بخشی از مقاله
چکیده
جریان های فضایی متفاوتی بین کلانشهر و سکونتگاههای روستایی پیرامون وجود دارد. این جریانها بسیاری از تحولات را در روستاها شکل داده اند. در این تحقیق سعی شده است به شناخت و معرفی عوامل تأثیرگذار بر تحولات فضایی-کالبدی روستاهای پیرامونی کلان شهر مشهد پرداخته شود. روش تحقیق در پژوهش حاضر تحلیلی و اسنادی است که با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی - FAHP - به تبیین شاخصهای مؤثر در تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاههای روستایی پیرامونی کلانشهر مشهد پرداخته و بر اساس نظر کارشناسان مربوطه - از طریق پرسشنامه ای خبره محور - ضریب اهمیت شاخص ها و زیر شاخص ها مشخص و زمینه های تأثیر کلان شهر مشهد بر تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه های روستایی پیرامونی سنجیده شده است. با توجه به نتایج پژوهش مشخص شد که شاخصهای اقتصادی با وزن 0.3556، سیاسی و نهادی -مدیریتی با وزن 0.2233 و فضایی – کالبدی با وزن 0.2029 بیشترین تأثیر را در تحولات کالبدی سکونتگاه های روستایی پیرامونی شهر مشهد داشته و در مقابل شاخص های زیست محیطی با وزن 0.0353 کمترین ضریب تأثیر را در تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاههای روستایی داشته است.
واژههای کلیدی: ساختار کالبدی، روابط متقابل شهر- روستا، پیامدهای کالبدی- فضایی، کلانشهر مشهد
1. مقدمه
بهطور کلی، ویژگیهای خاص زندگی گروههای انسانی و خصوصیات معین محیطی، مجموعهای پویا و مبتنی برکنش متقابل را به وجود میآورند. از تعامل اجزاء این مجموعه نظام مکانی- فضایی فراهم میآید که پیوسته در حال تغییر است. این تغییر و تحولات در ابعاد مختلف در بستر مکان و در گذر زمان شکل میگیرد، علاوه بر این، هر فضای جغرافیایی بهعنوان یک واقعیت مکانی نهتنها تحت تأثیر نیروها و عوامل درونی بلکه ضمناً از نیروها و عوامل بیرونی نیز متأثر میشوند
سکونتگاههای روستایی، همانند هر پدیده دیگر، خواه و ناخواه در معرض تحول و دگرگونی قرار دارند. این تحولات در بسیاری موارد منشأیی برونزا داشته، بهواسطه رخدادهای بیرونی در سطوح محلی، منطقهای، ملی و جهانی پدیدار شده و میشوند.
به عقیده داگلاس، بر اساس الگوی فضایی توسعه شهری - روستایی در مورد کشورهای درحالتوسعه، کلانشهر که حاصل سیاستهای تمرکز گرایانه است، با رشدی فزاینده گسترش بیحد و حصری پیدا کرده است . - Douglass, 1998: 20 - به نحوی که تحولات کالبدی- فضایی روستاها را در دهههای اخیر که تحت تأثیر روند شتابان شهرگرایی در مقابل روستاگریزی قرار دارد را هم از لحاظ کیفی و هم از نظر کمی با تحولاتی بنیادین روبرو ساخته است و کلانشهرها همواره به دلیل قابلیتها و جاذبههای موجود پذیرای تعداد قابل توجهی از جمعیت دور و نزدیک هستند.
بدینسان و در پی این فرآیند، سکونتگاههای روستایی در معرض دگرگونیهایی قرار میگیرند که اغلب در بیرون از عرصههای روستایی شکل میگیرند و جلوههای گوناگون آنها در عرصههای روستایی به صور مختلف و در زمینههای متنوع تجلی مییابند، آنچه که کمتر مورد عنایت بوده است اینکه اینگونه تجلیات در تحول کالبدی سکونتگاههایروستایی که معمولاً بهعنوان تحولات فیزیکی – ظاهری مورد توجه قرار میگیرند، بهنوبه خود میتوانند موجب دگرگونیهای درونی و حتی ابعاد اجتماعی- اقتصادی محیطهای روستایی کردند. در مقابل، دگرگونیهای ایجاد شده در ابعاد اجتماعی و اقتصادی خصوصیات کالبدی سکونتگاههای روستایی را متأثر میسازند در این راستا هر چه روستاهای پیرامونی توانمندی درونی بیشتری داشتند، جریان مهاجرپذیری در آنها سریعتر اتفاق افتاده است. درواقع، هر چه فاصله روستاها از کلانشهر کمتر بوده و تأسیسات و تجهیزات بیشتری در روستا وجود داشته، اثرات کلانشهرها در آنها بیشتر بوده است. این دگرگونیها در گذر زمان، بسیاری از مسائل و نارساییهای کالبدی – فضایی را بهویژه در سکونتگاههای روستایی دامن میزنند. اینگونه مسائل بهویژه در روستاهای پیرامون کلانشهرها ابعاد وسیعترییافته و بعضاً بهصورت پیچیدهتری جلوهگر شدهاند.
