بخشی از مقاله
چکیده
پایبندی به ارزشهای اخلاقی همچون صداقت یکی از ضروریات زندگی اجتماعی به شمار میآید که در آیات قرآن، روایات و همچنین در سیره عملی پیامبراکرم - صلی االله علیه وآله - مورد تأکید و اهتمام بوده است. اگر این اصل در رفتار و سیره اجتماعی انسان نادیده گرفته شود ارتباطات انسانی به شدت متزلزل شده و بنای جامعه دستخوش فروپاشی و پیوندهای مستحکم اجتماعی از هم گسسته خواهد شد. تعهدات مالی و قراردادهای اقتصادی، بر پایه اعتماد و صداقت کامل شکل میگیرد و از پیامدهای مهمﱢ اهتمام به صداقت و رایج شدن آن، تسهیل انجام امور و نیز مودت بین افراد جامعه و بالاخره وحدت و همبستگی اجتماعی است.
پایبندی به صداقت،سرمایه اجتماعیِ اعتمادسازی خواهد بود که چرخه اقتصادی منظم و سریع و همچنین رشد اقتصادی و سعادت اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. در مقابل اگر هریک از طرفین به تعهد خویش بیاعتنایی نشان دهند و تخلف کنند، به همان مقدار سلب اعتماد پدید آمده، باعث کندی گردش چرخ اقتصاد میگردد. البته این فضیلت اخلاقی پیش از آنکه وظیفه دینی باشد وظیفهای انسانی است. از این رو رعایت آن در تعاملات انسانی حتی با دشمنان نیز لازم است. براین اساس صادق نبودن پیش از آنکه به طرف مقابل زیان وارد سازد انسانیت پیمان شکن را مخدوش و زیر سؤال می برد.
واژگان کلیدی: اعتماد، صداقت، رشد اقتصادی، ارزش های اخلاقی، تعاملات اجتماعی و اقتصادی
مقدمه
سرمایه اجتماعی را میتوان مجموعه معینی از هنجارها و ارزشهای فرهنگی و مذهبی دانست که از طریق نمادگرهایی همچون اعتماد، صداقت، وفا به عهد و پیمان و... تعاملات اجتماعی و اقتصادی که یک جامعه را شکل میدهد، در نظر گرفت. مفهوم سرمایه اجتماعی را میتوان در آثار بسیاری از جامعهشناسان در مفاهیمی از قبیل اعتماد، هنجارها و ارزشها مشاهده نمود. سرمایه اجتماعی توسط محققانی از قبیل هانیفان، فوکویاما، جمیزکلمن جامعه شناس، پاتنام دانشمند علوم سیاسی، پیر بوردیو جامعه شناس فرانسوی، در ادبیات جامعه شناسی توسعه داده شده است.
برخی از دانشمندان علوم اجتماعی - مک و بک،گرن شیم، گیدنز، جامیسون، لومان، میسزیال، زتومکا - نگاه جدیدی به اعتماد و صمیمیت به عنوان دو نمونه نزدیک به مفهوم سرمایه اجتماعی داشتهاند، دغدغههای آنها نشان میدهد که آنان توجهی خاص به تعامل روزمره و کیفیت روابط بین فردی داشته اند. با توجه به اینکه پژوهش های انجامگرفته تاکنون به سرمایهی اجتماعی بر رشد اقتصادی متمرکز بوده است، مقاله حاضر به بررسی »سرمایه اجتماعی اعتمادساز صداقت در رشد اقتصادی از منظر اسلام« با استفاده از منابع معتبر موجود میپردازد. نخست نگاه مروری به مفهوم سرمایه اجتماعی در اندیشه متعارف کرده و آنگاه به جایگاه برجسته مولفه اعتماد، صداقت و تاثیرگذاری آن بر رشد اقتصادی در این حوزه تاکید میشود.
سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی مانند شکلهای دیگر سرمایه مولد است و دستیابی به هدف های معینی را که در نبودن آن دستیافتنی نخواهدبود، امکان پذیر می سازد. مشارکت در ارزشها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمیگردد چرا که ممکن است ارزشها منفی باشند. هنجارهایی که تولید سرمایه اجتماعی می کنند اساسا باید شامل سجایایی از قبیل صداقت، ادای تعهد و ارتباطات دو جانبه باشد سرمایه اجتماعی ذخیرهای از حس اعتماد، همکاری و مشارکت در بین افراد یک گروه یا جامعه است که مناسبات اجتماعی و اقتصادی آنان را تسهیل میکند.
سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه انسانی و سرمایه اقتصادی به عنوان یکی از عوامل موثر در کاهش هزینههای تولید عمل می کند. ابزارهای متنوعی در اقتصاد برای کاهش نابرابری در عوامل مختلف اقتصادی وجود دارد مانند مالیات و پرداخت های انتقالی در اختیار دولت، خیریه و کمکهای مردمی - زکات، خمس، انفاق در اسلام - در اختیار مردم و بنگاهها. اما مهمتر از این موارد که تا حدودی با ابزار ذکر شده در اختیار مردم همبستگی دارد، تشکیل سرمایه اجتماعی در بین مردم است.
اسلام با ایجاد ابزار زکات، خمس، انفاق به طور مستقیم برای سرمایه اجتماعی شاخصسازی نموده است. سرمایه اجتماعی نرخ فقر را کاهش میدهد و عدم تساوی در توزیع درآمدها را اصلاح میکند. بانک جهانی تشکیل و به خصوص انباشت سرمایه اجتماعی را به عنوان یک استراتژی اصلی و مهم برای کاهش فقر مورد توجه قرار میدهد. همان طور که بیان شد مطالعات گوناگون پیرامون سرمایه اجتماعی نشان میدهد که سرمایه اجتماعی دامنه کاربرد و پژوهش بالقوه گستردهای دارد. در ادامه این نوشته با تاکید بر آراء و نتایج تحقیقات به بررسی برخی از نظرات اندیشمندان در مورد سرمایه اجتماعی میپردازیم.
جیمز کلمن
کلمن جامعه شناس آمریکایی نظریه انتخاب منطقی را باور دارد؛ این که تمام رفتارها از تعقیب افراد برای سودشان سرچشمه میگیرد؛ وی باعث رشد این نظریه در جامعه شناسی معاصر شد. بنابراین از نگاه کلمن تعامل اجتماعی به عنوان شکلی از مبادله در نظر گرفته می شود و سرمایه اجتماعی برای او وسیلهای جهت تبیین نحوه همکاری و تعاون افراد با یکدیگر برای کسب سود است. کلمن بر سودمندی سرمایه اجتماعی تاکید میورزد و آن را منبعی برای همکاری روابط دو جانبه و توسعه اجتماعی می داند.
وی با مطالعات خود نشان داد که سرمایه اجتماعی صرفا به قدرتمندان محدود نبوده و برای فقیران و اجتماعات حاشیهنشین نیز مفید است. یکی از علایق اصلی او ترکیب جامعهشناسی با جریانهای عمده اقتصادی است، به همین دلیل او مفهوم سرمایه اجتماعی را به عنوان پلی بین اقتصاد و جامعه شناسی به کار می گیرد.سرمایه اجتماعیمانند سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی کاملاً تعویض پذیر نیست. اما نسبت به فعالیتهای بهخصوصی تعویضپذیر است. شکل معینی از سرمایه اجتماعی که در تسهیل کنشهای معینی ارزشمند است ممکن است برای کنشهای دیگر بیفایده یا حتی زیانمند باشد.
سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار دارد مفهوم سرمایه اجتماعی برای کلمن وسیلهای جهت تبیین نحوه همکاری و تعاون افراد با یکدیگر است. از نظر وی سرمایه اجتماعی یک منبع است زیرا متضمن شبکههای مبتنی بر اعتماد و ارزشهای مشترک میباشد. کلمن در مقالهای سرمایه اجتماعی را منبعی مفید تعریف میکند که از طریق اتصالات اجتماعی برای کنشگر قابل استفاده است و در جایی دیگر آن را یک کالای عمومی می نامد.
از دید کلمن اشکال سرمایه اجتماعی به صورت زیر است: - 1 تعهدات و انتظارات: مهمترین ویژگی سرمایه اجتماعی از نظر کلمن نظام تعهدات و انتظارات است. یعنی اگر فرد A برای B کاری انجام دهد؛ با اعتماد به اینکه B در آینده آن را جبران خواهد کرد؛ این امر انتظاری را در A و تعهدی را در B برای حفظ اعتماد ایجاد می کند. این تعهد مانند برگهی اعتباری در دست A است و اگر او تعداد زیادی از این برگهها از افرادی که با آنها رابطه دارد در دست داشته باشد همانند سرمایه مالی بزرگی است که برای A اعتباری را ایجاد می کند که در صورت لزوم میتواند از آن استفاده کند.
- 2 ظرفیت بالقوه اطلاعات: به دست آوردن اطلاعات پر هزینه است انسانها با بهره گیری از شبکه روابط اجتماعی از اطلاعات اعضای دیگر شبکه استفاده کرده و به این طریق در هزینه صرفهجویی می کنند. - 3 هنجارها و ضمانتهای اجرایی موثر: هنجارها اشکال متفاوت دارند و تعدادی از آنها برای توسعه بسیار ارزشمند هستند به ویژه آنها که دستوری هستند و مثلا فرد راتشویق می کنند که باید منافع شخصی را رها کند و به سود جمع عمل کنند. هنجارهایی از اینگونه که با حمایت اجتماعی، پایگاه، احترام وپاداشهای دیگر تقویت میشود سرمایه اجتماعی است که ملتهای جدید را میسازد.
- 4 روابط اقتدار: اگر کنشگران متعدد حقوق کنترل کنشها را به فردی انتقال دهند این نوع سرمایه اجتماعی منجر به رهبری فرهمند شخصی در جامعه میانجامد، ظهور میکند. این دقیقا تمایل به ایجاد سرمایه اجتماعی لازم برای حل مسائل مشترک است که افراد را در شرایط معینی وادار میکند که به رهبری فرهمند اقتدار واگذار کنند.
- 5 سازمان اجتماعی انطباق پذیر: سازمانهای داوطلب برای پیشبرد مقاصد کسانی که آنها را بنیاد می نهند بهوجود میآیند و در ادامه حیات خود قابل انطباق برای مقاصد دیگر نیز هستند در نتیجه سرمایه اجتماعی را شکل می دهند که برای استفاده در دسترس است. برای مثال اعضای اتحادیه چاپخانه های نیویورک که کارگران حروفچینی بودند، یک باشگاه حروفچینی به نام باشگاه حروف چینان تشکیل دادند.
بعدها هنگامی که کارفرمایان در جستجوی کارگران حروفچین بودند و کارگران حروفچین که به دنبال کار می گشتند هردو این سازمان را برای کاریابی موثر یافتند و برای این منظور از آن استفاده کردند.
کلمن در پایان این دستهبندی نتیجه می گیرد که اشکال سرمایه اجتماعی روابط اقتدار و اعتماد و هنجارها هستند و سرمایه اجتماعی محصول فرعی فعالیتهای است که برای مقاصد دیگر صورت می گیرد.
پاتنام
پاتنام میگوید سرمایه اجتماعی وجوه گوناگون سازمان اجتماعی نظیر اعتماد، هنجارها و شبکهها است که میتواند با تسهیل اقدامات هماهنگ کارآیی جامعه را بهبود بخشد. سرمایه اجتماعی نیز مانند سایر سرمایهها مولد است و امکان دستیابی به اهداف مشخص را فراهم می کند که بدون آن غیر قابل دسترس خواهند بود.
