بخشی از مقاله
چکیده
یادگیری، بخش مرکزی زندگی هر فرد و یک فرایند است. در هر فرایند عوامل و متغیرهایی درحال تعاملند. نوع و شدت تعامل، تغییرات گوناگونی را به دنبال میآورد. محیطهای یادگیری از عناصری تشکیل شدهاند که در کنار هم معنادار میشوند. یکی از وظایف اصلی آموزش و پرورش، ایجاد فضاهای مرتبط با فعالیت دانشآموزان است؛ فضاهایی که دارای شرایط مناسب و مطلوب برای رشد فیزیکی ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان میباشد که تحقق این امر از طریق طراحی جزییات فضاها با توجه به الگوهای رفتاری کودکان امکانپذیر میگردد.
از مهمترین عواملی که تاثیر آشکاری در روند یادگیری دارند عبارتند از: آمادگی، انگیزه و هدف، تجارب گذشته، موقعیت و محیط یادگیری، روش تدریس رابطه جزو کل، تمرین و تکرار. از آنجا که بررسی همه عوامل موثر در فرایند تدریس، امکانپذیر نیست، در این مقاله تنها به بررسی تاثیر عوامل محیطی مخصوصا عوامل فیزیکی - نور و عوامل مرب وط به آن؛ ابعاد ظاهری کلاس، سرانه مساحت و فضا؛ رنگ و تاثیر آن بر آموزش و محیط های آموزشی؛ حرارت و تهویه کلاس؛ صدا و عوامل مربوط به آن؛ سازماندهی و آرایش کلاس - بر یادگیری بسنده میکنیم. در مطالعه حاضر برای جمعآوری اطلاعات از مطالعات کتابخانهای و از مقاله های منتشر شده در سایتهای معتبر، استفاده شده است.
.1 مقدمه
محیط، بستری برای شکلگیری بسیاری از ویژگیهای رفتاری است. به بیانی دیگر بسیاری از عواطف، عادات، سلایق و حتی طرز نگرشها و نشست و برخاست ها به گونهای شگرف از محیط تأثیر میپذیرد. به همین خاطر است که بسیاری از صاحبنظران، محیط را دانشگاهی نامیدهاند که هر فرد با توجه به زمینهها و استعدادهای خویش میتواند از آن بیاموزد و در معرض تأثیرات آن قرار گیرد، دانشگاهی که هیچگاه فرد از آن فارغ التحصیل نمیشود. در یک تقسیمبندی کلی میتوان در حال حاضر چهار محیط را در یادگیری مؤثر دانست:
مدرسه: مدرسه رسمیترین نهاد آموزشی و پرورشی در سنین کودکی و نوجوانی است.
خانواده: از سپیده دم تاریخ بشر تاکنون، خانواده به عنوان یک نهاد اساسی در نگهداری و تربیت فرزندان، نقش منحصر به فردی ایفا نموده است.
اجتماع: اجتماع نظام پیچیدهای است که این امکان را فراهم میآورد تا افراد تحت تأثیر عوامل مختلف در آن به تعامل با یکدیگر بپردازند.
رسانههای جمعی و اینترنت: رسانههای جمعی و اینترنت را میتوان ابزارهای آموزشی مدرن نامید که به تنهایی می توانند تعاملات موجود در هر یک از محیط های سه گانه قبلی را تحت الشعاع قرار داده و حتی تأثیرات آموزشی آنها را ناچیز نموده یا آن را خنثی نمایند.
محصلین و دانشآموزان پس از محیط مسکونی خود بیشترین ساعات روز را در واحدهای آموزشی میگذرانند. با توجه به نقش اساسی آموزش در فرآیند شکلدهی به فرهنگ جامعه لازم است علاوه بر اهمیت دادن به فرآیند آموزش به ایجاد محیط مطلوب که شوق و انگیزه را نسبت به فرآیند یاددهی-یادگیری در دانشآموزان ایجاد کند توجه کافی و وافی داشت.
.2 محیط آموزش
فضاهای آموزشی به دلیل محدودیتهای خاص خود برای خشک و بی روح شدن مستعد است اما باید تمام تلاشها را به کار گرفت تا از وقوع این حادثه جلوگیری کرد.
اهمیت دادن به فضاهای آموزشی و رعایت اصول و استانداردهای مربوط به آن در طراحی این مراکز منجر به خلق محیطی متناسب با خواستههای روانی دانشآموزان و در نتیجه جامعه میگردد.
ریشه علاقه هر دانشآموز به آموختن در مدرسه و قرار گرفتن در محیط آموزشی شکل میگیرد و در صورت ناهماهگ بودن محیط با انتظارات فرد حس دافعه و عدم علاقه به یادگیری در فراگیر شکل میگیرد.
شکل و چیدمان کلاسها، رنگ، نور وتهویه، امکانات آموزشی، دکوراسیون داخلی و همه و همه در آموزشپذیری و ایجاد علاقه و رغبت در دانشآموزان مؤثر است. [3] در حال حاضر کمتر ساختمان آموزشی را میتوان دید که دارای تمام اسلوب ها و استانداردها باشد اما امید میرود در ساخت بناهای جدید آموزشی این استانداردها رعایت گردد.
-3 عوامل فیزیکی
یکی از ابعاد محیط آموزشی عوامل فیزیکی میباشد که در ایجاد انگیزه و اشتیاق به آموزش نمیتوان از تاثیرات آن غافل شد، عوامل فیزیکی مربوط به محیطهای آموزشی و جاذب بودن آنها در قسمتهایی به شرح ذیل دستهبندی و تبیین شده است.
-1 نور و عوامل مربوط به آن مانند میزان و شدت نور، نوع نور - طبیعی یا مصنوعی - ؛-2 ابعاد ظاهری کلاس شامل دیوار، درب و کف کلاس، سرانه مساحت و سرانه فضا؛ -3 رنگ و تاثیر آن بر آموزش و محیط های آموزشی؛ -4 حرارت و تهویه کلاس؛ -5 صدا و عوامل مربوط به آن؛- 6 سازماندهی و آرایش کلاس؛ در ادامه مطالب فوق به بررسی این عوامل و تاثیر آنها در روند یاددهی- یادگیری پرداخته شده است.
- نور و متغیرهای مربوط به آن
به طور آلی در فرآیند یادگیری، 83 درصد یادگیری به وسیله حس بینایی صورت میگیرد .[4] بنابراین، اگرعمل دیدن با اشکال رو به رو شود، افت در یادگیری ایجاد میگردد. هدف تأمین روشنایی درمدرسه، عبارت از به وجود آوردن محیطی است که درآن، عمل دیدن به بهترین وجه و با حداقل زحمت و کوشش انجام گیرد تا نیروی دانشآموزان، صرف جذب اطلاعات و فرآیند یادگیری شود، نه اینکه این نیرو برای مبارزه با اشکالات دیدن که درمحیط کم نور وجود دارد، صرف شود. البته باید یادآوری کنیم که هنگام انجام هر فعالیتی، میزان نور مورد نیاز متفاوت است.
روشنایی کلاس ازطریق نور طبیعی - پنجره ها، دریچه هاو - یا نور مصنوعی - لامپها و انواع چراغها - تأمین می گردد که در هر صورت باید به میزان نور، جهت و کیفیت آن توجه گردد.
جدول :1 شدت روشنایی مورد نیاز در موقعیتهای مختلف
تجربیات متعدد نشان داده است که مساحت پنجره های شیشه دار باید حداقل به اندازه یک پنجم سطح اتاق باشد تا حداقل روشنایی برای خواندان و نوشتن موجود باشد. از طرف دیگر، از هر اقدامی که موجب تساوی روشنایی برای همه شاگردان شود، نباید دریغ نمود. نور از نظر توزیع باید مطلوب باشد و به صورت یکنواخت پخش شود تا درخشندگی سطوح سبب ناراحتی چشم نگردد. همچنین میزان نور کافی باشدو سایه های مزاحم موجود نباشد.[5] در همین راستا، نویفرت اظهار می دارد: " نور مستقیم و حباب دار فلورسنت بسیار عادی بوده، روشنایی مناسب را برای تخته سیاه تولید می آند .در آمریکا این روشنایی مصنوعی توسط سلول فتوالکتریک1 به طور خودکار کنترل می شود.
کولر 2 و لیندسن - 1992 - 3 در تحقیقی، اثر نور کلاس را بر هورمونهای استرس، عملکردکلاس، رشد بدن و سلامتی 88 دانش آموز هشت تا نه ساله، به مدت یک سال مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که هورمونهای استرس درتابستان افزایش می یابد و کمبود نور طبیعی و مصنوعی، سبب تأخیر قابل توجهی در افزایش هورمونهای استرس می شود.
- ابعاد ظاهری کلاس
در ارتباط با چگونگی ویژگیهای سطوح و ابعاد ظاهری کلاس، به طور کلی میتوان گفت که دیوارهای کلاس باید خشک، بدون درز، صاف و حداقل تا ارتفاع 1/5 متر قابل شستشو بوده و بهتر است از سنگ باشد. دیوار کلاسها باید ساده باشد تا گردوغبار روی آن جمع نشود. کف کلاسها باید قابل شستشو، مسطح و بدون درز بوده، لغزنده و مرطوب نباشد. این نکات در مورد سقف نیز باید رعایت شود.
رنگ نیز باید مورد توجه قرارگیرد و در رنگآمیزی کلاس باید از رنگهای آرامش بخش استفاده کرد. رنگ دیوارها بهتراست قابل شستشو باشد. بنابراین، سطوح دیوار و سقف کلاس باید دارای رنگهای روشن و کف کلاس بهتر است به رنگ تیره باشد
نویفرت - 1373 - در مورد شکل کلاس اظهار میدارد که مستطیل یا ذوزنقه، بهترین شکل برای کلاس درس است. اشکال مربع، مدور یا بیضی و غیره از لحاظ صوتی مناسب نیست. مساحتهای بزرگ انحنادار، ایجاد نقاط کانونی کرده، مانعی بزرگ برای صدا ایجاد میکند
برای هر دانشآموز1/5مترمربع زمین و 5/5 مترمکعب هوا لازم است. به عبارت دیگر، برای یک کلاس 30 نفری، ابعاد اتاق باید به طول 8 متر و عرض 6 تا 7 متر و ارتفاع 4 متر باشد. فضای لازم برای هر دانشآموز نباید از 4/5 مترمکعب و ارتفاع 3 متر کمتر باشد. بنابراین، درانتخاب یک مکان برای کلاس، باید حجم کلاس و تعداد دانشآموزان را مد نظر قرارداد.
- رنگ و تاثیر آن بر آموزش و محیطهای آموزشی
رنگ بهعنوان عنصر تفکیکناپذیر معماری، تاثیر فراوان بر روح و رفتار کارکنان فضاها و ساختمانها دارد و حالات روانی و عاطفی آنان را به شدت تحت تاثیر قرار میدهد.
انسان پدیدههای اطراف خویش را همراه با رنگ مشاهده می کند و نسبت به آنها واکنش نشان میدهد. رنگها هر یک حاوی پیامی خاص به بینندگان هستند که این موضوع از قدیمالایام مورد بررسی و تحقیق روانشناسان بوده است. در مدارس، رنگ فضاها و تجهیزات آموزشی به دلیل شرایط سنی و روحی کودکان و نوجوان از حساسیت بیشتری برخوردار است زیرا این امر در شادابی، نشاط، آرامش روانی، تحرک و تلاش دانشآموزان تاثیرگذار بوده و فرآیند یادگیری را افزایش میدهد. همچنان که میتواند زمینه کسالت، خمودگی، بیتحرکی، عصبانیت، اضطراب و افسردگی آنان را فراهم آورد. برای بهره وری مطلوب از رنگ باید شرایط سنی، جنسیت و کارکرد هر یک از فضاها مورد توجه قرار گیرد.
پیشنهاد استفاده از یک رنگ خاص برای مدارس سراسر کشور امکان پذیر نیست زیرا شرایط اقلیمی گوناگون و تفاوت وضعیت آب و هوایی در استانها و مناطق، ضرورت استفاده از رنگهای گوناگون را اجتنابناپذیر میسازد. برای رنگآمیزی دیوارهای داخلی کلاسها اغلب از رنگهای آرام مانند کرم و بژ استفاده میشود. برای راهروها و راهپلهها میتوان از رنگهای سرد و آرام مانند آبی و سبز کمرنگ استفاده کرد. این رنگها در کنترل هیجانات روحی تاثیر به سزایی دارند و علاوه بر آرامش محیط، از حوادث احتمالی دانشآموزان نیز میکاهند. در سالنها، فضاهای ورزشی و اماکن صرف غذا باید از هماهنگی رنگهای کرم مانند - قرمز، نارنجی و زرد - استفاده شود. در سرویسهای بهداشتی به لحاظ ویژگیهای فضای آموزشی، استفاده از رنگ سفید مناسبتر است. وجود این رنگ و لطمهپذیری آن در اثر کمترین آلودگی حداقل هشداری است که مسؤلان نظافت فضاهای آموزشی را مجبور به کنترل و نظافت مستمر خواهد کرد.
مدرسه، محیطی برای شکوفایی استعداد دانشآموزان و خودشناسی است و علایق و استعدادهای دانشآموزان متفاوت است. محیط آموزشی باید به گونهای باشد تا این استعدادها شکوفا شده و معنی تعلیم و تربیت واقعی مشخص شود.
- حرارت و تهویهی کلاس
یکی دیگر از عوامل تأثیر گذار بر یادگیری، تجهیزات مناسب برای تولید گرما و سرماست که کم توجهی به آن میتواند سبب افت در یادگیری و آسیبهای جانی شود. بر اساس گزارش مؤسسه استاندارد ایران، حرارت 16-18 درجه سانتیگراد برای کلاس درس مناسب بوده و وجود جریان هوا برای آن ضروری است. اگر هوای محیط بیش از اندازه گرم باشد، بر مکانیسم تنظیم حرارت بدن فشار وارد آمده و بازده فعالیتهای فیزیکی و مغزی کاهش خواهد یافت. بنابراین، مشاهده میشود که وضعیت حرارت در کلاس، عاملی است که بر چگونگی فعالیت فراگیران و در نتیجه یادگیری آنان اثر میگذارد.
در تحقیقی که دردانشگاههاروارد روی دانشآموزان مدارس ابتدایی در زمینهی هوای لازم صورت گرفت، مشخص شد که اگر فعالیت افراد زیاد شود، میزان هوای لازم از مقدار هوای ضروری در حالت عادی زیادتر خواهد بودضمناً. هوای کلاسمعمولاً سه تا پنج مرتبه درهر ساعت باید تعویض شود زیرا هوای داخل اتاق نباید بیش از یک درصد دیاکسیدکربن داشته باشد.
جدول :2 میزان تقریبی تعداد دفعات تعویض هوا در یک فضا
درجه حرارت مناسب برای کلاس 18 درجه سانتیگراد است و به طور کلی، سیستمهای حرارت مرکزی بهترین وسایل برای تأمین و کنترل حرارت مورد نیاز هستند. از آنجا که درهمهی مدارس ما امکان داشتن این سیستم ها هنوز موجود نیست، جهت تأمین گرمای مناسب در کلاسها بهتر است از بخاریهای گازی با لولههای بلند استفاده شود. برای داشتن رطوبت مناسب میتوان از ظروف بزرگ آب بر روی بخاری استفاده کرد.
- صدا و متغیرهای مربوط به آن
صدا نیز به عنوان یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر یادگیری محسوب میشود. با اینکه گاهی صداهای بیرون از کلاس به داخل کلاس راه مییابد، دانشآموزان قدرت شنوایی خود را در اختیار صدای معلم قرار داده و فقط مطالبی را به مغز راه میدهند که از معلم میشنوند. اگر صداهای بیرون از کلاس بر صدای معلم تفوق یابد، دراین صورت فراگیران ناخواسته قدرت شنوایی خود را در اختیار صداهای بیرون نهاده یا حداقل به هیچکدام از صداها حتی به صدای معلم نیز گوش فرا نمیدهند. غالباً در این مواقع آشفتگی در فراگیران به وجود میآید و اهمیت موقعیت مکانی کلاس در اینجا مشخص میگردد. عواملی که بر قابلیت شنوایی افراد تأثیر میگذارند، عبارتند از: »شکل اتاق، وسایل اتاق، وضعیت منبع صدا و زمان برگشت صدا« که این عوامل نیز در زمان ساخت فضای آموزشی باید مورد توجه خاص قرارگیرد
- سازماندهی و آرایش کلاس
مهمترین تحول در فضاهای آموزشی، شکستن خط نگاه معلم و دانشآموزان و ایجاد فضا برای تعامل دانشآموزان با یکدیگر است. بدین منظور اساساً ردیفهای خطی، مغایر با روحیات دانشآموزان شناخته میشود. درکلاسهای سنتی که صندلیهای دانشآموزان در ردیفهای منظم و پشت سرهم چیده میشود و میز معلم درجلوی کلاس قرار میگیرد، تمام توجه به معلم متمرکز میشود و ارتباط میان دانشآموزان اندک است. این نظم وترتیب هنگامیکه معلم درسی را برای همه کلاس ارائه میدهد، ممکن است بسیار مطلوب باشد، اما یادگیری از همکلاسیها وکارگروهی را غیر ممکن میسازد. دانشآموزان ردیف آخرکلاس، در فاصله زیادی از معلم قرار دارند و به احتمال زیاد کسانی هستند که مشکلات انضباطی و بینظمی را ایجاد میکنند
