بخشی از مقاله
چکیده
آب هستی بخش، سازنده وروان است. علاوه بر این که یک نیاز زیست محیطی انسان است باعث آرامش روح و روان انسان نیز میشود. آب از گذشته های بسیار دور به دلیل اقلیم گرم و خشک، در نزد ایرانیان اهمیت بسیاری داشته است. شهرسازی و معماری آن ها بر کنار آب شکل میگرفته و حضور آب در زندگی آن ها جایگاه خاصی داشته است.در دوره های بعدی آب در متن زندگی مردم حضور یافت قنات ها باعث شکل گیری شهر ها شد آب در معماری مساجد، خانه ها، باغ ها و ... عنصر اصلی شناخته شد. حضور آب در معماری دیروز تا به امروز افت و خیزهایی داشته است و در معماری امروز ماهم حضور نابسامانی دارد. لازمه حضور آب در معماری امروز ما شناخت و تشخیص و به کارگیری درست ویژگی های آب در طراحی ها و شناخت تاثیر آن در روحیات انسان است. برای ارائه راهکار های مناسب مطالعه ی گذشته ی معماری ایرانی و جایگاه آب در
آن اهمیت بسیاری دارد.
کلید واژه ها:آب،بیابان،معماری ایرانی - دیروز- امروز - ،ویژگیهای آب،شیوه های استفاده ازآب
مقدمه
عناصر طبیعی مانند آب از گذشته های بسیار دور، به عنوان عوامل زندگی آفرین در نزد اقوام و گروه های فرهنگی ساکن در نقاط مختلف دنیا مقدس بودند. به ویژه در سرزمین ایران به دلیل وجود شرای اقلیمی خاص آب به عنوان عنصر هستی بخش، بسیار موردتوجه بوده است و به دلیل نیاز روزمره به آن و ترس از نبودنش به عنوان یکی از ایزدان در ذهن ایرانیان، جایگاه ویژه ای داشته است. به دلیل همین انتخاب مناسب شهرها- شیوه ی ساخت و ساز بناها و نحوه نمایش آب در آنها با دقت کامل انجام می گرفته است. در نتیجه آب که جایگاه ویژه ای در تفکر ایرانیان داشت جایگاه ویژه ای را هم در معماری آنها پیدا کرد. چه در سطح کلان شهری به منظور انتخاب دقیق مکان شهرها و چه در سطح درون شهری و ساخت بناها و استفاده مناسب از آب در آنها. هر شهر با حضور آب جایگاه متفاوتی پیدا کرد و در بیابانها و در جاهایی که آب جاری در دسترس نبود کاریزها بودند که باعث ایجاد زیستگاههای شهری میشدند.
نقش آب در شکل گیری زیستگاههای نخستین انسان یک پاسخ تلقی میشود، پاسخی به یک نیاز زیستی، اما در معماری ایرانی آب فراتر از یک نیاز زیستی جایگاه دارد. و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا میکند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه میگیرد. و در واقع آب به عنوان یک مفهوم در کالبد شهرسازی و معماری ایرانی شکل میگیرد. امروزه آب در معماری ایرانی، حضوری مفهومی ندارد، در حالی که میتواند دستمایه طراحی فضاهای شهری عمومی و خصوصی باشد. چرا در معماری امروز ما آب به عنوان یک عنصر نهادینه وجود ندارد در صورتی که لازم است آب به ضرورتی زیست محیطی و مفهومی در معماری ما تبدیل شود. دستیابی به ایده های سودمند و نو در معماری ایران امروز نیازمند مطالعه جایگاه آب در اندیشه ایرانی و در معماری ایرانی دیروز تا به امروز است.
اقلیم ایران:
آنچه که باعث احترام و اهمیت آب در میان مردمان میشده است ارتباط بسیار نزدیکی با شرای اقلیمی ایران دارد. ایران در جنوب غربی منطقه معتدل شمالی بین مدار 25 تا 40 درجه شمالی و 44 تا 64 درجه طول شرقی واقع شده است و به علت جایگاه ویژه ی جغرافیایی و ناهمواری های بسیار پراکنده و تأثیر دیگر عوامل از مناطق گرمسیر و خشک ایران به شمار میرود. میزان متوس بارندگی سالیانه ایران کمتر از یک سوم حد متوس باران سالانه کره زمین است. [1] ریزش های آسمانی در ایران به جز ناحیه شمال و سواحل دریای مازندران در بقیه نواحی بسیار کم است. نکته مهم دیگر مسأله دوران کوتاه بارندگی است که تنها به فصل زمستان محدود میگردد. در ایران عمده رودها در بخش کوتاهی از سال آب در بستر دارند. در نواحی جنوبی، شرقی و مرکزی ایران به دلیل محدودیت منابع آب، مقدار کمی مراکز شهری به وجود آمده اند.
شهرهای واحه ای ایران، اغلب در محل تلاقی ارتفاعات حاشیه با دشت مرکزی و بر کنار آب پیدا شده اند و شکل بافت و نحوه ی گسترش فضاهای زیستی شهر پیرو شبکه توزیع آب در محل بوده است. مشکلات آب و هوایی همیشه به صورت مشکلات حاد برای مردم این نواحی مطرح بوده است .این مشکلات در طول هزاران سال مردم را هدایت به یافتن راه حل هایی نمود که به طور حیرت انگیزی جنبه های آزار دهنده آب و هوایی را کم کند و از جنبه های راحتی بخش آن بهره میگیرد. مشکلات عمده ای که مردم نواحی گرم و خشک را به چاره جویی واداشته است، آفتاب سوزان و گرمای زیاد، درجه حرارت بالا در روز و پایین در شب، تابستانهای خیلی گرم و زمستانهای سرد،هوای خشک و در نتیجه بارندگی کم، کم آبی و وجود طوفان های پر گرد و خاک و گرم و احیانأ شنی است.[1] بی گمان چه کسی بهتر از انسان کویری قدر آب را میداند و بدان احترام میگذارد او آب را چون دردانه در پهلو میگیرد و تا سرمنزل مقصود راهنمایی میکند. آب برای انسان کویر چون کیمیاست.
خواص آب
آب به همراه خاک، آتش و هوا از عناصر چهارگانه هستی است و نماد حیات و پاکدامنی به شمار میرود و تقدس آن نه تنها بدن بلکه روح را نیز پاک میکند. آب خاصیت تناقضی دارد هم هستی بخش و هم ویرانگر است. در گذشته ی معماری ایران، معماران آب را در مجموعه های خود وارد میکردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی، مذهبی و اسطوره ای را به خدمت میگرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد. شناخت و درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و نقش و ارتباط آن با زندگی انسان ها بسیار حایز اهمیت است.
شناخت اینکه واکنش های آب چه تأثیری بر روی روح وروان انسان میگذارد، گوشنوازی، دلنوازی و چشم نوازی آب از جمله خواصی است که همواره آب را از عناصر معماری ایرانی و بوم های بیابانی قرار داده است. شور، حال و تداوم حیاط در کالبد معماری بوم های بیابانی به وسیله آب شکل گرفته و حس طراوت، خنکی و سیرابی را به روح ساکنان آن اهدا میکند و بر تمام حواس پنجگانه انسان تأثیر میگذارد و تا روح و جان آدمی نفوذ میکند.
احترام به آب در ایران باستان
آب همواره در فرهنگ مردم ایران زمین عنصری ارزشمند بوده است. آیین مهر یا میتراییسم بر پایه مهر پرستی از آیین کهن ایرانیان باستان بود. ناهید مادر مهر است و فرزند او سوشیانس مهر در دریاچه هامون در جنوب شرقی ایران در آبی پاک و بدون آلودگی به دنیا می آید. از این رو در غارهای مهری همبستگی ویژه ای با آب و آنچه در آب بارور میشود و می میرد دیده میشود. مثل مروارید، نیلوفر و...[2
