بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین ابعاد و ویژگی های یک فضا ایجاد بستر مناسب و فرصتهای لازم جهت تعاملات اجتماعی می باشد، هنگامیکه مردم با سایر افراد جامعه تعامل می کنند، رابطه قویتری با مکان و جامعه خود احساس می نمایند. این عامل به واسطه حضور افراد و طیف های مختلف جامعه در فضا قابل اندازه گیری و ارزیابی است. فضا و رفتار به دلیل داشتن فاکتور های موثر بر یکدیگر تا حد زیادی بر میزان حضور افراد در یک موقعیت و بروز فعالیت های اجتماعی اثر گذار هستند. میزان موفقیت فضاهای شهری با میزان استفاده از آن فضا و حضور انسان در آن سنجیده می شود.از این رو در این مقاله باتوجه به اهمیت و تاثیر گذاری هر یک بر بهبود و افزایش حضور فرد و همچنین افزایش تعاملات اجتماعی ،مولفه های اثر گذار بر این موضوع را بررسی می نماییم.
کلمات کلیدی:تعاملات اجتماعی،مکان،فضا،فضاهای شهری
مقدمه
رویدادهای اجتماعی ، نوع فعالیتها و کاربری های موجود درون فضا و توان آنها در جذب افراد و گروههای مختلف ، از جمله عوامل پویایی فضا و ایجاد حس تعامل سازنده و فعال در ساعات و زمان های مختلف است وملاک سنجش در ارزیابی این موضوع میزان حضور افراد در فضا و مشارکت در فعالیت های مختلف بویژه ارتباطات موثر اجتماعی است. فضا بهعنوان بخش کالبدی محیط میتواند بررفتار اثر گذارد و نسبت به رفتار نقش کنترل کننده داشته باشد؛ یعنی رفتارهایی را تضعیف و رفتارهایی را تشویق نماید. درصورتیکه در مورد فعالیتها فضا میتواند تنها امکان یا عدم امکان یک فعالیت را فراهم آورد. لذا تأثیر فضا بررفتار بسیار مستقیم تر و قطعی تر میباشد. درنتیجه در کنار بررسی فعالیتها، رفتار ها نیز باید مدنظر قرار گیرند.
فضای جمعی و تعاملات انسان
در جوامع امروزه و عصر مدرن ارتباطات انسان دست خوش تغییراتی قرار گرفته که اهمیت ویژه ای در مباحث اجتماعی دارد. توجه به تعاملات اجتماعی وارتباطات مردمی و فاکتورهای موثر بر آن به عنوان موضوعی مهم در نزد اندیشمندان مختلف دنیا دارای جایگاه ویژه ای است. روابط و ارتباطات اجتماعی سالم، بنیاد جامعه را می سازد .روابط اجتماعی، افزون بر اینکه تاثیرات شگرفی بر روان شخص به جا می گذارد ، همچنین تاثیرات بسزایی نیز بر جامعه به جا می گذارد.میزان موفقیت فضاهای شهری با میزان استفاده از آن فضا و حضور انسان در آن متناسب است. درواقع معماری و شهرسازی باید بهجای افتراق و جدایی در پی افزایش تعاملات اجتماعی و همبستگی انسانها باشد؛ اما آنچه امروزه در اغلب فضاهای شهری با آن روبرو هستیم کاهش روابط و مشارکت اجتماعی ساکنان در این فضاهاست.
-1 دسته بندی فعالیتها در فضاهای عمومی
فعالیت صورت گرفته در فضاهای عمومی رابه دو دسته میتوان تقسیم بندی کرد:
-1جبری یا اختیاری بودن
-2بر اساس عاملین آن
ولی همواره باید توجه داشت که یک فعالیت را نمیتوان الزاما مختص یک دسته خاص دانست و معمولا فعالیتهای مشترک میان دسته های مختلف زیادند.یان گل این دسته از فعالیتها را درسه گروه تقسیم بندی کرده است.یان گِل معمار و شهرساز دانمارکی است که در زمره نظریه پردازان اجتماعی شهر قرار میگیرد. وی از نظریه پردازان شناختهشده در حوزه مطالعات شهری و به ویژه فضاهای عمومی شهر است و در پژوهشهایش بر تعاملات انسانی و اجتماعی در فضاهای عمومی شهر تأکید مینماید. گِل در کتاب خود »زندگی در فضای بین ساختمانها« که نتیجه مطالعات و پژوهشهایش در زمینه فضاهای عمومی شهری است، فعالیتهایی که در فضای عمومی شهر رخ میدهند را در سه گروه فعالیتهای »ضروری«، »انتخابی« و »اجتماعی« تقسیم بندی میکند.
1-1فعالیتهای ضروری
آن دسته از فعالیتهایی هستند که انجام آنها کم و بیش ضروری است و بر اساس برنامه زمانی خاص و یا سایر شرایط انجام میگیرند. رفتن به سر کار، مدرسه، انجام خرید روزانه و مواردی از این دست از جمله فعالیتهای ضروری به شمار میروند. به طور خلاصه بسیاری از فعالیتهای روزمره که جزئی از برنامه روزانه زندگی شهروندان هستند جزء فعالیتهای ضروری بوده و شهروندان به دلیل انجام آنها در فضای عمومی شهر حاضر میشوند. چنین فعالیتهایی غالبا در تمامی طول سال و در شرایط زمانی،جوّی و محیطی گوناگون انجام میگیرند. بسیاری از این فعالیتها همچنین در فضاهایی بیرونی - خارجی - رخ میدهند.
2-1فعالیتهای انتخابی
بر خلاف فعالیتهای ضروری بنا به خواست و اشتیاق فرد انجام میگیرند و در بسیاری موارد انجام این قبیل فعالیتها تابعی از شرایط زمانی و مکانی خاص هستند. در مقابل پیادهروی حد فاصل محل زندگی تا کار –که در گروه فعالیتهای ضروری طبقهبندی می-شود- پیادهروی خودخواسته به قصد لذت بردن از هوای آزا د در پارک درگروه فعالیتهای انتخابی طبقهبندی میشود. بنا به ماهیت اختیاری این گونه فعالیتها کیفیت مناسب محیط و مطبوع بودن شرایط در تشویق و ترغیب افراد برای حضور در فضای عمومی و انجام فعالیتهای انتخابی به شدت مؤثر خواهد بود. یک نمونه ساده و در عین حال رایج از این دست، میزان تمایل افراد به استفاده از پارکهای شهری یا محلهای است. علاوه بر کیفیت فضایی پارک، امکانات و خدمات موجود که افراد را به حضور و استفاده از فضا ترغیب مینماید، دسترسی به پارک نیز یکی از عوامل تعیین کننده در این زمینه محسوب میشود.
به طور کلی افرادی که دسترسی سریع و آسانتری به پارک دارند تمایل بیشتری برای حضور و گذران وقت در پارک خواهند داشت. به همین ترتیب، چنانچه پارک امکانات و تجهیزات ورزشی و یا فضاهای نشستن و استراحت مناسب برای شهروندان مهیا نماید، امکان و تمایل به استفاده از فضا توسط افراد بیشتر خواهد شد. مدت زمان حضور افراد در فضا نیز از عوامل بسیار مهم در سنجش میزان مطلوبیت فضایی است، به طوری که طولانیتر شدن مدت زمان استفاده افراد از فضا نشاندهنده موفقیت و مطلوبیت فضای عمومی خواهد بود. در مقابل، چنانچه افراد کیفیت فضایی مطلوب و مورد نظر خود را نیابند تمایل کمتری برای حضور در فضای عمومی بهمنظور انجام فعالیتهای انتخابی خواهند داشت و بیشتر برای انجام فعالیت-های ضروری از فضای عمومی استفاده میکنند.
دسته سوم از فعالیتها در طبقهبندی گِل فعالیتهای اجتماعی هستند. انجام این قبیل فعالیتها علاوه بر کیفیت فضایی به شدت متأثر از میزان حضور افراد در فضاهای عمومی شهر است. بازی کردن بچهها در کوچهها، دیدارها و گپوگفتهای محلی در این دسته قرار میگیرند. این قبیل فعالیتها میتوانند در هر دو نوع فضاهای داخلی و خارجی و در موقعیتهای گوناگون انجام گیرند و معمولا خود به خودی و فارغ از ساختارهای زمانی و یا برنامهریزیهای قبلی صورت میپذیرند. اگرچه امروزه بسیاری از فعالیتهای اجتماعی به ویژه در مقیاس بزرگ شهری غالبا نیازمند برنامهریزی و اطلاع رسانی قبلی است اما فعالیتهای اجتماعی در مقیاس کوچکتر نظیر محلات مسکونی، خیابانهای محلی، نزدیک مدارس و دانشگاهها، غالبا بهصورت خود به خودی و حتی تصادفی صورت میپذیرند.
بنا بر آنچه که شرح داده شد و با توجه به تقسیمبندی یان گِل از انواع فعالیتها در فضاهای عمومی شهر، اگر بار دیگر تصویر یک روز عادی از شهر را در ذهن مجسم نمائید، میتوان مشاهده نمود که چگونه انواع فعالیتهای ضروری، انتخابی و اجتماعی در یک ساختار شهری در هم تنیده و یکپارچه در ارتباط با یکدیگر رخ میدهند. به طوری که نمیتوان حد و مرز مشخصی میان یک گروه از فعالیتها وگروه دیگر متصور شد. مجموعه فعالیتهای مختلف نظیر پیادهروی، نشستن، خوردن، حرف زدن، انجام فعالیتهای مفرح و سرگرمیها و فعالیتهای اجتماعی همگی با هم الگوی فعالیتی یک ساختار شهری را رقم میزنند.
نکته مهم در ارتباط دو سویه بین وقوع فعالیتها و حضور افراد در فضای عمومی است. از یک سو تمامی فعالیتهایی که در فضای عمومی شهر رخ میدهند بر کیفیت زندگی شهروندان تأثیرگذارند؛ از سوی دیگر وقوع این فعالیتها در سطح شهر خود متأثر از ساختارها و کیفیتهای محیطی است و میزان و نحوه وقوع این فعالیتها در ارتباط مستقیم و تنگاتنگ با طراحی فضا قرار میگیرد. چنانچه طراحی مناسب و فضای مطلوب عامل محرک و مشوق در حضور افراد، تفاملات اجتماعی و گذران وقت در فضا خواهد بود، عدم مطلوبیت فضایی میتواند عاملی بازدارنده در استفاده از فضا و درنتیجه کاهش سرزندگی فضای عمومیشود.
-2تأثیر فضا بر رفتار
فضا بهعنوان بخش کالبدی محیط میتواند بررفتار اثرگذارد و نسبت به رفتار نقش کنترل کننده داشته باشد؛ یعنی رفتارهایی را تضعیف و رفتارهایی را تشویق نماید. درصورتیکه در مورد فعالیتها فضا میتواند تنها امکان یا عدم امکان یک فعالیت را فراهم آورد. لذا تأثیر فضا بررفتار بسیار مستقیم تر و قطعی تر میباشد. درنتیجه در کنار بررسی فعالیتها، رفتار ها نیز باید مدنظر قرار گیرند.کنترل رفتار در فضا معمولا به دو طریق زیر انجام میگیرد:
-1-2القاء رفتار: میتوان به کمک فضا به افراد القاء کرد که برخی رفتارها را اتخاذ نمایند، تنها کافی است فضای مناسب فراهم آیدتا مردم خود به خود به سمت آن رفتار یا رفتارهای مشابه آن گرایش یابند. به طور مثال اگر وقوع انواع رفتارهای مرتبط با نشستن در محیط تعبیه نمود، در این صورت افراد تشویق به نشستن میشوند و گاهی حتی اشکالی از نشستن را اتخاذ میکنند که طراح پیش بینی نکرده است، به این ترتیب طراحی نیمکت ها، پله ها، سکوها، جعبه های گل و... را برای را برای نشستن در نظر میگیرد. ولی به خاطر فراهم شدن زمینه فضایی برای نشستن و القای آن به افراد، خود مردم به دنبال جاهای جدید می گردند و
