بخشی از مقاله
چکیده
شهر الکترونیک منجر به ایجاد شهرهایی شده است که فضاهای آن به سرعت در حال تغییر بوده است.جهت مدیریت روند شکل گیری شهرهای الکترونیک در ایران، شناخت تاثیرات شکل گیری شهرهای الکترونیک بر فضاهای شهری ضروری مینماید.در روند شکل گیری شهرهای الکترونیک، فضاهای شهری از شکل فیزیکی به سمت مجازی شدن می روند. مجازی شدن فضاهای شهری باعث تغییر ماهیت حومه های شهر ،دوگانگی فضاهای شهری، خصوصی شدن فضاها و تغییر مفهوم مکان و مسکن و دیگر تغییرات در رابطه با فضاهای شهری می شود و جهت انجام یک شهرسازی متناسب با شهر الکترونیک، شناخت تاثیرات آن بر فضاهای شهری، لازم است واین مقاله در پی بررسی این تاثیرات می باشد.
مقدمه
با ظهور صنعت ارتباطات ،کامپیوتر و به دنبال آن ارتباطات شبکه ای، فضای جدیدی برای شهر به وجود آمد که از آن تعبیر به » شهرالکترونیک « می شود.[1] شهر الکترونیک یک اختراع و یا یک پیشنهاد نوآورانه نیست، بلکه واقعیتی است که بر اساس نیاز جای خود را باز میکند. عصر اطلاعات، نوع جدیدی از شهر را ایجاد کرده است که شهر الکترونیک نام دارد. شهر الکترونیک، نه یک شکل بلکه یک فرآیند است، فرآیندی که تغییر ساختاری فضاهای شهری از ویژگی های آن است. با تسهیل امکان انجام فعالیت های شهری بدون وابستگی به بعد مکان، معنا و مفهوم فضا در شهر دستخوش تغییر گردیده است. از آنجایی که شهرهای الکترونیک در آغاز راه خود هستند، هیچ نوع شهرسازی قطعی در این خصوص شکل نگرفته است. به عبارتی هنوز اجزاء و عناصر شهرهای الکترونیک، نوع معماری شهرهای مجازی و حتی نظام اجرایی و پاسخگویی آن از یک استاندارد تعریف شده مشخصی برخوردار نیست. در این روند، هر شهر متناسب با ضرورتها، نیازهای اساسی و قابلیتهای محیطی قالبریزی متفاوتی از شهرسازی را ارائه میکند. در راستای انجام یک شهرسازی متناسب با شهر الکترونیک شناخت تاثیرات آن بر شهر های فعلی، ضروری می نماید.
-2 تاثیر تکنولوژی اطلاعات بر شهر
به عقیده الوین تافلر انقلابی که در تکنولوژی اطلاعات رخ داد، باعث ایجاد » موج سوم « در تکامل شهرها شده است. افزایش سریع فعالیتهای از راه دور مثل کار از راه دور، خرید از راه دور، آموزش از راه دور، ممکن است در فضای فیزیکی شهرها تاثیر بگذارند. پژوهشها نشان می دهد که کار از راه دور شکل فیزیکی رفت و آمد به محل کار را تغییر می دهد. آموزش از راه دور و درمان از راه دور، محل و ساخت کالبدی و سازمانی مدارس، دانشگاهها و مطب پزشکان را تغییر داده و نهایتاً خرید از راه دور شکل بازارها را متحول خواهد ساخت. پیشرفت هایی که در زمینه مخابرات روی داده است، شهرها را از حالت متمرکز خارج خواهد کرد. »جان گلد« می گوید که تحت این شرایط، جامعه شهری متمرکز امروز متلاشی شده و جوامع کوچکتر قدیمی دوباره رونق می گیرند. در این جوامع کوچکتر، مردم در مناطق با جلوههای طبیعی بیشتر در خارج شهر زندگی میکنند، در حالی که ارتباط نزدیک خود را با محیط کار و زندگی شهری نیز حفظ میکنند.[2] »امانوئل کاستلز« به ناپدید شدن شهرها و ایجاد کلبههای الکترونیکی در عصر تکنولوژی اطلاعات اعتقادی ندارد. به نظر او تکنولوژی به طور هم زمان باعث تمرکزدر بعضی از سیستمها و تمرکززدایی در بعضی دیگر از سیستمها خواهد شد..[4] بنابراین، برای طراحان، طراحی محیطی حیاتی خواهد بود که روند حرکت شهرها به سمت شهر اطلاعاتی را دنبال کنند. انقلاب اطلاعات در حال تغییردادن شهرهای مرکزی، الگوهای مسافرت و نیازهای فضایی است.[2]
-3 فنآوری اطلاعات و شهرسازی
امروزه،» تعامل فن آوری اطلاعات و برنامهریزی شهری « به یکی از مباحث مورد طرح در مجامع علمی شهرسازی جهان تبدیل گردیده است. شکل شماره 1، تعامل فنآوری اطلاعات و برنامه ریزی شهری را نشان میدهد. همانگونه که از تحلیل شکل نیز نتیجه میشود، مفهوم نوین فنآوری اطلاعات و تحولات ناشی از آن، » نیاز به چارچوبی جدید برای برنامهریزی شهری را مطرح ساخته است، نهتنها برای آنکه فنآوری اطلاعات میباید در فرآیند برنامهریزی وارد شود، بلکه از این جهت که فرآیند برنامهریزی میباید در فضاهای سایبری - فضاهای الکترونیک - که توسط فنآوری اطلاعات خلق شدهاند، وارد شوند.« در فرآیند برنامهریزی، » فضاهای مجازی به صورت همرده با مکانهای فیزیکی، جنبههای نرمافزاری همرده با جنبه های سخت افزاری و ارتباطات از طریق شبکههای الکترونیک، نیز همرده با ارتباطات از طریق جادهها و سیستمهای دیگر حمل و نقل میباید مدنظر و توجه قرار گیرند[5]«
-4 ویژگی های فضا در شهر الکترونیک
یکی از اثرات مهم فنآوری اطلاعات را میتوان در شکلگیری فضاهای سایبری1 - الکترونیک - خلاصه نمود. فضای سایبری را فضایی قابل حرکت، رقومی و قابل دسترسی از طریق شبکههای الکترونیکی، کامپیوتری،بصری و کاملاً رنگی تعریف کرده اند. این فضا، درحقیقت متشکل از شبکه های کامپیوتری و اطلاعات جدید بین شبکهها می باشد. در واقع، فرم جدیدی از فضای زندگی است که به صورت مجازی در اینترنت تولید می شود. در فضای سایبری، همه ی تعاملات به صورت مجازی و منطقی صورت می گیرد و فاصله در این فضا هیچ جایی ندارد و درعوض آن »زمان« اهمیتی مضاعف یافته است. شکل شماره 2، لایه های مختلف فضا را در تحول از فضای فیزیکی به فضای مجازی، نشان می دهد. در زیر به بررسی برخی از این تاثیرات شهر الکترونیک بر فضاهای شهرسازی پرداخته می شود. شکل شماره - 2 - لایههای مختلف فضا را در تحول از فضای فیزیکی به فضای مجازی[5]
-1-4 خصوصی شدن فضاهای شهری
ما امروزه با یک بحران در فضاهای شهری مواجه هستیم و این بحران چیزی جز خصوصیشدن فضاهای تعامل اجتماعی نیست. فضاهای رسانهای انبوه و فضاهای شهری در حال ظهور به طور
فزایندهای در حال خصوصی شدن هستند و هر روز بیشتر از دیروز انحصاری میشوند. فضاهای عمومی شهر، مانند مراکز خرید بزرگ و آتوریوم ها2که به صورت خصوصی اداره می شوند و از لحاظ اقتصادی دیگر دارای توجیه نخواهند بود، تحت تاثیر فضای سایبری قرار میگیرند. فقدان فعالیتهای موجود در فضاهای عمومی شهری، در حقیقت از راندهشدن فعالیتها از حوزه عمومی و یا نیمه عمومی به حوزه شخصی افراد ناشی می شود. با کمک تکنولوژی های نوین، فعالیت و کار می تواند درآسایش و راحتی موجود در اتاق شخصی منزل شما صورت گیرد - کار از راه دور - و خرید و تامین مایحتاج روزانه شما به مراجعه و گفت وگو با فروشندگانی چون سبزی فروش محله نخواهد بود - خرید از راه دور - ، با تعمیم یافتن این فعالیتها، تعاملات اجتماعی چهره به چهره3 به حداقل میرسند.
-2-4 تغییر ماهیت فضای حومه شهر
در آینده گونه کلاسیک حومهها که در آنها زنان و خانواده از فعالیت و زندگی اقتصادی شهر به دور ماندهاند به گونهای جدید تغییر می کند که در آن کارمندان و کارگران از راه دور دارای نقش مهمی خواهند بود. در » فراحومه ها 4«که برخوردار از مراکز تجاری بزرگ، پارکهای اداری، لابراتوارهای مرتبط با تکنولوژی بالا و... هستند. ما به طور فزایندهای، اختلاطی از فعالیتهای زندگی، تجارت، تولید و تفریح را شاهد هستیم.
-3-4 دوگانه شدن فضا های شهری
شهرها یا فضاهای خاصی از آنها مرکزیت سمبلیک پیدا خواهند کرد و برخی از محلات شهر در نقشههای ذهنی افراد ناپدید می شوند. قلمروهای به صورت سمبلیک و از لحاظ عملکردی، گرههای مهم شبکه شهر را احاطه میکنند و سبب شکلگیری یک زیر قلمرو دیگر می شوند و گاهی نیز ممکن است غیرفعال شوند. در این شرایط، نواحی مسالهدار شهر و شرایط سکونت گروه های اجتماعی حاشیهنشین، در درجهای پایین تر از ارتباطات با افراد شهر و شبکههای ارتباطی اطراف قرار میگیرند. معمولاً تقسیمات فضایی شهر، آیینهای از تفاوتها و طبقات اجتماعی است و به همین جهت معمولاً نواحی مسکونی از وجود تنوع و تباین های اجتماعی در میان ساکنینشان محروم شدهاند. در شهر دوگانه، تغییر قلمروها، موجب تهدیدشدن نواحی مسکونی برخوردار از محدودیت عبور و مرور عمومی که متعلق به گروههای اجتماعی متوسط و یا بالای اجتماعی است، میگردد.
-4-4 دو فضایی شدن شهر
ما وارد عصر جدیدی به نام اینترنت شده ایم و ازآن گریزی نیست. فعالیتهای روزمره شهروندان در دنیای جدید و پیشرفته مثل فعالیتهای اداری، بانکی، تجاری، تفریحی، علمی، آموزشی و مسافرتی
در دنیای مجازی اینترنت در شهرهای الکترونیکی انجام میشوند. امروزه بهطور فزایندهای مسیر زندگی شهری و زیرساختارهای فضای شهری درحال دگرگونی است. اقتصاد شهری مبتنی بر صنعت درحال گذار به شهرهای مبتنی بر اطلاعات هستند .[6] بیشک شهرهای آینده شهرهای دوفضایی خواهند بود و تاکنون انواع متنوعی از آنها در جهان نیز شکل گرفته است. باید توجه داشت که با رویکرد دوفضایی شدن شهر، شهر مجازی منهای شهر واقعی و برعکس شهر واقعی منهای شهر مجازی، شهری ناکارآمد و بیمعناست. باید توجه داشت که اساساً توسعه ی شهری یک هدف مطلوب در حوزه نظری جامعهشناسی شهری در همه سنتهای فکری پیشین بوده است و در همه دورههای تاریخی بشری حتی در میان اقوام بدوی نیز یک مطلوب مورد انتظار بوده است.[1] از این منظر دوفضاییکردن شهر نیز یک نوع توسعه کلان فضای شهری محسوب میشود. به لحاظ نظری دوفضاییشدن شهر، در ارتباط عمیق با »پارادایم دوجهانی شدنها « میباشد. پارادایم دوجهانی شدنها بر این نظریه تاکید میکند که صنعت ارتباطات بهطور عام شرایط سرعت یافتهای را برای حرکت جمعیت، ارتباطات بین فردی و نزدیککردن فضاها فراهم آورده است. این روند در دو فضای واقعی و مجازی صورت میگیرد. دوجهانی شدنها در جهان واقعی متاثر از »صنعت حمل و نقل« میباشد که شرایط تسهیل شدهای را برای انتقال » انسان با بدن « فراهم آورده است که معنای نزدیکتری از فاصله بین مکانها را تحقق بخشیده است و احساس دوری و نزدیکی را در سطح وسیعی تغییر داده است.[3]
با یک نگاه زبانشناسانه استعاره ای می توان شهر واقعی را از شهر مجازی متمایز نمود، البته به لحاظ هستی شناسی و معرفتشناسی این دو شهر از یک هستی واحد برخوردار هستند؛ ولی به لحاظ »فضای عمل« و خصیصههای » تعاملی و ارتباطی« از همدیگر قابل تمایزند. با این نگاه شهر در فضای واقعی از فضای عمل محدود به جغرافیا و نقشه مشخص شهری، جمعیتهای بزرگ، ترافیک، بافت شهرسازی برجسته و مدیریتهای شهری متنوع و ارتباطات انسانی با بدن برخوردار است. شهر در فضای مجازی از یک محیط دارای هویت شهری مجازی رها شده از مکان، کاربران بومی و فرابومی بدون بدن، بافت شهرسازی کاملاً صنعتی و کدگذاری شده و مدیریت شهری مجازی بهرهمند می باشد. با نگاه کارکردگرایانه، شهر در فضای مجازی با چهار خصیصه کلی مربوط به 1 مکان، 2 کار، 3 سرعت و 4 نظام پاسخگوئی از شهر در جهان واقعی متمایز میشود .[7]
-5-4 مکان در شهر واقعی و در شهر مجازی
زندگی در شهر واقعی با پدیدهای کاملاً برجسته و مشخص مواجه میباشد و از اجزاء محسوس و طبیعی مثل مردم، حیوانات، گلها و گیاهان، درختان، سنگ ها، ابر، باران و خورشید و تغییر فصول و عناصر طبیعی صنعتی مثل ساختمانها، خیابانها و میادین و کارخانهها برخوردار است .علاوه بر این امور محسوس که در ظرف
