بخشی از مقاله
چکیده
معماری بومی با آنکه در طول تاریخ دستخوش پدیده های دگرگون کننده بوده،توانسته هویت ویژه خود را حفظ کند،و از آنجا که شناسنامه معتبری از مردم یک سرزمین به شمار می رود ،نمایانگر آداب و رسوم ،روحیه و احساسات ،اندیشه و عقیده،ذوق و سلیقه وهنر آنان است.در شکل گیری معماری بومی ،برخی روابط اجتماعی و اقتصادی با محیط طبیعی ونمادهای فرهنگی ماهرانهانعکاس می یابند به نحوی که همزمان سادگی و آرایش در آن متجلی است. - مهیار دادخواه 1365،ص - 98 همچنین محیط طبیعی یکی از مهمترین پدیده های مؤثر در چگونگی شکل گیری ساختار معماری بومی و سنتی بوده است .
فنآوریهای محدود گذشته سبب می شد که در طراحی و ساخت این واحدها بیشترین بهره برداری از عوامل محیطی صورت گیرد. هدف از این پژوهش شناخت و معرفی برخی از ویژگیهای معماری بومی و اقلیمی خانه های بومی درشهرستان بجنورد است.با طرح این پرسش که شاخص ها ی خانه های بومی بجنورد کدامندوآیا توانسته اند با ویژگیهای محیط جغرافیایی و شهری آن اقلیم منطبق شوند؟ چارچوب نظری تحقیق براساس نقش خصوصیات محیط طبیعی محلی و همچنین محیط شهری در چگونگی شکل گیری واحدهای مسکونی استوار است. روش تحقیق ،توصیفی، تحلیلی و تطبیقی بوده است. گردآوری اطلاعات به دو شکل اسنادی و میدانی صورت گرفت، به این ترتیب که پاره ای از اطلاعات لازم، نخست به صورت اسناد گردآوری شده و سپس چند نمونه خانه بررسی شدند.
واژگان کلیدی: شهرستان بجنورد،معماری بومی، معماری مسکونی ،مصالح،عناصر پلان
.1مقدمه
خانه برای انسان از چنان اهمیتی برخوردار است که می توان آن را مرکز دنیای فرد نامید بنابراین خانه می بایست بتواند در فضای درونی و جلوه بیرونی خود توقع »مرکز دنیای فرد بودن«را برآورده نماید - پاکزاد،. - 89: 1386انسان ها با تأثیر پذیری از ویژگی های جغرافیائی، اقلیمی و استراتژیک، شهر و به تبع آن خانه ها را در بستر طبیعی جایگزین می کردند وسپس با ظرافت مناسب با سنن اجتماعی و فرهنگی و با اتکا به تجارب معماری محلی بافت شهری را به وجود می آوردند.امروزه متاسفانه بخاطر گستردگی و پیچیدگی نیازها از طرفی و به عاریت گرفتن ارزش ها و راه حل های غیر خودی و نامانوس از طرف دیگر، آن ظرافت ها از دست رفته است. نقشه شهرهایمان را که می نگریم شبکه ای شطرنجی از نوارهای پهن و باریک بنظرمان می رسد که روی آن گسترده اند - پاکزاد،. - 69: 1386 یکی از مهمترین عواملی که بر ساخت مسکن انسانی تأثیر دارد،خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی است.
تنوع اقلیمی سرزمین ایران موجب شکل گیری انواع متنوعی از فضاهای معماری شده است. از آن میان میتوان به واحدهای مسکونی اشاره کرد که بیشترین تأثیرپذیری از خصوصیات محیط طبیعی در آنها منعکس شده است. در ساده ترین طبقه بندی اقلیمی، بخشهای مختلف کشور به نواحی مانند گرم و مرطوب، گرم و خشک، سرد، معتدل، معتدل و مرطوب طبقه بندی شده است. این طبقه بندی برای شناخت گونه های کلی معماری ایرانی سودمند است،. در هر کدام از این مناطق، با توجه به خصوصیات اقلیم محلی، طی سالیان دراز تکامل معماری بومی، شکل خاصی از فضاهای مسکونی پدید آمده است - فراهانی جم ،. - 1390در معماری بومی توجه به اصول سبب ایجاد هماهنگی در بافت شهری می شود و این مساله منظر شهری مناسب و در عین حال سرزنده و کارا را به ارمغان می آورد - احمدی،. - 1388
.2 ویژگیهای محیطی و فرهنگی استان خراسان شمالی
.2-1تاریخچه و موقعیت قرارگیری
استان خراسان شمالی دربین مدارهای 36درجه و 42دقیقه و 38درجه و35دقیقه عرض شمالی و نصف النهارهای 56درجه و 12دقیقه تا 58درجه و 3دقیقه طول شرقی در شمال شرقی کشور واقع شده است.این استان از سمت شمال به جمهوری ترکمنستان ،از جنوب و مشرق به استان خراسان رضوی واز سمت مغرب به استان های گلستان و سمنان محدود می شود.وسعت این استان 28434کیلومتر مربع است که 1/7درصد از کل مساحت کشور را در بر می گیرد - وزارت آموزش و پرورش،. - 14:1385شهرستان بجنورد در شمال شرقی استان خراسان شمالی قرار دارد که باشهرستان شیروان از شرق ،شهرستان مانه و سملقان از غرب،شهرستان اسفراین از جنوب،شهرستان جاجرم از جنوب غربی و باکشور ترکمنستان از شمال حدود 207کیلومتر مرز مشترک دارد.شهرستان بجنورد دارای 6563کیلومتر مربع وسعت است.این شهرستان از لحاظ وسعت 22درصد و از لحاظ جمعیت 40درصد کل جمعیت استان به خود اختصاص داده است.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این شهرستان دارای سه نقطه شهری - بجنورد ،راز و حصار گرمخان - و230آبادی در حال سکنه دارد - سالنامه آماری خراسان شمالی . - 25:1390شهر بجنورد به عنوان شهر مورد مطالعه که در این شهرستان واقع شده است و به عنوان مرکز استان خراسان شمالی می باشد.شهر بجنورد در 57درجه و20دقیقه طول و 29درجه و 37درجه عرض جغرافیایی قرار دارد ومتوسط ارتفاع آن ازسطح دریا 1070متر می باشد - بختیاری - 82:1379و مساحتی بالغ 3570هکتار را پوشش می دهد.طول تقریبی آن حدود 11 کیلومتر و عرض تقریبی ان حدود 8/5کیلو متر است. شهر بجنورد واقع در دشت بجنورد که به عنوان وسیع ترین محدوده مسطح حوضه آبریز در شمال شرقی ایران بعد از دشت مشهد- شیروان می باشد.که در بین ترازهای ارتفاعی 900متر تا 1100متر قرار گرفته است.
.2-2ویژگی معماری مناطق سرد و کوهستانی
معماری مناطق سرد و کوهستانی به طورعمده شبیه به اصولی است که در مناطق گرم و خشک مورد توجه بوده است،بااین تفاوت که در مناطق سرد منابع ایجاد حرارت در داخل ساختمان است.بافت متراکم و فشرده فضای کوچک و محصور بهره گیری ازجهات آفتاب و زمین - به عنوان عوامل تعیین کننده جهت استقرار و گسترش شهر و روستا و سیمای آنها - معابر باریک به موازات خط تراز زمین با توجه به شرایط اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی در ایران به منظور جلوگیری از اتلاف حرارتی و کوران هوا،بناها به صورت متراکم و فشرده و متصل در کنار هم ساخته می شوند تاسطح تماس فضاهای گرم مسکونی بامحیط سرد خارج کاهش یابد.
همچنین بناها طوری کنار هم قرار گیرند که یکدیگر را محصور نمایند و فضاهای شهری تا حد امکان کوچک شوند تا نفوذ جریان باد سرد به داخل فضاهای شهری کم گردد و تابش حرارت از سطح خارجی دیوارهای گرم ابنیه به فضاهای کوچک محصور شهری،فضای سرد آنهارا تعدیل نماید. نکته قابل مشاهده دیگر در این نوع اقلیم،مجتمع های زیستی در وسط دامنه ی بلندی ها و رو به جنوب و در داخل زمین یا روی آن به منظور بالا بردن ظرفیت حرارتی دیواره های بدنه شمالی و افزایش حجم داخلی نسبت به سطح بیرونی ،استقرار می یابند.
.3 روش تحقیق
برای شناخت خصوصیات معماری بومی این شهرستان، نخست بررسی اقلیمی صورت گرفت. بر پایه نتایج این بررسی و پژوهشهای انجام شده در این زمینه، براساس مطالعات میدانی خانه به صورت دقیقتر مورد ارزیابی قرار گرفتند. سپس برای رسیدن به اهداف پژوهش، ویژگیهایی همچون نوع مصالح و ساخت اجزاء و بام - ساختار کالبدی - ، نوع پلان، چگونگی ارتباط بین فضاهای باز، نیمه باز و بسته و روابط عملکردی فضاها - ساختار کارکردی فضاها - ، تحلیل قرار گرفتند.
.4معماری بومی
معماری بومی که برخی به آن معماری ناشناخته نیز می گویند از اواخر قرن نوزدهم میلادی با کتاب سیدنی ادی رونق تازه ای پیداکرد - معماریان 1388،ص. - 126اولین نامی که برای این پدیده معماری نهاده شد معماری خودجوش و به ابداع پاگونه بود - آلپاگونوولو1384،ص. - 24در این سبک انسان با تغییر شکل دادن به ماده خام موجود در محیط ،آن را جهت استفاده در ساختن فضای زندگی اش آماده می کند و از انتخاب مصالح که گویا تحت تاثیر امکانات و محدودیت های
