بخشی از مقاله
چکیده
با توسعه جمعیت دانشجویی در سالهای اخیر، توسعه کالبدی دانشگاهها و مراکز آموزشی، شتاب بیشتری گرفته است و این مهم نشان دهنده ضرورت امر توجه به طرحهای جامع و برنامههای توسعهای فضاهای دانشگاهی است. با توجه به چالشهای جهانی یکی از مفاهیم مورد توجه در جهان، مفهوم پایداری است. پیاده سازی رویکرد پایداری در دانشگاهها با توجه به نقش مهم دانشگاهها در آموزش نسل آینده حائز اهمیت است.
دانشگاه پایدار، نهادی است که درصدد تحقق ارزشهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای نسلهای کنونی و آتی است. بنابراین در راستای دستیابی به اهداف دانشگاه پایدار، ضرورت تبیین اصول مشخص در برنامه ریزی طرح جامع و برنامههای توسعهای از اقدامات این مهم برشمرده میشود. به منظور شناخت وجوه مختلف دانشگاه پایدار، ادبیات موضوع در خصوص مدلهای دانشگاه پایدار مورد تحلیل قرار گرفت. همچنین برای رسیدن به راهکارهای پایداری در طرح جامع و طرح توسعه دانشگاهها، مطالعات تطبیقی صورت گرفت. یافتهها نشان میدهد دانشگاه پایدار دارای شش نظام مدیریتی، مالی، زیست محیطی، آموزشی، پژوهشی و مشارکتی است.
همچنین ابعاد پایداری طرح جامع شامل مدیریت منابع، مدیریت پسماند، حمل و نقل، ساختمان های سبز، محوطه و فضای سبز، استفاده کنندگان و نگهداری وضع موجود است. راهکارهای عملی هر شاخص به دست آمد. سپس دو نمونه موردی طرح توسعه و طرح جامع دانشگاههای ایران با توجه به شاخص-های استخراج شده مورد بررسی قرار گرفت. یافتهها حاکی از بی توجهی به این شاخصها در طرحهای موجود است که این امر ضرورت تغییر در بخشنامهها و استانداردها را نشان میدهد.
-1 مقدمه
با توسعه آموزش عالی در سالهای اخیر، افزایش تعداد مراکز آموزش عالی جدید و افزایش جمعیت دانشجویی مراکز آموزش عالی موجود، نیاز آتی به توسعه فضاهای کالبدی در حوزه آموزش عالی وجود خواهد داشت. امروز بسیاری از دانشگاهها با کمبود فضاهای آموزشی، کمک آموزشی و خدماتی رفاهی روبرو هستند و طرحهای جامع و طرح های توسعه فراوان در حال شکل گیری است. این امر ضرورت توجه به برنامهریزی و طراحی طرح جامع و طرح توسعه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی را نشان میدهد.
از جمله چالشهای موجود در امر شکلگیری فضای کالبدی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی در سطح کشور، نبود برنامهریزی و الگوهای مشخص برای توسعه کالبدی و اجرا نشدن طرح جامع مصوب، ضوابط معماری و شهرسازی و اصول طراحی فضاهای دانشگاهی است. ممکن است طرح اولیه بدون مطالعهجامع، نگری و صرفاً براساس نیازهای مقطعی شکل گرفته و سپس در دوره بهره برداری از چارچوب اولیه خود خارج شود. این امر نشان دهنده اهمیت برنامهریزی صحیح و اصولی در طرح جامع و در طرحهای توسعه دانشگاههای موجود است. در سالهای اخیر در بسیاری از کشورها، رویکرد ساخت و ساز مراکز آموزشی با تحولات چشمگیری روبرو شده است و یکی از اصولی که همواره مدنظر قرار میگیرد، توسعه پایدار است.
توجه به الگوی توسعه در برنامهریزی پردیس دانشگاهی از اهمیت ویژهای برخوردار است. با توجه به چشم اندازی که دانشگاه برای آینده خویش متصور است، پیشرفت کالبدی دانشگاه به صورت مرحلهای و در قالب الگوی توسعه محقق میشود. این توسعه به دلیل تغییر در جمعیت دانشجویی، برنامههای آموزشی و سایر تغییرات پیش بینی نشده، بایستی انعطاف پذیری لازم را داشته باشد. در ابتدای برنامهریزی هر پردیس دانشگاهی با پیش بینی الگوی مناسب برای توسعه آن، افزایش فیزیکی دانشگاه در زمان بهره برداری با برنامه مشخصی صورت خواهد گرفت. در ادامه نشان داده خواهد شد که در بسیاری از دانشگاههای جهان الگوی توسعه با توجه به استراتژیهای پایداری شکل میگیرد.
پیاده سازی استراتژیهای پایداری در انتخاب الگوی مناسب توسعه فضاهای دانشگاهی ایران نیازمند فعالیت سازنده گروهی از متخصصین میباشد. طراحان و برنامهریزان فضاهای دانشگاهی نقش مؤثری در این مهم داشته و با رعایت ملاحظات و شاخصهای زیست محیطی در پروژههای ساختمانی، طرحهای جامع و توسعه دانشگاهها سهم مهمی در دستیابی به توسعه پایدار خواهند داشت. فضاهای دانشگاهی پایدار هم در دید کلان و خرد نقش تأثیر گذاری در تحقق توسعه پایدار جامعه خواهند داشت.
در مقیاس کلان با ایجاد محیط و بستری با ملاحظات زیست محیطی در پروش و نهادینه سازی نگاه پایدار و کل نگر به ذینفعان، دانشجویان و در نهایت نسل آینده پایدار مثمر ثمر بوده و در دید خرد در بهینه سازی مصرف منابع مؤثر خواهد بود. آمارها نشان میدهد به طور متوسط سرانه مصرف انرژی در ایران چهار برابر میانگین جهانی است - ایرانمنش، - 1393 و مصرف انرژی در بخش ساختمان حدود 37 درصد کل انرژی مصرفی کشور میباشد که با رشد متوسط حدود 7 درصد در حال افزایش است.
ساختمانهای عمومی و دولتی 70 درصد مصرف این انرژی را با بهره پایینی به خود اختصاص دادهاند که ساختمانهای آموزشی دانشگاهی در همین رده قرار دارند - جمهرقاسمی و دیگران، - 1384 و لذا نیاز به بازنگری بر فرایند طراحی و توجه به مقولههای زیست محیطی و شاخصهای آن وجود دارد. در ایران تاکنون تلاش هدفمند در نهادینهسازی اصول و مفاهیم توسعه پایدار در نظام آموزش عالی صورت نگرفته است - ملکی نیا و همکاران، 1393، . - 4 البته وزارت علوم - تحقیقات و فناوری تلاشی در جهت برنامه-ریزی و کاهش هزینه مصرف حامل های انرژی در دانشگاهها با موضوعیت بهبود وضعیت نگهداری و تعمیر تاسیسات دانشگاه ها آغاز کرده است - امید، . - 1393 این درحالی است که باید ضرورت توجه به مبحث پایداری را در انتخاب الگوی مناسب توسعه از ابتدای فاز برنامهریزی نهادینه کرد.
-2 سوالات پژوهش
هدف این پژوهش ارائه راهکارهای عملی برای تحقق پایداری در الگوی برنامه ریزی توسعه دانشگاه است. به منظور دستیابی به این هدف، پرسشهای زیر مطرح می شود.
· پایداری دانشگاه چه ابعادی دارد؟
· دانشگاههای جهان چه راهکارهای پایداری برای طرح جامع خویش در نظر گرفتهاند؟
· راهکارهای عملی رسیدن به دانشگاه پایدار در ایران چیست؟
به منظور پاسخگویی به این پرسشها، در این مقاله پژوهش تحلیلی - توصیفی صورت میگیرد. در جهت مشخص شدن ابعاد مختلف پایداری در دانشگاه، از طریق مرور ادبیات، نظرات سایر پژوهشگران در خصوص دانشگاه پایدار توصیف میشود. سپس به کمک مطالعات تطبیقی تجربیات سایر دانشگاههای جهان در خصوص درنظر گرفتن شاخصهای پایداری در برنامههای توسعه کالبدی جمع آوری میگردد.
با تحلیل اطلاعات گردآوری شده، مقایسه مدلها و دستهبندی کلیه مولفهها به صورت کدگذاری، یکی از مدلهای دانشگاه پایدار توسعه مییابد. با توجه به این مدل، شاخصها، راهکارها و راهبردهای پایداری در الگوی توسعه و طرح جامع دانشگاهها مشخص میشوند. در انتها یک نمونه طرح توسعه دانشگاه در ایران - طرح توسعه دانشگاه هنر - و یک نمونه طرح جامع - طرح جامع دانشگاه کوثر بجنورد - با توجه به شاخصهای ارائه شده، تحلیل میشوند.
-3انواع مدلهای دانشگاه پایدار
به منظور دستیابی به مدلهای دانشگاه پایدار در طی سالیان مختلف پیشنهادهای متعددی ارائه شده است که از این میان میتوان به چند مدل اشاره کرد.
-1-3 مدل دسته بندی دانشگاه پایدار ون وینن این مدل سه محور دارد:
.1 محور توسعه پایدار که در خصوص چالشهای پیش رو مانند برابری، بنیانها، وابستگی متقابل و محدودیتهاست.
.2 محور مشارکت دانشگاه که در خصوص ماموریت، مدیریت، آموزش و تحقیق و عملیات است.
.3 محور سازمان که در آن نحوه و چگونگی سازماندهی فعالیتهای مرتبط با توسعه پایدار در دانشگاهها مانند مدیریت زیست محیطی، شبکه پایدار، دانشگاه پایدار، جامعه پایدار بررسی میشوند.
با استفاده از این سه مفهوم دانشگاهها خواهند توانست خود را در خصوص توسعه پایدار ارزیابی کنند
-2- 3 مدل دانشگاه پایدار ولازکوئز و همکاران این مدل مبتنی بر چهار گام برنامهریزی، اجرا، بررسی و عمل است. مرحله برنامهریزی، شامل شناسایی مشکلات پایداری و تولید
ایده برای حل مسئله است. مرحله اجرا، شامل ارزیابی طرح در مقیاس کوچک به منظور صرفه جویی در هزینه است. مرحله بررسی، شامل بررسی و ارزیابی اقدامات به منظور تعیین پیشرفتهای طرح در دستیابی به نتایج است. مرحله عمل، شامل اجرای طرح پیشنهادی به منظور حل مسئله است. این گامها در چهار حوزه آموزش، پژوهش، توسعه و مشارکت ملی منطقهای بین المللی و توسعه پایدار پردیس دانشگاهی مطرح میشود - . - Velazquez et al., 2006 -3-3 مدل دانشگاه پایدار الشویخات و ابوبکر این مدل سه راهبرد را مطرح میکند که باید با همدیگر هماهنگ و یکپارچه شوند.
.1 پیاده سازی نظام مدیریت زیست محیطی شامل بهبود و مدیریت محیط زیست و پردیس دانشگاهی سبز
.2 مشارکت عمومی و مسئولیت اجتماعی شامل مشارکت عمومی، ارائه خدمات تخصصی به جامعه و عدالت اجتماعی
.3 آموزش و تحقیق مرتبط با توسعه پایدار شامل برگزاری کنفرانسها، سمینارها و کارگاهها، دورههای آموزشی و برنامه درسی و تحقیق و توسعه
-4-3 مدل دانشگاه پایدار تئودورینو نقش یک دانشگاه پایدار، نهادینهسازی ایدهها، مفاهیم، ارزشها و ایدهآلهای جهانی توسعه پایدار در فعالیتهای پژوهشی، برنامه درسی، مدیریت پردیس دانشگاه، حاکمیت و روابط با جامعه محلی است. حاکمیت دانشگاه و آموزش و پژوهش اجزای کلیدی دانشگاه پایدار و به هم مرتبط و وابسته هستند
