بخشی از مقاله
باززنده سازی ویژگی های معماری و آرایه های عمارت ناظمیان شهر سمنان
چکیده
حفظ و نگهداری بناهای معماری گذشته که تجلیگر ارزشهای فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، مذهبی و بهطورکلی جهانبینی انسانهای جامعه در ادوار تاریخی متفاوت است، میراث گران بهایی برای نسلهای آتی به شمار میرود. ازاینرو رها کردن بافتها و بناهای تاریخی، انسان معاصر را از بهرهگیری عالمانه از تجارب گذشته و قرار گرفتن در مسیر تداوم تاریخی که رمز بقای هر فرهنگی است بازمیدارد. در شهر سمنان بناهای متعددی از دوره قاجار شناساییشده است. یکی از بناهای شاخص دوره قاجار این شهر خانهی ناظمیان است. در بررسیهای انجامشده مشخصشده این بنا فاقد لوح و یا کتیبهای که تاریخ ساخت آن را مشخص کند میباشد. ولی این خانه خیلی شبیه خانه طاهری در محله اسفنجان است لذا با توجه به تاریخ ساخت خانه طاهری که دارای لوح سفالی میباشد قدمت این بنا نیز به اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی اول میرسد. این بنا در حقیقت در مسیر یکی از گذرهای اصلی و تاریخی شهر قرار داشته که این مسیر جنوب دروازه ( چوب مسجد) را به مرکز شهر یعنی بازار و مسجد وصل مینموده است، لذا موقعیت شهری این خانه از قدیمالایام در شهر ممتاز بوده و مرمت و باز زنده سازی آن با توجه به موقعیت شهری آن مدنظر بوده است . الگوی مفهومی مقاله پیش رو بر اساس روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی بهدستآمده است. این مقاله به سابقهی تاریخی، روند شکلگیری، تغییر در ساختار معماری، تزیینات وابسته به معماری و باززنده سازی و مرمت عمارت ناظمیان استان سمنان میپردازد. این بنا با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی در تاریخ 79/5/19 طی شماره 2766 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.
واژههای کلیدی: تداوم تاریخی ، خانه ناظمیان ، باز زنده سازی ، سمنان ، مرمت
-1 مقدمه
در بررسی معماری دوران قاجار درمییابیم که معماری این دوران تجلیگر و دنبالهرو بسیاری از اصول معماری شیوهی اصفهانی است. برخی بر این باورند که معماری این دوره دچار انحطاط شده است، اما از نظر گروهی دیگر این دوره پس از عصر صفوی یکی از دورههای مهم در زمینه ی ایجاد آثار معماری در ایران است. این مسئله در بسیاری از شهرهای ایران، بهویژه در ساختار بناهای مسکونی اعیانی نمایان است.
یکی از بناهای تاریخی مربوط به دورهی قاجار که به شیوه ی معماری قاجاری ساختهشده است، خانهی ناظمیان واقع در شهر سمنان میباشد. بافت تاریخی شهر سمنان نمونهی کاملی از شهرهای ایرانیB اسلامی و منحصربهفرد کشور پهناور ایران به شمار میرود که به دلیل اهمیت استراتژیکی که در طول دوران مختلف داشته و نیز به دلیل قرارگیری در شاهراههای اصلی کشور همیشه مدنظر بوده است، ازاینرو بررسی معماری و نحوهی شکلگیری بافت تاریخی این کهن شهر و ارتباط آن با زندگی روزمرهی ساکنان یکی از موضوعات حائز اهمیت به لحاظ جغرافیای تاریخی به شمار میرود، که در طول قرون و ادوار
1
تاریخی مختلف کمتر موردتوجه قرارگرفته است. بنای ناظمیان هم به دلیل قرار داشتن دریکی از راههای اصلی شهر از این لحاظ ویژگی ممتازی دارد.
این بنا توسط شهرداری سمنان از ورثهی مرحوم حاج ناظم ناظمیان معروف به ناظم التجار خریداریشده و توسط این نهاد مرمت و احیاء گردیده و در کنار کتابخانه مرحوم آیتاالله عالمی خدماتی را به مراجعین ارائه میکند. با همکاری شورای اسلامی سمنان در قرارداد اجاره 20 ساله بین دانشگاه سمنان و شهرداری سمنان این بنای تاریخی به دانشگاه هنر سمنان واگذارشده است. بسیاری از دانشکدهها و دانشگاههای هنر کشور بخشی از فعالیتهای آموزشی و پژوهشی خود را در ساختمانهای تاریخی برگزار میکنند و این امر به آشنایی و نزدیکی بیشتر دانشجویان رشته هنر با هنر اصیل ایرانی و اسلامی و همچنین به احیا بافت تاریخی شهرها کمک میکند.
-2 نگاهی کوتاه به شهر سمنان
سمنان از شهرهای قدیمی ایران ، مرکز استان سمنان ، در دامنهی جبال البرز و بر حاشیهی کویر نمک از شرق با شهرهای دامغان، شاهرود، از شمال به درجزین، مهدیشهر و شهمیرزاد و از باختر با سرخه همسایه است. در طول جغرافیایی 53 درجه و 23 دقیقه و عرض جغرافیایی 35 درجه و 34 دقیقه واقع شده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1130 متر است. همچنین فاصله آن تا تهران 216 کیلومتر است و به راه آهن سراسری تهران - مشهد، متصل میباشد و دارای دو فرودگاه (یکی تجاری و دیگری نظامی) میباشد .جمعیت شهرستان سمنان بر اساس نتایج سرشماری سال 1390 خورشیدی، برابر بر 182260 نفر که با این آمار، نود و پنجمین شهرستان بزرگ ایران است. شهر سمنان با 153680 نفر جمعیت، اولین شهر استان میباشد.
این شهرستان در ناحیهی تاریخی قومس ، و در 221 کیلومتری شرق تهران واقع است. آب رود گلرودبار که در 25 کیلومتری شمال شهر سمنان سرچشمه میگیرد ، بهوسیلهی نهرهایی به شهر هدایت میشود. لهجهی سمنانی از لهجههای مرکزی ایران است. غار دربند در 21 کیلومتری شمال شهر سمنان، نزدیک آبادی ییلاقی دربند ، قرارگرفته است که از کاوش آن آثار جالبی بهدستآمده است. (دزفولیان، اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا قرن هشتم هجری، 1387،ص (828
از بزرگان منسوب به سمنان، علاء الدوله سمنانی است که ویرانه های آرامگاه او در صوفی آباد قرار دارد. در افسانه ها بنای شهر را به طهمورث پیشدادی نسبت داده اند. به هر حال سمنان احتمالا شهری بسیار قدیمی است. در زمان حجاج، قطری بن الفجاء دراینجا مقلوب شد. در آغاز قرن 4 ه.ق. سمنان جزو متصرفات آل زیار بود و در سال 331 ه.ق از دست آنان رفت. در دوره ی آل بویه، شهرهای قومس جزو دیلم به شمار می رفت. در سال 427 ه.ق. ترکان غز صدمات بسیاری بر شهر وارد ساختند و در حمله ی مغول ویران شد. (دایره المعارف فارسی)
در حدود العالم، ص 147 آمده است : » سمنان شهرکی است خرم و آبادان ، و از وی میوه ها خیزد بهتر از همه جای. « یاقوت گوید : » شهری است بین ری و دامغان و برخی آن را از توابع قومس می دانند، در آن درختان و رود ها و باغستان های فراوان وجود دارد و در میان خانه های مردم جوی های آب و درختان فراوان موجود است . شهر کوچک دیگری به ساختمان ها و باغستان هایش پیوسته است که به آن سمتک گویند.« (معجم البلدان) (دزفولیان، اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا قرن هشتم هجری، 1387،ص (829
شکل : 1 موقعیت جغرافیایی شهرهای استان سمنان (منبع: ( www.semnan.ir
2
شکل :2 موقعیت استان سمنان در ایران (منبع: ( www.semnan.ir
-3 موقعیت خانهی ناظمیان (ناظم التجار)
از نظر موقعیت طبیعی خانهی ناظمیان در مرکز شهر سمنان قرار دارد که آب و هوایی کویری دارد و روی خط زلزله قرار داشته و بهصورت دشت مسطح با شیب از شمال بهطرف جنوب میباشد. این بنا در حقیقت در مسیر یکی از گذرهای اصلی و تاریخی شهر قرار داشته که این مسیر جنوب دروازه ( چوب مسجد) را به مرکز شهر یعنی بازار و مسجد وصل مینموده است لذا موقعیت شهری این خانه از قدیمالایام در شهر ممتاز بوده است.
خانه ناظمیان به لحاظ شیوهی ساخت و هماهنگی مناسب با اقلیم و معماری این خطه، از جمله بناهای تاریخی شهر سمنان بوده که در مرکز شهر و در جنوب مسجد امام کمی پایینتر از تکیه کربلاییها در کوچه مرحوم عالمی و در کنار منزل آن مرحوم قرارگرفته است. ( منبع: آرشیو میراث فرهنگی استان سمنان )
شکل :3 عکس هوایی شهر سمنان و موقعیت خانه ی ناظمیان در سمت چپ تصویر در سال 1335 شمسی (منبع : سازمان نقشه برداری کشور )
3
شکل: 4 موقعیت خانه ی ناظمیان در شهر سمنان (منبع : آرشیو میراث فرهنگی استان سمنان )
شکل: 5 موقعیت دسترسی خانه ی ناظمیان در شهر سمنان (منبع : آرشیو میراث فرهنگی استان سمنان )
-4 پیشینهی تاریخی
برای شناخت تاریخ ساخت بنامعمولاً از الواح و سنگنوشتهها و یا حتی یادگاریهایی که در گوشه و کنار بنا نوشتهشده باشد مدد گرفته و چنانچه اینگونه اطلاعات در بناها وجود نداشته باشد به اسناد و شواهد تاریخی مراجعه و چنانچه دسترسی به اینگونه اسناد نیز وجود نداشته باشد به مقایسه بنا با بناهای دیگر پرداخته و با مقایسه و تطبیق با حدس و گمان تاریخ آن را تعیین میکنند.
در بررسیهای انجامشده مشخصشده این بنا فاقد لوح و یا کتیبهای که تاریخ ساخت آن را مشخص کند میباشد. ولی این خانه خیلی شبیه خانه طاهری در محله اسفنجان است لذا با توجه به تاریخ ساخت خانه طاهری که دارای لوح سفالی میباشد قدمت این بنا نیز به اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی اول میرسد.
4
از طرفی دخل و تصرفهای موجود در بنا را نیز نباید از نظر دور داشت، ازجمله فضای سرپوشیدهی مجاور دالان ورودی و فضای مشترک همسایهها کهاحتمالاً بهصورت فضای باز بوده و دارای تزیینات گچی بوده است و ما امروز به نام خانه نعیمی میشناسیم. ( منبع: آرشیو میراث فرهنگی استان سمنان )
مالکیت این بنا خصوصی بوده و به ورثه مرحوم حاج ناظم ناظمیان معروف به ناظم التجار (متوفی به سال 1330 ه- ش) تعلق داشته است. که عدم رسیدگی ورثه و تمایل به فروش آنها باعث گردید شهرداری سمنان آن را به تملک خود در آورده و نسبت به مرمت آن اقدام نماید.
-5 تحلیل و توصیف ساختار معماری
بنای خانه ناظمیان با توجه به شیوه ساخت و هماهنگی مناسب با اقلیم و معماری سمنان موردتوجه قرارگرفته است. این بنا توسط فضاهایی همچون دالان ورودی، حیاط مرکزی اندرونی و بیرونی، اتاقهای زمستان نشین و اتاقهای تابستان نشین، مطبخ و زیرزمین، حوض و آبانبار و مهتابی در دوطبقه ساختهشده است. این فضاها بهگونهای در کنار هم قرارگرفتهاند تا هم رعایت اقلیم را کرده باشند و هم عملکرد موردنظر را ارائه نمایند.
ساختار کلی عمارت نشانگر معماری درونگرای خانههای دورهی قاجاری است، شیوهی جدیدی در معماری که باز هم بر پایه سبک اصفهان اما در ادامه آن بود. بهطورکلی معماری دورهی قاجاریه را میتوان به دو دوره تقسیم کرد که دورهی اول از آغاز سلطنت آغا محمدخان تا پایان سلطنت محمدشاه ادامه داشت. در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا
و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن هست که نمونههایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونههایی از آن میباشند. در دورهی دوم که از آغاز سلطنت ناصرالدینشاه تا پایان حکومت سلسله قاجار ادامه دارد براثر مسافرتهای ناصرالدینشاه و اخلاف او و همچنین اعزام عدهای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تأثیر قرار گرفتن هیات حاکم
و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز میگردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی میباشد. ( قبادیان، سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران، ( 1393
اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوریهایی ازنظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر میرسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.
جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران (قبل از دوره جدید) میتواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیتهای فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا میکند و در جایگاه برتر و تکاملیافتهتری نسبت به معماریهای دورههای قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار میگیرد، چراکه در معماری این دوره خلاقیتهای فضایی افزایش مییابد، تنوع فضاها بیشتر میشود و فضاهای نوینی خلق میشوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری میرسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل مییابند. بهطور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره بهعنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح میشود.
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازهها، تناسبات، شکلها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازلتری را نسبت به دورههای گذشته خود و بهخصوص دوره صفوی نشان میدهد. شکلها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکلهای جدیدی وارد معماری میشوند که سطحی و تفننیاند. اندازهها دقت لازم را ندارند. تناسبات در مرتبه پایینتری نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده دورههای قبلی قرار میگیرند. تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط میکند و بیبندوباری، غلو ناشیانه و هرجومرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دورههای درخشان سلجوقی و صفوی میشود.
در بررسی و تحلیل ساختار معماری خانهی ناظمیان با مجموعه منسجم فضایی روبرو میشویم که علاوه بر رعایت ساختاری متناسب با اقلیم گرم و خشک سمنان بهگونهای هوشمندانه عملکردهای گوناگون فضای زندگی دوران قاجاری را پاسخگوست. بهطوریکه فضای دالان ورودی طوری طراحیشده تا مراجعهکننده ابتدا از کوچه اصلی ( کوچه مرحوم عالمی)
5
جداشده و پس از طی دالان ( فضای شماره (1 به فضای مشترک واحدهای همسایگی میرسد. ( فضای شماره (2 پس از طی این فضا وارد دالان اختصاصیتر شده ( فضای شماره (3 و پس از عبور از این دالان که زیاد هم طولانی نیست به درب ورودی خانه نزدیک میشود.
در این دالان اختصاصی دو ورودی قابلمشاهده است که یک ورودی در سمت راست قرار داشت و به قسمت بیرونی راه داشته است و ورودی دیگر که در روبروی دالان قرار دارد فضای ورودی اصلی خانه را شکل میدهد. در ابتدای ورودی اصلی در سمت راست یک راه به اتاقی داشته است ( فضای شماره (4 که از طریق این اتاق به آبانبار ( فضای شماره (5 خانه دسترسی داشته استظاهراً این فضا به صورت مشترک با واحدهای کناری کار میکرده است.
فضای ورودی سمت راست که به بخش بیرونی راه داشته است (فضای شماره (3 به حیاط مرکزی کوچکی با حوض بیضیشکل ( فضای شماره (4 متصل میگردد.
در اطراف این حیاط مرکزی یک اتاق بهصورت زیرزمین با سقف تویزه ( فضای شماره (4 قرار دارد و یک اتاق سهدری نیز در بالای این اتاق قرار داشته که با پلههای ضلع جنوبی حیاط میتوان به این اتاق دسترسی پیدا نمود و از همین طریق نیز به مهتابی و پشتبام این اتاق سهدری راه مییابیم.
