بخشی از مقاله
چکیده
بی شک انسان کریم که صاحب مقام خلافت الهی است، زیباییها، جمال و جلال الهی را در طبیعت حفاظت کرده و با نگرش الهی نسبت به آن استعمارگری دارد و در آبادانی، احیا و سالمسازی محیط پیرامون متعهد است. شرایط اقلیمی موجب شده اقوام گوناگونی که در این آب و خاک زیسته اند برای بهره وری از امکانات و مقابله با شرایط متغیر و بیشتر نامساعد اقلیمی تدابیری بیاندیشند که گاه قابل تامل و تمجید است.ساکنان این مناطق برای مساعد کردن شرایط زیست محیطی خود و مقابله با شرایط نامساعد اقلیمی از امکانات طبیعی نظیر آب و گیاه بهره گرفته اند که مبتنی بر بهره وری از امکانات موجود در محیط بوده است. از آب و گیاه می توان به عنوان ارکان مهم و تاثیر گذار در معماری این مناطق نام برد. در این مقاله ابتدا به تعریفی ساده از آب وگیاه در معماری شده است ودر مورد نقش آنها در باورهای معنوی بحث شده است.سپس در مورد نقش هر یک در ارتقاء کیفی معماری بوم های بیابانی با توجه به خصوصیات بصری وخواص فیزیکی و تاثیراتی که در فضاهای معماری خلق می کنند بحث می شود.
واژگان کلیدی: آب- گیاه- معماری- ارتقاء کیفی-بوم های بیابانی
مقدمه
حضور چهار عنصر آب، گیاه، هوا وخاک بر سطح کره زمین که آفریدگار جهان توجه به آن را چراغ راه برای اهل خرد دانسته ، الهام گر معماران و شهرسازان ایرانی بوده که به عنوان سرمایه های موجودی که در اختیار بشر قرار داشته در تمامی اندامهای شهری مورد استفاده قرار می دادند. به عنوان نمونه در خانه های ایرانی، شما حضور این چهار عنصر را به عالمانه ترین شکل ممکن مشاهده می کنید. در باغهای ایرانی نیز شاهد ترنم چهار عنصرآب، گیاه، خاک، وهوا به زیباترین تصویر هستید. در مسجد و مدرسه ها و کاروانسراها و دیگر اندامها از این چهار عنصر حیاتی به اشکال متنوع در خلق وحدت خلق وآفریده شده است. جای تعجب نخواهد بود در کشوری مانند ایران که درعرض جغرافیایی کشیده شده است و در نتیجه اقالیم متنوعی را تجربه می کند سبک های گوناگون معماری و شهرسازی وجود داشته باشد .در این میان ویژگی های معماری بوم های بیابانی ایران قابل تأمل است. حدود سه چهارم اقلیم ایران زمین تحت تأثیر شرایط سیاره ای، منطقه ای و محلی در سیطره اقلیم بیابانی است بارش کم و نامنظم، نوسان بالای دمای سالانه و روزانه و وزش بادهای گرم و خشک به ویژه درفصل های خشک سال از ویژگی های عمده این بوم می باشد .به این علت و سایر دلایل اقلیمی ساکنان این پهنه برای آن که بتوانند به زیستن در چنین شرایطی ادامه دهند ترفندهای اصولی را آزموده و به کار بسته اند، تا به نوعی با طبیعت سخت و خشن آن سازگار گردند، مثلا استفاده از آب و گیاهان درغالب باغ و سردآبه و حوض و موارد دیگر این مناطق باعث نوعی آسایش در تابستان های گرم و سوزان مناطق شده است، از زمانی که ساخت ساخت برج های بلند و مکعب های بعضاَ بد قواره به نام آپارتمان در شهرها شکل گرفته نیازبه کاشت گیاهان و ایجاد پوشش سبز شهری نیز دو چندان شده است.امروزه مهندسان و طراحان شهری درتمام شهر های دنیا تلاش می کنند تادر طراحی های جدید ومدرن شهری، از گیاهان به عنوان مهمترین عناصر طراحی سود ببرند به طوری که هم اکنون جایگاه وتعریف نوینی از پوشش سبز گیاهی در معماری شهری مطرح شده است. این نگاه وساز وکار ساخت وساز آن تنها راه نجات بشر امروز است، چرا که معماری ایرانی، زبان ولهجه همسو با فطرت آفرینش وفطرت انسان را داراست و دریک کلام معماری ایرانی تجلی عالم آفرینش است وتنها معماریست که می تواند داعیه رهبری معماری جهانی را در دست گیرد وبشر امروز را که در لبه پرتگاه زیست محیطی است را نجات بخشد.
تعریف آب وگیاه به زبان معماری
آب عنصری است با ماهیت فیزیکی سیال با اثر بخشی شفافیت فضایی که در اثر ماهیت وجودیش اثر فیزیکی بالایی بر محیط دارد.
گیاه به عنوان موجودی زنده تاثیر پذیر از بعد زمان ماهیت فیزیکی متفاوتی در محیط دارد. این عنصر با قدرت تطبیق با محیط بسیار خوبی که دارد در ایجاد شرایط مطلوب در محیط موثر می باشد.
نقش آب در باورهای معنوی
رودخانه ها وچشمه ها و دریاچه ها دارای جایگاه آیینی و اعتقادی بودند. این جایگاه به خودی خود شکل نمی گرفت. ساخت و وجود بنای مکانها بود که باورها وافسانه ها وآداب ورسومات را متجلی می ساخت. آب هایی که از دهانه های دل کوه ها ودرون غارها و از درون سنگ و خاک بیرون می زدند و روی زمین جاری می شوند، چشمه های بزرگ و کوچکی هستند که از میان سنگ و صخره می جوشند ودر ساخت بناهایی که اطراف آنها ساخته می شودنقش مهمی دارند. دراینجا دو عامل آب وصخره درامراحداث بناهای بوجود آمده مدخلیت دارند. در همه دوران تاریخی معماران ما ، آب را درمجموعه های خود وارد می کردند وگنجینه ای ازخصوصیات فیزیکی،مذهبی و اسطوره ای را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد . چنان که می دانیم نزد ایرانیان از روز گاران بسیار کهن آب مانند آتش مقدس بوده است. "آب از دیر باز نقشی حیاطی در زندگی انسان داشته است و دریاچه ها و رودخانه ها نیز همواره آدمی را به سوی خود جذب می کردند. در گذشته های نه چندان دور که انسان آب را به عنوان یکی از اجزاء و عناصر معماری منظر و طراحی شهری مورد استفاده قرار داد همواره جلوه های مختلف آن باعث تهییج و تحریک انسان به زیبایی شده است بٌب". به گواهی اوستا و همه نامه های دینی پهلوی و بسیاری از نویسندگان یونان و روم و خود همین هردوت ایرانیان آب و آتش را بزرگ می پنداشتند و می ستودند و آلودن آنها ازگناهان بزرگ به شمار می رفت. "در آیین زرتشت آناهیتا یا ناهید نگهبان اب بوده و از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است. به همین دلیل در متون مذهبی، راجع به ایزدان آب و کشاورزی به فراوانی سروده یا نیایش های مذهبی را پیدا کردبٍب". در بعضی دوره ها مانند دوره اسلامی آب درمعماری حالت کاربردی پیدا می کند ومعماران آگاهانه سعی می کنند تا به طبیعت تسلط یافته وآن را به نظم بکشانند و آن را به شکل هندسی در اکثر بناها متجلی سازند و به نوعی مرکزیت وحدت معماری در آب شکل می گیرد.حتی حرکت پر موج آن در مفاهیم مذهبی وادبی هنری در فرهنگها جاری می شود.به این ترتیب آن چنان در ساخت وترکیب بناها وارد می شود که عملاَ نمی توان آن را از شکل ساخته شده جدا دانست. آب در مرکزکوشک ها وباغ ها ظاهر می شود، در مناطق کویری سبب شکل گیری معماری آب انبارها ورباط ها ویخچالها می شود. آب در معماری حوض ها به عنوان سمبل آب راکد استفاده می شود وبه اشکال هندسی منظم عامل تکمیل کننده بنا میشود. در آیه ًِ سوره روم باران را رحمت خدا و کیفیت زنده کردن زمین بعد از مردنش را از آثار آن خوانده پس زنده شدن زمین پس از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و میوه ها از آثار زنده شدن زمین است.
نقش آب در معماری بیابانی
نقش آب در شکل گیری معماری بیابانی پاسخی است به یک نیاز زیستی،اما وقتی فراتر از یک نیاز ، خانه سازی و بنای مجموعه های مسکونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید وآب در زندگی انسان جنبه هنری پیدا می کند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. "عناصر بصری آب ویژگی های خاص خط ، فرم ، رنگ، بافت و حرکتی که آب ارائه می کند در تصاویر ذهنی ایجاد شده، سهم بسزائی دارندبَب". درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. درک قوانین فیزیکی آب،احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب ومهمتراز همه نقش وتمثیل وارتباط آن با زندگی انسانهاست.آب استعاره ای متناقض است وبه همراه خاک، آتش،وهوا عناصرچهار گانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است. آب یکی از عناصر طبیعی به شمار می رود که ماهیتی تغییر ناپذیر دارد. هرجا که ظاهر می شود کاربرد آن باید منعکس کننده برداشت طراحان وسازندگان از طبیعت باشد.گاه نقش آب تا حدی مهم می باشد که دسترسی به منابع آب ازدیر باز یکی از مهمترین عوامل موثر درمعماری بیابانی مورد توجه بوده است. بررسی کلی جغرافیایی بسیاری از این مناطق به خوبی وابستگی میان زندگی شهری ودسترسی به منابع آب را نشان می دهد. در بیشتر مناطق بیابانی هرجا رودخانه ای جاری بوده، به سرعت و شتاب فرهنگی افزوده است و خود نیزدردرون فرهنگ جا بازکرده است. معماری در کنارآب و در دامن طبیعت می تواند بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خود را اعلام کند.نقش آب بیشتر نقش تجردی است.نیایشگاهها و معابد وآتشکده ها در کنار آب و در نهایت احترام به آب شکل گرفته است. آب نقش معنوی خود را در معماری بیابانی نشان داده است، به گونه ای که گردش آب نمایش تجردی آب درطبیعت است ودر تمام جوهر وخواص آب به صورت مجرد که ظاهراَ جنبه نمایشی پیدا کرده در نیایش آب منظور بوده است.
نقش آب در ارتقاء کیفی معماری بیابانی
با توجه به توانایی آب در جذب حرارت و ذخیره آن در خود و پس دادن تدریجی آن و تطبیق دادن تاثیرات محیطی اهمیت بسزایی در همسازی عوامل اقلیمی در بوم های بیابانی دارد که به صورت گزیده می توان به آنها اشاره کرد:
کاهش اختلاف دمای بین روز و شب
با تاثیر تابش آفتاب و ایجاد تبخیر در محیط ، رطوبت ایجاد شده میتواند به عنوان عاملی در شرایط آسایش موثر باشد."آب پاشی حیاط و درختان در بعداز ظهر تابستان که سابقا مرسوم بوده به تبخیر آب و خنک نمودن محیط و کاهش خشکی هوا کمک می کند.آب در تعدیل درجه حرارت موثر است و هرچه سطح آب وسیع تر باشد تاثیر آن بر خرد اقلیم بیشتر استبُب".
آب به دلیل شفافیت و قابلیت انعکاس نور در کاهش یا تشدید میزان نور وارده و تعریف فضا موثر است
شفافیت، انعکاس، جذب و دفع تدریجی انرژی، ایجاد گستردگی فضایی - تصویر ٌ -
