بخشی از مقاله
چکیده
در دوره قاجار که همزمان است با دوره معماری نئوکلاسیک، اتفاقاتی همچون سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ و همچنین تحصیل معماران ایرانی در آنجا باعث شد که نئوکلاسیک بر معماری دوره قاجار تأثیراتی بگذارد و این تأثیرات در بسیاری از بناهای دوره قاجار مشهود است. هدف از این پژوهش معرفی مجموع بناهای عمارت و آیینه خانه مفخم ، که هر دو به همراه دروازه ورودی، حوض خانه، باغ فواره و کلاه فرنگی تشکیل دارالحکومه مفخم را می دادند و تأثیر معماری نئوکلاسیک که مقارن با دوره قاجار بود، برروی بناهای فوق می باشد . این تحقیق بر اساس هدف، کاربردی و بر اساس ماهیت، توصیفی موردی باشد که با توجه به اهمیت هویت معماری ایرانی ،میتوان به این مهم اشاره نمود که با توانایی ها و کیفیت سبک معماری ایرانی و با درک تعمقی از مقوله معماری اصیل ایرانی ، در جهت خلق آثار متناسب با فرهنگ و هویت ایرانی گام برداشت. روش گرد آوری اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای و همچنین ادراک عینی و شواهد و اطلاعات موجود ، مورد بررسی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی: آیینه خانه مفخم، عمارت مفخم، معماری نئوکلاسیک، معماری قاجار، بجنورد.
مقدمه
نفوذ بیگانگان که از اواخر عصر صفویه آغاز شده بود در دوره حکومت قاجار فزونی یافت . حوادث و اتفاقاتی که در دوران سلسله قاجاریه رخ داد منجرب ضعف کشور و از دست رفتن قسمت های مختلف آن، اعمال نفوذ بیگانگان و متزلزل شدن اساس و استقلال ایران شد. در این دوره شیوه اصفهانی روبه انحطاط گذاشت زیرا هنگامی که روابط ایران با غرب بیش تر شد، متأسفانه ایرانیان خود باختگی پیدا کردند و همه چیز را از غرب و خود را فاقد همه چیزدانستند و به این ترتیب بعد از شیوه اصفهانی دیگر شیوه ای جایگزین آن نشد. اگر چه شروع انحطاط شیوه ی اصفهانی در معماری را از دوران محمد شاه قاجار دانسته اند اما این سستی و افول، بیش تر از دوره ی افشار و زند آغاز شده بود در این مرحله کیفیت رنگ ها و غنا و شفافیت کاشی ها رنگ می بازد و مصالح به کار رفته در بنا و شیوه ی ساخت و ارائه تزیینات ، افت چشم گیری را نشان می دهد. با این وجود در این دوره به تزیینات توجه فراوانی شد که عرصه عمل آن را در کاخها و منازل مسکونی می توان مشاهده نمود. آیینه کاری و گچ کاری به سرعت رواج پیدا کرد، سالن های بزرگ با اشکال هندسی متنوع با آیینه ها تزیین یافتند و سقف های چوبی خانه ها نقاشی شدند. از جمله این خانه ها می توان به عمارت و آیینه خانه مفخم اشاره نمود که از بناهای مهم تاریخی شهر بجنورد می باشد.
بیان مسأله
از آنجایی که در دوره قاجار نفوذ بیگانگان در کشور زیاد شد ، نگرش معماران آن زمان با عنایت به نفوذ فرهنگ غرب به نوعی باعث گسست بین تفکر ناب معماری اصیل ایرانی و به نوعی تناقض با اصل آن گردید. از جمله آثاری که در شهر بجنورد با این نگرش ساخته شد، عمارت و آینه خانه مفخم است که بااین الگوی نامتعارف ساخته شده بود.
اهداف و ضرورتهای تحقیق
هدف اصلی این مقاله ، تأثیر معماری نئوکلاسیک بر عمارت و آیینه خانه مفخم بجنورد میباشد که با نگاهی اجمالی میتوان به مفاهیم کلان معماری ایرانی و آثار ناب آن پی برد این در حالیست که ، با وجود ساخت وسازهای امروزی مناطق مختلف ، این موضوع دور از ذهن نیست که اگر بنایی ساخته شود در صورتی که به هر طریق از نظر بیننده زیبا به نظر برسد، - هرچند مطلوب یا نامطلوب - به عنوان یک الگو قرار گرفته و موجب تقلید ناآگاهنه از آن طرح می گردد. از این رو اگر این بناها برگرفته از معماری نامتجانس ایرانی - به عنوان نمونه سبک معماری نئوکلاسیک - باشد به نوعی می تواند بر برخی از بناهای موجود در آن زمان - دوره قاجار و مجموعه عمارت مفخم - و حتی در زمان معاصر تأثیر گذاشته و موجب کمرنگ شدن هویت معماری ایرانی گردد.
روش و ابزار گردآوری اطلاعات
در جهت گردآوری و تدوین این پژوهش سعی گردیده است از روشهای متداولی استفاده گردد که می توان به مطالعات کتابخانه ای در این زمینه از جمله کتب، مقالات و سایتهای مربوط نام برده و همچنین برداشت میدانی - ادراک عینی - از بناهای فوق یاد نمود.
سوابق تحقیق
ایمانیان جاوید ، مریم خواجه ییان ، خدیجه فیروزه ، در مقاله ای تحت عنوان : ساختار کالبدی-کارکردی معماری بومی خانه های شهرستان بجنورد - نمونه موردی آیینه خانه مفخم - ، به نتاجی دست یافته اند که عبارتند از ، یکی از مهمترین پدیده های مؤثر در چگونگی شکل گیری ساختار معماری بومی و سنتی بوده است . فن آوریهای محدود گذشته سبب می شد که در طراحی و ساخت این واحدها بیشترین بهره برداری از عوامل محیطی صورت گیرد . هدف از پژوهش شناخت و معرفی برخی از ویژگیهای معماری بومی و اقلیمی خانه های بومی درشهرستان بجنورد است.
در کتاب دارالخلافه ناصری در سال - 1385 - به آثار ساخته شده در دوره قاجار که بر گرفته از معماری غربی می باشد اشاراتی شده است که می توان موارد زیر را بیان نمود:
معماری متجدد در ایران تقریباً از دوره "ناصرالدین شاه" شروع شد؛ زیرا از یک طرف دوره سلطنت پنجاه ساله او بیش از یک سوم دوره قاجاریه را تشکیل میدهد و در این دوره به نسبت دورههای قبلی که دوران محمد شاه و فتحعلی شاه است، به نسبت آرامش تقریبی حاصل میشود و زمینه مساعدتری برای بروز آبادانی و عمرانی به وجود میآید. در سال 1284ه.ق. ناصرالدین شاه تصمیم میگیرد، قلعه و حصار قدیمی تهران را برداشته و خندق آن را پر کند و حصار و خندق برای تهران به وجود آورد که ساخت این قلعه جدید حدود دوازده سال طول میکشد و شهر به چندین برابر وسعت قبل میرسد. معماری این دوران تلفیقی از معماری سنتی ایران و معماری نئوکلاسیک غرب است. - قبادیان،1385، - 18
شمس العماره به عنوان اولین آسمانخراش تهران با نمای بیرونی اروپایی و قوس های رومی احداث شد. سایر ساختمان های دربار نیز با طرح ها و تزئینات فرنگی تغییر شکل داده شدند. - قبادیان، 1385، - 46
در نمای مدرسه دارالفنون که اولین ساختمان مهم ساخته شده در عصر ناصری است ، برای اولین بار قوس های نیم دایره رومی ، ستون های شبه کورنتین، ساعت و سنتوری مشاهده می شود . البته پلان ساختمان ها همچون مدارس قدیمیه به صورت حیاط مرکزی است و اتاق ها گرداگرد حیاط قرار دارند. لذا این ساختمان نه تنها اولین مدرسه در تهران و ایران است که در ان یافته های علمی اروپائیان به شیوه مدارس اروپائی تدریس می شود ، بلکه ساختمان این مدرسه نیز اولین بنایی است که آغاز نفوذ معماری فرنگی در پایتخت را به نمایش می گذارد. - قبادیان ، 1385، - 86
تعاریف و مبانی نظری تحقیق
نئوکلاسیک
سبک معماری است کهعمدتاً از نیمه قرن هیجدهم تا نیمه قرن نوزدهم میلادی در اروپای غربی رایج بوده است - قبادیان، 1385، . - 18 این سبک تحت تاثیر نهضت روشنگری - Enlightenment - ابتدا در فرانسه و ایتالیا آغاز شد و سپس در مدت زمان کوتاهی به نحوی گسترده انگلستان، آلمان و کشورهای دیگر را فراگرفت - بانی مسعود، 1389، . - 179
آن چه که عصر روشنگری را در شکلگیری نئوکلاسیسیسم در هنر مهم جلوه میدهد. مفهوم تازهای از »تاریخ« بود که در بین آراء اندیشمندان روشنگری مطرح شد. هدف تاریخ در عصر روشنگریصرفاً کنجکاوری دربارهی رویدادهای گذشته یا اشتیاق به احیاء گذشته نیست. بلکه دلیل اصلی توجه آنان به تاریخ این بود که انسان در حال پیشرفت است. پیوسته کشف میکند، تعصب و خرافه و جهل و قساوت باستانی را از میان برمیدارد، و در راه تأسیس و تثبیت علمی پیش میرود که مردم را سعادتمند، آزاد، پاکدامن و عادل گرداند - قبادیان، 1388، . - 179 در حقیقت تاریخ در عصر روشنگری تنها مرجعی برای بازگشت به گذشته نبود بلکه بستری بود که بتوانند چالشها و تحولات و تعقلات انسان را دنبال کنند.
منبع الهام معماری نئوکلاسیک ، معماری دوره کلاسیک یونان و روم باستان بوده است - قبادیان، 1385، - 18 البته با ذکر این نکته که این سبک مدعی نوعی نوآوری در هنرمعماری یونان و روم باستان بود - بانی مسعود، 1389، - 179
ویژگی های معماری نئوکلاسیک
به طور کلی می توان ویژگی های معماری نئوکلاسیک به شرح زیر دانست:
نظم، تناسبات، تقارن، هماهنگی، کمال، پیکرتراشی، سر ستونهای دوریک، ایونیک و کرنتی، سقف شیبدار، استفاده از سنتوری، قوس های نیم دایره، ارتفاع زیاد و ... .
