بخشی از مقاله
چکیده
محیط و منظر شهری به عنوان مجموعه ای از عناصر طبیعی و مصنوع اعم از کالبد و فضاهای شهر، انسان ها، رفتارها و فعالیت های آن ها به عنوان نخستین جلوه از شهر، آینه ی تمام نمای ویژگی های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی شهر است. هنگامی که ناظر در درون بافت شهر قرار می گیرد، ویژگی های بصری و عناصر مختلف منظر شهر اعم از کالبد، انسان ها و فعالیت ها از فاصله ای نزدیکتر و در مقیاس بخشی از شهر قابل مشاهده و ادراک هستند. خیابان محیطی کالبدی است که یکی از عناصر تشکیل دهنده ی منظر شهری می باشد و ویژگی های پیکره بندی و مواد و مصالح سازنده ی آن بیان کننده ی قابلیت های محیطی این فضا می باشد.
هدف از این مطالعه این است که با بررسی و تحلیل کمی و کیفی فضاهای موجود در یکی از خیابان های شهر قزوین - سپه - به عنوان نمونه موردی، از یک طرف و الگوهای رفتاری استفاده کنندگان متعدد و متنوع آن از طرف دیگر، کنش و واکنش محیط کالبدی و رفتار را - به خصوص از دید عابر پیاده - ، بر یکدیگر شناخته، پیشنهاداتی جهت طراحی مناسب فضاها به منظور بهبود وضعیت های نامطلوب و ایجاد یک منظر شهری مطلوب را ارایه دهد. تأکید اصلی طرح بر روی الگوهای رفتاری پیاده ها و انطباق یا عدم انطباق این الگوها با فضاها موجود در محیط شهری است.
-1 مقدمه
هنگامی که از بالا به شهر می نگریم آن را کلیتی انسجام یافته می بینیم مملو از توده و فضا، زاویه دید دیگر هنگامی است که درون شهر قدم می گذاریم و در ظرف زمانی و مکانی آن جای می گیریم، در این هنگام است که آن چه شهر را از کلیتی کالبدی و محض رها می سازد و روح و معنا می بخشد در مقابل دیدگان ما ظاهر می شود: مردم، استفاده کنندگان این پر و خالی های کالبدی در فعالیت ها و رفتارهای متنوع و گوناگون. درساخت کالبد شهر به همان اندازه که عناصر فیزیکی دخیل هستند، رفتارهای انسانی نیز دخالت دارند؛ این حقیقت که انسان برای هر فعالیت نیاز به یک بستر رفتاری دارد و این بستر با آستانه و حریم آن تعریف می شود، حقیقتی است که اغلب درطراحی نادیده گرفته می شود و در نهایت منجر به ساخت محیط های آشفته و ناهماهنگ با نیاز ها و فعالیت های انسانی در منظر شهر می شود.
از این رو ضروریست، که طراحان برای ساخت محیط های بهتر برای ارضای فعالیت انسانی و ارزش های زیبا شناختی، مباحث رفتار فضایی و فرایند های انگیزش، ادراک، شناخت و عاطفه را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. هدف از این مطالعه، بررسی و تحلیل کمی و کیفی رابطه کالبد با الگوهای رفتاری استفاده کنندگان فضاهای موجود در خیابان سپه قزوین می باشد. در ادامه، مطالعات و بررسی ها بر پایه دو سوال به شرح زیر صورت گرفت:
-1 آیا محیط و معماری کالبد بر الگوی رفتاری استفاده کنندگان از فضا تاثیر دارد؟ تا چه میزان؟
-2 آیا رفتار هم بر محیط تاثیر گذار است؟ در این راستا ابتدا به مبحث محیط و منظر شهری می پردازیم و سپس بحث کامل رفتار و فعالیت های انسانی، حریم و نیاز های او در محیط شهری را مطرح می نماییم و در نهایت به توصیف و تحلیل داده های بر آمده از پرسشنامه و مشاهدات تجربی می پردازیم.
-2 محیط و منظر شهری
محیط و منظر شهری چیست؟ به اعتقاد جان لنگ، نویسنده کتاب آفرینش نظریه معماری، محیط عبارت است از فضای موجود اطراف انسان - http://forum.irdoc.net/thread19172-2.html - و به تعبیر راپاپورت؛ » منظر شهری کلیتی است که حتی پس از ترک محیط نیز در خاطر انسان می ماند، حاصل تعامل میان انسان - ناظر - و محیط اوست؛ ارتباط متقابل شخص و مکان... - گلکار، - 48 :1385 محیط شامل محیط بالقوه و محیط موثر می باشد.
محیط بالقوه همان محیطی است که طراحان خلق می کنند و محیط موثر محیطی است که مورد استفاده شهروندان قرار می گیرد. در واقع یک محیط موثر به روایتی در حال شدن است و محیط بالقوه محیطی در اندیشه است .در محیط موثر است که ادراک و در نهایت احساس بدست می آید. در منابع مختلف تقسیم بندی های متفاوتی را برای محیط و منظر شهری در نظر گرفته اند. از این تقسیمات آنچه توجه ما را به خود جلب کرده است، تقسیمانی می باشد که کورت کافکا برای نحوه نگرش به یک محیط قائل شده است. اومحیط را به 4 قسمت زیر تقسیم کرده است.
-1 محیط کالبدی : نگرش به یک محیط از دیدگاه عوامل جغرافیایی و عناصر محیطی آن
-2 محیط اجتماعی: نگرش به یک محیط از دیدگاه نهادها، افراد و گروه های استفاده کننده از آن محیط
-3 محیط روانشناختی: نگرش به یک محیط از دیدگاه تصاویر ذهنی حاصل از آن محیط
-4 محیط رفتاری: نگرش به یک محیط از دیدگاه مجموعه عوامل محیطی که فرد نسبت به آن واکنش نشان می دهد . - http://forum.irdoc.net/thread19172-2.html - محیط مورد بررسی دراین تحقیق محیط کالبدی است که قابلیت های آن، چه خوب چه بد چیزی است که آن محیط با ویژگی های پیکره بندی و مواد و مصالح سازنده خود پیشنهاد می نماید. برای این مفهوم، لوئی کان واژه امکانات و لانسلوت براون طراح منظر کلمه صلاحیت ها را استفاده کرده است[...] قابلیت های محیط ساخته شده، انتخاب های رفتاری و زیبا شناختی فرد را بسته به چگونگی پیکره بندی محیط محدود می کند یا گسترش می دهد - لنگ،. - 91:1386 "قابلیت های محیط به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم قابل تقسیم هستند.
مثال قابلیت مستقیم، تأمین فعالیت ها توسط محیط است، در حالی که قابلیت غیر مستقیم شامل چیزهایی چون معانی نمادین می باشد که به همبستگی الگو با یک مرجع و سودمندی یک الگو بستگی دارد - همان: " . - 117 محیط شامل مجموعه ای از قرارگاه های رفتاری با دو عنصر اساسی الگوی شاخص رفتار و محیط فیزیکی می باشد، که درون یکدیگر قرار گرفته اند و حریم هر یک از آن ها محدوده ای است که رفتار در آن مستقر می شود.
در هر محیطی تشخیص نظام های فعالیت، قرارگاه های رفتاری تشکیل دهنده نظام فعالیت و میزان استقرار و هم پوشانی یا تفکیک قرارگا های رفتاری مهم هستند و چنانچه فعالیت هایی که نیاز به تفکیک دارند درست تفکیک نشده باشند و یا بیش از اندازه تفکیک شده باشند باعث بروز مشکلاتی در حریم آن ها می شود - همان: . - 130-129 جهانشاه پاکزاد در مقاله عناصر و کیفیت های فضای یک منظر شهری در بیان ادراک در یک فضای شهری از منظر شهری به عنوان فرستنده اطلاعات یاد می کند که این اطلاعات حاصل از منظر شهری را می توان به نوبه خود به دو دسته عناصر فیزیکی/کالبدی و انسانی تقسیم نمود - پاکزاد، . - 1382 در نتیجه در طراحی منظر شهری نباید صرفاً به مسائل فیزیکی و کالبدی آن توجه نمود، بلکه باید رفتارهای انسانی و حریم های آن را نیز مورد توجه قرار داد.
-3 محیط: فعالیت و حریم آن
همانطور که گفته شد، درساخت کالبد شهر به همان اندازه که عناصر فیزیکی دخیل هستند، رفتارهای انسانی نیز دخالت دارند؛ این حقیقت که انسان برای هر فعالیت نیاز به یک بستر رفتاری دارد و این بستر با آستانه و حریم آن تعریف می شود، حقیقتی است که اغلب درطراحی نادیده گرفته می شود. توانایی تشخیص این آستانه وحریم در ارزیابی محیط از سوی کاربران، اهمیت فوق العاده ای دارد. اگر بتوانیم به تصویری کلی از نیازها و تمایلات و شیوه های رفتاری فرد دست یابیم در آن صورت تشخیص حریم هر فعالیت برای ما روشن می شود .
فعالیت ها را به دو طریق می توان دسته بندی کرد: فعالیت های ضروری: در واقع همان فعالیت های اجباری و روزمره ی مردم می باشد که بیشتر به صورت پیاده صورت گرفته و از آنجا که تحت هر شرایط انجام می گردد، کمترین تاثیر را از محیط مادی و فضای عمومی می پذیرد. فعالیت های انتخابی: اگر شرایط محیط بیرونی مطلوب بوده و زمان و مکان مساعدت کند، در صورت تمایل فرد به آن، فعالیت صورت می گیرد، مانند پیاده روی برای تفریح و لذت بردن از محیط و ..اگر کیفیت محیط بیرونی مناسب نباشد، مردم فقط به فعالیت های ضروری می پردازند.
فعالیت های اجتماعی : غالبا به صورت خود به خودی روی می دهند. به حضور مردم در فضای عمومی نیازمند است، مانند: بازی کودکان، تماس های انفعالی مردم یا ملاقات آن ها با یکدیگر و ... . که در صورت بهبود بخشیدن به کیفیت محیط، امکان حضور مردم در این گونه فعالیت ها نیز افزایش می یابد - پاکزاد: - 67 :1386 هر فعالیتی که توسط انسان صورت می گیرد اساساً متکی به فرهنگ است.[ ... ] فرهنگ، الگوهای رفتاری را به وجود می آورد و سپس الگوهای رفتاری تعیین کننده و بیان کننده چگونگی استفاده مردم از فضاها می شوند ماهیت و چگونگی فعالیت هایی که در فضاهای شهری صورت می گیرند را می توان به طور کلی به دو عامل عمده و اساسی نسبت داد: یکی عامل فرهنگی و دیگری عامل محیط - یا خصوصیات فضایی – کالبدی - . لکن نحوه و میزان تأثیر این دو بر نحوه ی وقوع فعالیت ها که همان رفتارها و یا به عبارت صحیح تر الگوهای رفتاری باشد یکسان نیست - بحرینی،. - 3-1 :1378
-4 محیط و رفتار انسان:
در مورد رابطه محیط و رفتار، چهار موضع گیری نظری قابل تشخیص است: رویکرد اختیاری، رویکرد امکان گرا، رویکرد احتمال گرا و رویکرد جبری. رویکرد اختیاری معتقد است که محیط هیچ اثری بر رفتار انسان ندارد.
