بخشی از مقاله
چکیده
ارتباط محیط و آموزش به دلیل تاثیری که در گسترش دانش، رشد و اعتلای فرهنگ هر جامعه دارد، نقش اساسی در برنامهریزی اجتماعی دارد. محیط پیرامونی اشاره به جنبههای ناپیدایی دارد که ممکن است آنها را هوشیارانه ادراک نکنیم، اما تاثیر عمیقی بر فعالیتهای جاری در آن فضا دارد. خُلق، عملکرد و حتی سلامت جسمانی، تحت تاثیر دریافتهای حسی از محیط و برداشتهای ذهنی حاصل از عوامل محیطی و ذهنیت دریافت کننده، قرار میگیرد.
از آن جایی که در فضاهای آموزشی ایران اغلب از تغییر کاربری کالبدهای همسان به عنوان فضای آموزشی، اداری و خدماتی استفاده میشود، تاثیر طراحی مناسب محیط آموزشی بر کیفیت آموزش، عمق یادگیری و خلاقیت مورد کم توجهی قرار میگیرد. رویکردهای امروزی در ترویج نگاه جامع، کلنگر و پویا در فرآیند آموزش منجر به افزایش کیفیتهای محیط، فراتر از جذابیتهای بصری شده است. محیط آموزش به عنوان پیش نیاز در فرآیند آموزشی به شمار میرود که با تقویت روحیه کشف و تعامل، بر افزایش خلاقیت افراد تاثیرگذار است.
هدف از این مقاله، بررسی پارامترهای موثر بر افزایش خلاقیت دانشجویان در فرآیند آموزش از جنبه طراحی محیط آموزشی میباشد. در این پژوهش، هدف کاربردی و ماهیت توصیفی-تحلیلی است و از منابع کتابخانه و پرسشنامه در گردآوری اطلاعات استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد پارامترهای تاثیرگذار بر خلاقیت دانشجویان معماری شامل مفاهیمی همچون ارتباط و انعطاف فضایی، عناصر و محرکهای طبیعی، همجواری و تنوع عملکردی میباشد.
.1 مقدمه
امروزه در نظام آموزشی بسیاری از دانشکده های ایران، به دلیل غلبه رویکرد صرفا انتقال دانش - آموزش - ، دو جنبه تولید دانش - خلاقیت علمی - و اشاعه دانش - فناوری - مغفول مانده است. چنین رویکردی در شکلگیری کالبد محیط آموزشی، بر کیفیت فرآیند آموزش و میزان بروز خلاقیت دانشجویان تاثیرات نامطلوبی داشته است. کیفیت محیطی که فرد در آن فعالیت میکند، تحت تاثیر عواملی چون فضا، رنگ، نور، صدا به عنوان ادراک اولیه از فضا، و در لایهای عمیقتر، میزان لذت فرد از فضا، برانگیختگی، هیجاناتی همچون مطبوع، صمیمی، خیالپردازانه، مهیج، زیبا و راحت، در تلفیق با ذهنیت و خاطرات، بر ادراک فرد موثر است.
اولین کار روانشناسی محیط این بود که آثار محیط کالبدی و اجتماعی بر افراد را مورد توجه قرار دهد. اما از دهه 1980 به بررسی نقش افراد بر محیط نیز پرداخته شد، به عنوان شاخهای میانرشتهای که با معماری، معماری منظر و طراحی شهری ارتباطی تنگاتنگ دارد. - طباییان، - 1393 چنین رویکردی به طور جامع پدیدهها را مورد بررسی قرار میدهد. با این رویکرد، پدیدههای کیفی را که در مسیری پیچیده و رفت و برگشتی، تولید و ادراک میشوند، در تعامل با عوامل بیرونی و درونی میتوان شناسایی نمود، بازشناخت و مورد مطالعه قرار داد.
از میان ادراککنندگان یک محیط، تمام افراد صرفا طالب آسایش کالبدی نیستند، برخی به نیازهای زیباییشناختی بیش از نیازهای اکولوژیک اهمیت میدهند. مردم بر اساس نیازهای خود به محیط توجه میکنند و این نوع طبقه بندی، برای دستیابی به تفکر طراحی محیطی و مسائل مورد نظر طرح، چارچوب مناسبی را فراهم میآورد.
خلاقیت محور آفرینش محسوب میشود. آفرینشی که موجب شکلگیری یک اثر جدید، زیبا و مطلوب معماری میگردد. به بیان دیگر در فرآیند شکلگیری اثر معماری، آفرینش، تحقق تفکر خلاقانه در محیط خارجی است. - نوحی، - 2003 در این مقاله به بیان تعاریف خلاقیت پرداخته شده است سپس با بررسی پارامترهای خلاقیت به بررسی طراحی محیطی بر اساس این پارامترها جهت افزایش خلاقیت در ادراککنندگان محیط، پرداخته شده است.
.2 مبانی نظری
.2,1 تعاریف
.2,1,1 خلاقیت:
به نقل از کمیته ملی مشورت درباره تعلیم و تربیت فرهنگی و خلاق1، خلاقیت حالتی ذهنی است که به همه کارهای هوشمندانه انسان وحدت می بخشد. به دلیل فراگیری مفهوم خلاقیت، آن را جنبهای خالص از یادگیری و رشد در انسان دانستهاند که در تعامل با جامعه سیر تکاملی را طی میکند. - پیرخائفی، - 1389 مطالعه خلاقیت سه مرحله را پشت سر گذاشته که در مرحله اول با تاکید بر شخص خلاق، در مرحله دوم معطوف به شناخت و ویژگیهای ادراکی، و در مرحله سوم به آموزش و تحریک خلاقیت پرداخته شده است.
بر پایه مطالعات روانشناسی اجتماعی، خلاقیت با ساختارهای اجتماعی ارتباط اساسی دارد که این امر موجب گسترش توجه به خلاقیت در سازمانها و نظامهای آموزش عالی شده است. - Amabile, 1983 - این رویکرد همزمان با سطح جریانهای اجتماعی، در نظامهای آموزش عالی کشورهای پیشرفته به عنوان سازمانهای اثرگذار پیگیری شده است، و نقش تولید دانش - خلاقیت علمی - را در کنار انتقال دانش - آموزش - و نشر دانش - فناوری - به عنوان مهمترین کارکردهای خود تعریف کردهاند.
.2,1,2 پارامترهای خلاقیت:
در تولید فرآیند خلاقیت، ویژگی افراد بسیار تاثیرگذار است. شانزده ویژگی برای خلاقیت بررسی شده که مهم ترین آنها که مورد اتفاق اکثر صاحب نظران است، شامل موارد زیر است: - قاسمزاده و همکاران، - 1383 سرکشی
· رهایی - رها فکر کردن و دیوانهوار بودن -
· شوخ طبعی - داشتن تفکر خیالپردازانه و بر خلاف عادت -
· گریز اندیشی - راه حلهای مختلف و نوآورانه -
به نقل از ژان پیازه: خلاقیت حفظ قسمتی از دوران کودکی است. پیاژه تفکرات یک کودک را از آن جنبه خلاقانه میداند که کودک برای بدست آوردن راه حل مسایل بدون تجربه و اطلاعات زیاد، مسایل را از راههای خلاقانهای برای خود حل میکند.
.2,1,3 خلاقیت و طراحی معماری:
فرایند ذهنی خلاقیت در ذهن یک معمار خلاق، دارای دو پیش نیاز می باشد. تخیل و تصور. تخیل تصاویر و اوهامی است که معمار آزادانه و بدون قید و بند در ذهن خود برای خلق یک اثر معمارانه می پروراند. این تخیل به دلیل آزادی و رهایی زیاد، مقدمه مناسب خلاقیت معمارانه است.
معمار جهت تبدیل تخیلات خود به واقعیت باید با استفاده از تصورات خود در یک اثر معماری که اکتسابی به دست آمده است، آن تخیلات را به جهان واقعیت وارد کند. به طورکل تخیل عامل تسریع کننده تصور است درحالیکه تصور صافی است که تخیل برای پیوستن به واقعیت باید از آن بگذرد. با داشتن این دو پیش شرط، معماری خلاق و به طورکل، فرایند خلاقیت به عینیت می رسد.
هر اثر معماری در چارچوب قواعد و قوانینی شکل میگیرد که ریشه در زمان و مکان آفرینش اثر و اصول حرفه ای معماری دارد. هنرمند معمار پاره ای از این قوانین را میپذیرد و درطرح بنا لحاظ میکند و برخی را نیزبه چالش میکشد و با طرح ِ استدلال و بیان سلسله مراتب اولویتهای ذهنی اش، از آنها عبور میکند.از اینجا به بعد معمار، »چیزی« به چارچوب موجود »می افزاید« و افزون بر تأمین خواسته های پیش فرض طرح، » قابلیتها«ی جدیدی را نیز در بطن اثر میآفریند که حاصل تجربه، شهود و اندوختهها و گرایشهای شخصی او است.
این افزودنیها همان مصداق خلاقیت نهفته در بطن اثر معماری است که از یک سو در تعامل دو طرفه با عوامل محیطی، و از سویی دیگر در کنش با ذهنیت، خاطرات و انباشتههای ذهنی افراد، بروز پیدا می-کند. چنین فرآیندی به صورت سیال و در کنش میان عینیتها و ذهنیتها صورت میگیرد و در تصمیمگیریهای آتی مشارکت دارند.
.2,2 دیدگاهها و تحولات فکری
.2,2,1 جایگاه محیط آموزشی در فرآیند یادگیری:
تشریح ویژگیهای مکان، سه مولفه کالبد، فعالیت و ذهنیت را در برمیگیرد. ویژگیهای وابسته به مکان را میتوان در مراتب مختلف مورد بررسی قرار داد، معیارهای کلی طراحی مانند تامین آسایش و سلامت، ایمنی فیزیکی و امنیت روانی و مراقبت، از مراتب اولیه چنین ویژگیهایی به شمار میرود. در مراتب بالاتر نقش روابط اجتماعی و فرهنگی غالب شده و ویژگیهایی همچون شایستگی و پاسخگویی، مشارکت و تعامل اجتماعی، ایجاد حس مکان و تعلق خاطر و مسئولیتپذیری را شامل میشود.
بر اساس مدلی که چیلدرس در سال 1994برای پژوهش های روایی در ارتباط با مکان ارائه نموده است دو محور اصلی مورد توجه قرار می گیرد:
· محتوا: این بخش به مجموعه عوامل و پارامترهایی میپردازد که منجر به شکلگیری معنای یک مکان میشوند.
· شیوه تفکر: در این بخش این نکته مورد توجه قرار میگیرد که فرد چگونه معنای مکان را ادراک کرده و سپس آن را تبیین مینماید. در واقع به نوع نگاه فرد در ارتباط با ریشه شکلگیری آن معنا برای او پرداخته میشود.
با توجه به مفاهیم محتوا و شیوه تفکر در ارتباط با تفسیر معنای مکان و ادراک محیطی، و بررسی آرای صاحب نظران در زمینه معماری و روانشناسی محیط، میتوان تاثیر ذهنیتهای فردی را در ویژگیهای منتسب به محیط آموزشی مشاهده کرد. مجموع این آراء بیانگر اختصاص ویژگیهای محرک و جذاب، تقویت حس تعلق، تقویت رابطه اجتماعی، از منظر معماران و اختصاص ویژگیهای پویایی، مشارکت و مسئولیتپذیری، تقویت عواطف و روابط اجتماعی از منظر روانشناسان محیطی است.
