بخشی از مقاله
چکیده
گزینش و پردازش محیط زیست انسان، مبتنی بر بینش و نگرش وي به رابطه انسان و جهان است. از این رو باز شناخت محیط از سویی و تفکري که منجر به وجود محیط مصنوع وي میگردد از سویی دیگر، راهگشاي ایجاد دریافتهاي تازه براي پرداختن به مسائل مربوط به شهر است. مبانی فکري و فلسفی که شهرساز شهر اسلامی بر پایه آنها اصول طراحی خویش را پی میافکند، در طراحی فضاهاي شهري به خوبی نمودار میشود. بنابراین شناخت مفاهیمی همانند ذکر و فکر به عنوان دو آموزه مورد تأکید اسلام، میتواند مقدمهاي براي درك نمود عینی آنها در کالبد شهر باشد. هدف اصلی این مقاله پرداختن به نمود و تجلی این مفاهیم در شهر است. از آنجا که شهر مجموعهاي است توأمان از روابط متقابل انسان و محیط، شهروند و رفتار او نیز در این بررسی مد نظر قرار میگیرد. این مقاله برآن است تا اذعان نماید که شهري که با اتکا به اصول و قواعد اندیشه توحیدي و اسلامی شکل میگیرد، در پس صورت، حاوي معنایی است که این معنا دستاوردي از اندیشهي اسلامی است.
مفهوم شناسی واﮊه ذکر در فرهنگ اسلامی
انسان در اندیشه اسلامی موجودی است که تحت آموزش الهی قرار گرفته است همان گونه که در قرآن بدان اشاره گردیده: »علم الانسان ما ﱂ یعلم.« - علق، آیه٥ - بنابراین در وجود انسان دانستههایی ازلی وجود دارد که مقام او را فرای مقام فرشتهها تبیین نموده است. گرچه در وجود این دانستهها تردیدی نیست، لکن به یاد آوردن این دانستهها امری است که از انسانیت انسان نشأت میگیرد. ذکر، مفهومی است که به سبب همنشینی با معانی والا و نیروی تکرار، به تدریج نوعی اثرپذیری در دل انسان میزاید. به نیروی ذکر، دم به دم دانستههای قدیم و ازلی انسان در لحظههای کنونی حیاتش، جاری میشوند. بنابراین ذکر، ریسمانی برای دوختن هر لحظه از زندگی دنیایی انسان به مبداﺀ و اصل او است؛ اینگونه هر لحظه از حیات وی مهر ضمانتی دریافت میکند که نقش خود را در پیشبرد انسان به سوی سعادت ایفا کرده است. بنابراین به نیروی ذکر، زمان نیز دارای مفهومی مقدس میگردد. از سویی با توجه به آیه »انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و اﳉبال فابﲔ ان ﳛملنها و اشفقن منها و ﲪلها الانسان انه کان ظلوماﹰ جهولاﹰ« - احزاب، آیه٧٢ - انسان عهدی را پذیرفته است و امانتی از جانب خداوند وجود دارد که تنها انسان پذیرنده آن است. آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند
در پس شتابزدگی و هیاهوی زندگی است که انسان گوشی شنوا به پیغامی فرا خواهد داد. این پیغام همان امانتی است که در روز الست بر دوش انسان نهاده شده و پیمانی برای وفای به آن از انسان گرفته شده است. چه چیز میتواند بیش از عمل کردن به این عهد برای انسان، انسانیت به ارمغان بیاورد؟ -
نی تو را در ذکر من آورده ام نی که من مشغول ذکرت کرده ام
نی همان االله تو لبیک ماست زیر هر االله تو لبیک هاست
تأثیر و نمود مفهوم تفکر و ذکر در ساختار شهر اسلامی
اصلی ترین دغدغه در پرداختن به محیط انسانی این است که با بینشی صحیح، محیطی ساخته و سامان داده شود که انسان را به آنچه که بایستی بدان ره یابد یاری رساند. به راستی انسان بایستی به چه دست یابد؟ و او از انسانیت چه تعریفی دارد؟ آیا فرهنگ و آبادانی در جایگاه هنر نوع بشر انسانیت است؟ معنای انسانیت شاید پیش از آنکه انسان فرهنگ و آبادانی ایجاد کند در او شکل می گیرد و فرهنگ و آبادانی نمودی از نوع نگرش انسان به جهاناند. از این رو انسانیت، وفاداری کامل انسان است به آن چه که بدان متعهد شده است. - شایگان،١٣٨١، ص٥٤ - و لازمه تعهد و پایداری به آن به یاد داشتن و به یاد آوردن آن است. از این رو ذکر وسیله ای است تا تعلم و تعهدی را به یاد آورد. پیام آوران الهی که نامه سعادت بر انسان می خوانند نیز به عنوان یادآور معرفی شده اند »فذکر اﳕا انت مذکر« - غاشیه، آیه٢١ - ترجمه: »پس تو ذکر کن و به یادشان بیاور به درستی که آنچه بر توست ذکر کردن و یادآوری نمودن است.« همچنین قرآن خود را ذکر خوانده و خداوند نیز خود را ذاکر معرفی میکند »فاذکروﱐ اذکرکم« - بقره،آیه٤٧ - در اشارت عارف همدانی میخوانیم الذکر خﱪ الذکر، یاد از یاد حکایت میکند. - الهی قمشهای، ١٣٧٨، ص٣٨٣ - ذکر برای انسانی که جهان بینی توحیدی دارد یاد دیگری کردن است، از خود بیرون شدن و راه یکی شدن را پیمودن است. ذکر همچنین در مراتب اعلای خود، لقاﺀاالله را به همراه دارد. یاد کردن مدام و پی در پی به مثابه انباشتن قطرات معنا در وجود است تا سرانجام دریا شدن و دریافتن وحدت به یقین. و وحدت در جایگاه عالیترین معنایی است که به دماغ بشر رسیده است.
مراتب ذکر
برای ذکر و تجلیات آن در وجود انسان در مستدرک الوسایل مراتب زیر معرفی می شود:
ذکر اللسان: حمد و ثنا
