بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه مطالعات بینارشتهای و به تبع آن نقد روانکاوانه با آنکه سابقهای طولانی ندارد، افقهای تازهای به روی پژوهشگران گشوده است. در ایران نقد روانکاوانه متون ادبی، اغلب بر مبنای آرای فروید و یونگ انجام شده است و هنوز آن چنان که بایسته است از آرای ژاک لکان استفاده نشده است. در این پژوهش بر محوریت امر واقع و امر خیالی در تئوری روانکاوی لکان، خوانشی نو از حکایت صیّاد هزار و یک شب و رمزگشایی نشانههای آن به دست داده شده است. از آنجا که مفاهیم دستگاه لکان ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند، ابتدا خلاصهای از فاهیم او شرح داده شده و سپس حکایت صیّاد بر مبنای آن مفاهیم تحلیل شده است.
این پژوهش در بررسی خود به این نتیجه رسیده است که داستان صیّاد از دو قسمت تشکیل شده است که بخش اوّل بر اساس ساحت امر واقع و بخش دوم بر اساس ساحت امر خیالی تنظیم شده است، همچنین عناصر حکایت مانند شغل ماهیگیری، ماهی، دریا، کوزه، عفریت و ... نشانههای میل و مرگ در ناخودآگاه صیادند که عینیت یافتهاند و در تقابل بین دو ساحت امر واقع و امر خیالی معنا مییابند.
مقدمه
زیگموند فروید با ابداع و تبیین نظریه ناخودآگاه تأثیر عمیقی بر جنبشهای فکری و هنری بعد از خود گذاشت. در حوزه روانشناسی، برخی از روانشناسان ایدهها و نظریات فروید را بسط و گسترش دادند و همزمان به نقد آن نیز پرداختند. با قدرتگرفتن عصبشناسی و زیستشناسی، نظریات فروید مورد شک و نقد بسیار قرار گرفت و به حاشیه رانده شد. میتوان گفت قدرتگرفتن روانکاوی و به صحنه آمدن دوباره نظریات فروید مدیون خوانش خلاقانه ژاک مری لکان، پزشک و روانکاو فرانسوی بود. ژاک لکان با شعار »بازگشت به فروید«وارد میدان شد.
امّا »بازگشتِ« او بازگشتی معمولی نبود. لکان بر مبنای سنت روانکاوی فروید با سنتهای دیگر از قبیل زبانشناسی، پدیدارشناسی، فلسفه و ... وارد گفتو گو شد و توانست خوانشی خلاقانه و بدیع از نظریات فروید ارائه دهد که خود منجر به نظریه جدیدی شد. او در این باره گفته است: »من مفاهیم را از فروید گرفته و برجسته میکنم؛ مفاهیمی که فروید تأکیدی روی آنها نداشته است
به عبارتی دیگر لکان مفاهیم فروید را با دستهبندیِ دیگری تبیین میکند و دستهبندی او بهگونهای است که تأکید او در تحلیل شخصیّت نه بر جنبههای زیستشناختی و عصبشناسی، که بر عناصر محیطی و فرهنگی است. تأکید لکان بر عناصر فرهنگی که شامل انواع و اقسام هنرها، افسانهها، اسطورهها، ایدئولوژیها و ... میشود راه را برای نقد و خوانش عناصر فرهنگی میگشاید.
لکن برای توضیح ساحتهای روان انسان دست به ابداع و تبیین چندین مفهوم میزند که مهمترین آنها عبارتند از امر خیالی1، امر نمادین2، امر واقعی3، دیگری بزرگ و ... که در ادامه به توضیح و تشریح مهمترین مفاهیم دستگاه فکری لکان پرداخته میشود و با خوانش حکایت صیاد در هزار و یک شب به پرسشهایی که در ادامه میآید پاسخ داده میشود.
-1 بنمایه اصلی حکایت صیاد بر مبنای چه تجربیاتی شکل گرفته است؟
-2 محتوای روانکاوانه شخصیت صیاد چه تأثیری بر فرم ساختاری این حکایت گذاشته است؟
-3 درونمایه حکایت صیاد چیست؟
پیشینه پژوهش
در ایران پژوهشهای زیادی در مورد نظریات ژاک لکان، روانکاو و نظریهپرداز فرانسوی، صورت نگرفته است و شاید همین امر باعث شده است که بررسی آثار شعرا و نویسندگان ایرانی با رویکرد نقد لکانی کمتر مورد توجّه قرار گیرد. سارا فرضی در رساله کارشناسی ارشد خود، با عنوان »تبیین تجربه عرفانی فنا و اتحاد با مطلق در مثنوی مولوی بر اساس نظریه لکان »در سال 1389 به بررسی شخصیت مولوی از دیدگاه روانشناسی لکان میپردازد.
حسین پاینده در مقالهای از دیدگاه نظریه روانکاوی لکان، شعر »زمستان« اخوان ثالث را بررسی کرده است. پژوهش دیگر، مقاله »تحلیل انقلاب روحی سنایی بر اساس نظریه ژاک لکان« نوشته سارا فرضی و سید مهدی زرقانی است و نیز »تأویل حکایت دو زاهد از تاریخ بیهقی بر اساس نظریه ژاک لکان« نوشته سارا فرضی و مهدخت پورخالقی چترودی است. مقاله دیگر »نقدی روانکاوانه بر شعر هملت شاملو« از کاظم دزفولیان، فؤاد مولودی و حامد یزدخواستی است که در این مقاله، شعر هملت شاملو بر اساس نظریات فروید، یونگ و لکان مورد بررسی قرار میگیرد. در مورد داستانهای کتاب هزار و یک شب بر اساس نظریه لکان تا کنون پژوهشی صورت نگرفته است.
تبیین نظریه لکان گره برومه: لکان برای روان انسان سه وجه اساسی قائل است: امر خیالی، امر نمادین، و امر واقعی.
این سه وجه بهگونهای به یکدیگر متصل گشتهاند که اگر یکی از وجوه در زنجیره اتصال جدا گردد، دو وجه دیگر نیز از هم جدا میشوند. لکان برای توضیح این منظور و چگونگی پیوستگی این سه ساحت از نموداری استفاده میکند که در علم هندسه موضعی به گره برومه مشهور است.
با دقّت به چگونگی اتصال این حلقهها درمییابیم که اتصال میان هر دو حلقه بستگی به وجود حلقه سوم دارد و بریدن هر کدام از حلقهها باعث ازهمپاشیدگی دو حلقه دیگر میشود. روان هر فرد نیز بنا بر سرگذشت او، بستگی به چگونگی اتصال این سه حلقه و سه ساحت به وجود میآید.
امر خیالی: مفهوم امر خیالی دلالت بر رابطه میان کودک و تصویرش در آینه دارد. این مفهوم از طریق رابطه انسان با تصویرش در آینه تشکیل میشود. خیالیبودن در این معنا دلالت بر فریبندگی این نوع از تشکیل من نفسانی دارد که منجر به تصوراتی از جمله انسجام، تمامیت، همانندی و ... دارد. لکان این مرحله را، مرحلهای آینهای1 مینامد که از جمله مفاهیم مهم در روانکاوی لکانی است. بهگونهای که تمام دستگاه فکری لکان بر این مفهوم استوار شده است.
