بخشی از مقاله
چکیده
آنچه در باره ی فرهنگ و نقش مؤثر آن در پایداری با محیط، طبیعت و همچنین در ارتباط با اقلیم بوشهر می توان به آن اشاره کرد، چگونگی ارتباط آنها در شکل گیری معماری و شهر سازی این دیار است. ترکیب فرهنگ های گوناگون که تأثیر وجود و ارتباط با مهاجران داخلی و خارجی به عنوان مکمل آنها مطرح می گردد، باعث گردیده تا بتوانند هویتی نوین را در معماری بوشهر نمایان کنند. این فرهنگ که در شکلی متفاوت و خاص در این منطقه ظاهر گردیده، قویاً تأثیرات فراوانی را در بافت سنتی بوشهر داشته، چنانکه میزان تأثیر و پایداری آن را حتی در معماری خانه های امروزی نیز می توان مشاهده کرد. آنچه در معماری بوشهر با توجه به موقعیت قرار گیری آن از اهمیت والایی برخوردار است، کارایی مناسب و توجه به مسأله زیباشناختی می باشد. شکل گیری واحدها به گونه ای است که علاوه بر رعایت هماهنگی با محیط و جبر طبیعت، تحت شرایط فرهنگی حاکم بر این منطقه، جلوه ای خاص به آن بخشیده که از جمله می توان به تلفیق هنرمندانه درونگرایی، سلسله مراتب فضاها و نظم هندسی اشاره کرد. وجود این فرهنگ پایدار سبب گردیده تا توجه به این فرهنگ هم مسئله بوم گرایی و منطقه گرایی را به طور کامل لحاظ کند و هم چهره ای متفاوت را برای معماری این منطقه فراهم سازد. سعی بر آن است تا از طریق داده ها، نظریات موجود و برآورد اطلاعات حاصل از معماری عمارت های با شکوه در بافت قدیمی، تأثیر چشمگیر پایداری فرهنگی در شکل گیری آنها که یکی از نادر ترین و باشکوه ترین انواع معماری ساحلی در نواحی خلیج فارس است را نشان دهیم.
واژههای کلیدی: پایداری فرهنگی، اقلیم ، معماری، بوشهر.
-1 مقدمه
سخن از دیاری است که به دلیل داشتن پتانسیل های خاص، در دوره های تاریخی، سکونتگاه اقوام و ملل گوناگون گشته و به واسطه ی آمیزش آنها با یکدیگر به شهری بدل گردیده که مجموعه ای از فرهنگ های انسانی را در خود جای می دهد. مطلوبیت و توانایی آن به حدی است که مهاجرانی را نه تنها از گوشه و کنار ایران بلکه از گوشه و کنار جهان به سمت خود جذب کرده. اقوامی که فرهنگ و معنوینی را با خویش به این شهر آورده اند تا همانند ظاهر شخص متحول گردد و شکل بومی به خود بگیرند.
تنوع این فرهنگ ها موجب گردیده هر قومی در جایگاه خود چهره خاصی از روابط و مناسبات فرهنگی را نمودار سازد که این فرهنگ و آداب و رسوم به نوبه خود تأثیر زیادی بر زندگی مردم شهر و خصوصاً بر شکل گیری بناهای آن داشته است.
معماری هنرمندانه عمارتها با توجه به تأثیرات اقلیم و فرهنگ در بافت قدیمی بوشهر به صورت تک دانه های مستقل مسکونی و غیر مسکونی دارای چنان تنوعی است که نمایانگر جلوه ای از ویژگی های خاص این مرز و بوم می باشد.
در این مقاله گذری بر فرهنگ و تأثیرات فرهنگی بر چگونگی پیدایش عمارتها خواهیم داشت تا از شکوه و جلال آنها تحت تأثیر پایداری فرهنگی مطلع گردیم.
-2 نگاهی به ورود فرهنگ در معماری بوشهر
گروتر در کتاب زیباشناسی در معماری، به هر بنا به عنوان جزیی از فرهنگ می نگرد که وظیفه دارد یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ظاهری خود عینیت ببخشد و به این ترتیب نمودی خواهد شد برای سنجش این فرهنگ.
در پی انواع دگرگونیها و تبادلات فرهنگی و هنری که بین گروهها، قومها و ملتهای گوناگون پدید می آید تأثیر آن در معماری عمارتهای بوشهر چنان حائز اهمیت است که بافت تاریخی بوشهر را به یکی از غنی ترین بافتهای تاریخی در کشورمان تبدیل کرده است.
همانند سایر هنرها در معماری نیز تأثیر برخی از پدیده ها و جلوه های عمیق فرهنگ ملی و دینی را به شکل الگوها و صورتهای پایدار مشاهده می کنیم. این الگوها و صورتهای پایدار در بوشهر شامل ریتمهای عددی، تعادلهای متقارن در بدنه ها، تناسبات بصری، نظم هندسی و مدولهای حساب شده ای است که شکوه آن را به نمایش می گذارد. رعایت و حفظ این ویژگی های تأثیر گرفته از فرهنگ باعث می گردد به لحاظ منظر شهری، بافت قدیمی از دوردست بسیار زیبا و دل انگیز به نظر آید.
بر خلاف مناطق دیگر که زندگی خود را در ارتباط با زمین تأمین می کنند، در بوشهر با توجه به این مطلب که منطقه ای خشک و کم حاصل است در نتیجه مردم زیاد با سرزمین ارتباط ندارند، بنابراین نگاهشان به دریاست؛ چون دریا به آنها امکان زندگی می دهد. - ناصر نورزاده چگینی، - 18:1391
ازاین رو آنچه که باعث ورود این فرهنگ به درون عمارتها گشته حضور دریا ست، زندگی رو به دریای بوشهری سبب گردیده تحت تأثیر متقابل با آن هماهنگی مطلوب و مناسبی را جهت زیستن فراهم کند و الگوهای پایداری را از خود باقی گذارد که نمایانگر تأثیر دریا بر فرهنگ های بوجود آمده از آن است. - شکل - 1
- شکل -1بافت قدیم بوشهر -
-3 عوامل فرهنگی تأثیر گذار در معماری بوشهر
با توجه به این مطلب که معماری به عنوان یک هنر، وسیله ای است که ارتباط بین زبان و فرهنگ را به نمایش می گذارد، بنابراین باید زمینه فرهنگی که در مسیر آن این معماری پدید آمده را مورد شناخت و مطالعه قراردهیم، چرا که مردم هر دوره به زبان خاص آن دوره صحبت می کنند و معماری را نیز به همان زبان می فهمند.به بیان دیگر با توجه به تأثیر مستقیم فرهنگ در معماری، طبیعی است که تغییرات فرهنگی باعث دگرگونی در مبانی و مفاهیم موثر در پیدایش معماری می گردد.
یکی از موضوعاتی که ورود به آن در هر فرهنگی می تواند باعث غنای آن فرهنگ شود، موضوع تعامل با جهان پیرامون است. ما سلسله مراتبی از تعامل با محیط را داریم. یکی تعا مل با محیطی که در آن مستقر هستیم و نوعی دیگر تعاملی است که با محیط پیرامون خود که منظومه زیستی، کل سرزمین و کل جهان را شامل می گردد می باشد. هر چقدر تعامل بیشتر شود غنای فرهنگی هم به تبع آن بیشتر و فرهنگ پربارتر می شود. - سید محمد بهشتی، - 31:1391
بر این اساس از مهمترین عوامل تأثیر گذار فرهنگی که معماری عمارتهای بوشهر تحت تأثیر آن ها به و جود آمده اند را می توان به تعامل محیطی- فرهنگی و اقتصادی- فرهنگی اشاره کرد.
-1-3 اهمیت محیط در فرهنگ معماری بوشهر:
بوشهر به عنوان یک زیستگاه، فارغ از تعامل با پیرامون خود توانسته تحت تأثیر عوامل طبیعی، خود را چنان عجین گرداند که شرایط زیستن در این منطقه را فراهم کند. می دانیم دربوشهر فرهنگی رو به دریا جاری است و دریا به عنوان یک منبع زیستی برای آن مطرح می گردد. حال باید دید عملکرد این فرهنگ در بوشهر چیست و چگونه در زندگی مردم انعکاس می یابد.
اصلی ترین عامل در شکل دهی این فرهنگ به درون عمارتها وجود نسیم خنکی است که آن نیز بر گرفته از دریاست. ساکنین این خطه با بهره گیری از این ویژگی در ساخت عمارتها شرایط لازم را جهت به کارگیری مطلوب از آن فراهم می کنند و این امر سبب گردیده تا شکلی پایدار را در عمارتها شاهد باشیم، چرا که این عنصر طبیعی ، همیشگی و پایدار است.
جهت گیری ساختمان ها متناسب با جهت وزش باد نمونه ای بی نظیر از هوشمندی و ابتکار ایرانی در معماری نواحی ساحلی جنوب ایران است. این جهت گیری رو به باد به همراه خود فرهنگ خاصی را در این منطقه حاکم کرده که باعث گردیده معماری آن ها متفاوت گردند. در این زمینه می توان به اهمیت موضوع محرمیت در این عمارتها و تلاش معمار در جهت ایجاد مانع دید بدون مزاحمت برای عبورجریان هوا اشاره کرد.همچنین وجود باد سبب گردیده تا عناصر خاص معمارانه به درون عمارتها وارد شود، که از لحاظ فرهنگی ارزشمند می باشند، به عنوان مثال می توان به عناصری چون طارمه1 و شناشیر2 اشاره کرد که علاوه بر هدایت مطلوب مسیر باد به درون عمارتها و به عنوان مانعی در برابر تابش مستقیم آفتاب مطرح شده و کمک می کنندتا مستقیماً افراد به همه ی اتاقها دسترسی نداشته باشند و ارتباط بین آنها از طریق شناشیر - شکل - 2 یا طارمه - شکل - 3 صورت گیرد.
- شکل-2 شناشیر خطی و شناشیر L شکل -
-1 طارمه: به عنوان نشیمن موقت فصلی، دالان و ارتباط دهنده چند فضا مورد استفاده قرار می گیرد.
-2شناشیر: به صورت یکنوع بالکن باز و یا سرپوشیده، به عنوان عاملی مهم در انتخاب خانه های بوشهر به عنوان حلقه ای بین معماری برونگرا و معماری درونگرا می باشد.
