رهنمودی دارد ؟ برای ساخت شهر اسلامی چه الگوهایی می توان در نظر گرفت ؟ آیا شهر اسلامی شهری است با گنبد و منارههای متعدد، برخوردار از اماکن مذهبی متنوع، دارای چهره تاریخی وباستانی مانند شهرهای اوائل اسلام و یا شهری است با انسانهایی موحد ؟رویکرد شهر اسلامی در مواجهه با اقلیم چیست ؟ از جمله سوال هایی است که در این نوشته سعی شده است پاسخی در خور بر اساس منابع معتبر اسلامی داده شود .
روش تحقیق
روش تحقیق در این نوشته روش کتابخانه ای و تحلیل می باشد .کوشش اینجانب بر آن بوده است تا از منابعی که دارای سندیت بیشتری هستند استفاده شود مانند قرآن کریم، تفسیر المیزان،تفسیر نمونه، نهج البلاغه، نهج الفصاحه برای به دست آوردن مؤلفه ها و ویژگی های ساختار شهر اسلامی بایدصرفاً به دو منبع قرآن و روایات مراجعه کرد و سپس به روش استنباط مؤلفه ها و ویژگی های شهر اسلامی از این دو منبع باید پرداخت. در مسیر تحقیق استفاده از ابزاری نظیر نرم افزارهای قرآنی و به منظور افزایش کیفی مطالعات استفاده شده است .
تاریخچه شهرسازی اسلامی
طی سه قرن نخست تاریخ اسلام( یعنی سال 288 هجری و 900 م).، مبانی و اصول اجتماعی، اقتصادی و همچنین چارچوب های حقوقی تدوین شد .فعالیت های ساختمانی و شهرسازی با گام هاینسبتاً سریع تری در همان سال ها ظاهر شد .سنت طولانی توسعه شهری و ساختمانی که در حوالی سال 288 هجری به دوره بلوغ خود رسید، طی ده قرن بعدی به حیات خود ادامه داد (حکیم ، ( 20 – 1 : 1381 در دوره های بین سده هشتم تا دوازدهم میلادی، شهرهای اسلامی به بزرگ ترین و ثروتمندترین شهرهای جهان تبدیل
شدند مثلاً. بغداد که در سال 145 هجری762 / میلادی براساس یک نقشه شهری مستدیر ، با قطری بیش از 2/5 کیلومتر پایه ریزی شده بود، با جمعیت بسیار تا مدت ها مرکز مهم فرهنگی و بازرگانی جهان به شمار می رفت .این شهر در سال 656 هجری/ 1258میلادی توسط مغول ها ویران شد و گرچه بار دیگر در همان محل برپا گردید، ولی از نقشه مستدیر قبلی پیروی نشد .پایتخت های دولت های تابعه در غرب و شرق نیز شکوه و جلال چندان مستمری نداشتند. شهرهای قرطبه در اسپانیا و پالرمو در سیسیل دارای چند صدهزار سکنه پراکنده در اراضی وسیع میان باغ ها و درختان میوه بودند .اما این دو شهر پس از تسخیر دوباره آنها از سوی مسیحیان به سرعت رو به زوال نهادند (بنه ولو، .( 11 : 1385
پایتخت های دولت های شرقی مانند اصفهان و شیراز در ایران، آگرا و دهلی در هند، تا عصر جدید هم مهم و پر جمعیت باقی ماندند . این شهرها طی سده های شانزدهم، هفدهم و هجدهم از لحاظ معماری ترکیبی دوباره یافتند و همچنین به شیوه نوین هندسی در مقیاسی بزرگ وتقریباً به مانند پایتخت های اروپایی دوره باروک دوباره طراحی شدند (پیشین) با این وجود تفکرغنی توسعه شهری و گسترش شهر اسلامی بر مبنایی اصولی در سال های نخست قرن بیستم دچار توقف ناگهانی شد و سرانجام با فروپاشی امپراطور عثمانی در سال 1337 هجری قمری1918 / میلادی پایان یافت. (حکیم1381 .( 21:
روند شهرسازی اسلامی
در باب شهرسازی در سیره نبوی سخن اینگونه آغاز می شود هنگامی که پیامبر (ص) وارد شهر یثرب شدند (در اولین شب ربیع الاول سال 14 بعثت ) نام آنرا به مدینه النبی تغییر دادند. بعد از هجرت رسولاکرم(ص) به یثرب و در پی تﻻش آن حضرت، تغییرات آشکاری در این شهر به وجود آمد که مهمترین علت این تغییرات دعوت به اسلام بود.
از نظر ظاهری، شهر(مدینه) عبارت بود از مکانی هموار و وسیع که در چهار طرف آن زمینهای مسطح و حاصلخیزفراوان قرار داشت. پیش از هجرترسولاکرم(ص) این شهر به محله های مسکونی جداگانهای تقسیم شده بود و قبایل عرب و یهود در آن سکونت داشتند. هر محله علاوه بر خانهها و مزارع خاص خود که در شرایط عادی محل فعالیتهای روزمره مردم بود، از دژهای مستحکمی برخوردار بود که به هنگام بروز خطر به آن پناه میبردند و تعداد این دژها به 59 واحد میرسید. علاوه بر این بازارهای متعددی به وجود آمدند که بازتابی از جدایی محلههای مسکونی و تفاوت قدرت و فعالیت قبایل به شمار میرفتند و چنین به نظر میرسد که این بازارها در اطراف محلات قرار داشتهاند و یا به عبارتی دیگر، میان محلات مسکونی و بازارها فاصلهای وجود داشت که ممکن است علت آن به مسائل دفاعی و اجتماعی برگردد.
نخستین اقدام پیامبر در جهت اصلاح کالبد شهر تعیین و ساخت مکان مسجد بود ، بازار مدینه عبارت بود از زمین وسیع و همواری که ساختمانی در آن وجود نداشت و مردم کالاهای خود را در آن به معرض فروش می گذاشتند. محل کاسبی به افراد مشخصی تعلق نداشت، هر که زودتر میآمد میتوانست بساط خود را در هر جا که مایل باشد، پهن کند. سپس خیمههایی در آنجا برپا شد که فروشندگان کالاهای خود را در آن بهمعرض فروش میگذاشتند. وضع بازار بهگونهای بود که اگر سوارهای به بازار میآمد و مرکب خود را درجایی می بست، میتوانست تمام بازار را بگردد، بدون اینکه چیزی مانع از آن شود که مرکب خویش را ببیند. خلفای راشدین نیز اصرار داشتند، وضع بازار را به همان صورتی که در زمان رسول خدا(ص) بود، حفظ کنند، یعنی از 4 طرف باز و بدون هیچگونه بنایی، این وضع تا آغاز حکومت معاویه ادامه یافت و در زمان حکومت او بود که بناهایی در بازار ساخته شد. خیابانها و معابر از جمله تأسیساتی بودند که بهعنوان شریان ارتباطی، اجزای مختلف شهر را به هم پیوند میدادند. روایات تاریخی نشان می دهد که در مدینه شاهراههایی در نظر گرفته شده بود که از مرکز شهر، یعنی از مسجد جامع به اطراف آن امتداد داشت. همین روایات اشاره دارند که خیابانی از مسجد جامع به طرف غرب کشیده شده بود و تا کوه سلع امتداد داشت . طراحی خیابانها بدین شکل یعنی بهگونهای که تمام شهر مدینه را به مرکز آن مرتبط سازد و مرکزیت یافتن مسجد جامع بهعنوان مرکز اصلی درآمد، که بعدها به هنگام برنامهریزی برای تأسیس شهرهای جدید اسلامی مورد توجه قرار گرفت. پیروی از چنین روشی تا زمانی که اعتقاد بر این بود که در یک شهر فقط باید در یک مسجد خطبه نماز جمعه ایراد شود، ادامه یافت. با گسترش و رشد روزافزون شهرها ضرورت تجدیدنظر در این نوع طراحی احساس شد. مقدار طول و عرض خیابانها در زمان پیامبر اکرم(ص) با توجه به نوع کاربرد این خیابانها متفاوت بود. عرض شاهراهی که از مسجدالنبی تا مصلای مدینه امتداد داشت، 10ذرع (تقریباً 5 متر) بود. در حالی که عرض خیابانهای فرعی بین 5 ، 6 و 7 ذرع بود.
