بخشی از مقاله
چکیده:
بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی تجدیدشونده و زیستگاه تأمین کننده نیازهای معیشت بشر، وضعیت این منابع را به رغم اهمیت زیست محیطی آنها به شدت نامطلوب کرده است. مدیریت و حفاظت مناسب از منابع طبیعی یکی از مسایل مهم عصر حاضر محسوب می شود. در رویکرد معیشت پایدار روستایی، هدف اصلی، اتکا بر داراییها و سرمایه های اصلی - انسانی، اجتماعی، مالی، طبیعی، نهادی و فیزیکی - موجود در روستا به عنوان منابع اولیه و اساسی تأمین معاش روستایی است. بر این اساس هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل شاخص های مؤثر بر حفظ و نگهداری یکپارچه ی منابع، جهت پایداری معیشت روستاییان و جلوگیری از مهاجرت به خارج از روستاهای دهستان زارم رود می باشد. روش پژوهش موردی، تطبیقی و نوع پژوهش کاربردی است. جهت جمع آوری اطلاعات مورد نیاز از دو روش کتابخانه ای- اسنادی و روش میدانی استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که بین نوع بهره برداری و معیشت ساکنین رابطه ی معناداری وجود دارد. و از آنجایی که منابع موجود را آیندگان نیز شریک هستند باید بهره برداری بگونه ای باشد تا ضمن بهره برداری فعلی، این منابع برای نسل های بعدی هم باقی بماند. یعنی همان توسعه پایدار و به این نتیجه خواهیم رسید که برای بهره برداری صحیح از منابع طبیعی نیاز به مدیریت صحیح و کاربردی می باشد، بنابراین بایستی به مشکلات موجود توجه جدی مبذول گردد و راهکارهای اجرایی جهت برون رفت از این مشکلات ارائه شود.
-1 مقدمه:
تاکنون راهبردهای بسیاری برای حفاظت از منابع طبیعی ارائه شده است. این راهبردها، دامنه وسیعی از رهیافت ها برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و محیط زیست را شامل می شوند. اما چیزی که تاکنون در بین آن ها مشترک بوده است این است که تقریباً ناموفق بوده اند و نتوانسته اند انتظارات مورد نظر را برآورده سازند - فرارو، . - 2000 منابع طبیعی می تواند به هر ماده یا ویژگی طبیعی - اعم از فیزیکی و بیولوژیکی - که به طور طبیعی در جهان وجود دارد، اطلاق شود. انسان در پیدایش و خلقت این منابع هیچ گونه دخالتی نداشته است، ولی می تواند برای برآوردن نیازها یا خواسته هایش از آنها استفاده کند و اگر به طور صحیح بهره برداری شوند هیچ وقت تمام یا بی استفاده نمی شوند. در دهه های اخیر هم زمان با تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیکی و جمعیتی، این منابع به عنوان پشتوانه ای غنی و در اغلب موارد به طور بی رویه و با دامنه و شدت بیشتری به کار گرفته شده اند؛ مانند چرای بیش از حد، قطع درختان جنگلی، و اقدامات نامناسب کشاورزی برای توسعه و تولید ;Matriu, 2000, 1,Pinstrup-Andersen & Pandya-Lorch - و صادقی و سعادت، . - 1383:163 منابع طبیعی به ویژه مراتع پایه ای ترین عامل تولید در دام داری سنتی است - کریمیان، - 96 :1390 و مطالعات متعدد نشان می دهند که این منبع نیز به ویژه در دهه های اخیر از لحاظ کمی و کیفی به دلیل عواملی چون چرای بی رویه و مفرط، بهره برداری بیش از اندازه از منابع طبیعی مانند جنگل ها و مراتع و چرای زودرس، افزایش تعداد دام، تغییر کاربری اراضی ازجمله کاربری زراعی، بوته کنی، تضادهای بین بهره برداران مراتع، آگاهی نداشتن بهره برداران از اصول صحیح بهره برداری و پیامدهای تخریب مراتع و سایر منابع طبیعی و ارائه نشدن تسهیلات از سوی دولت، دچار نقصان شده است - رودگرمی و همکاران، . - 152 :1390 عوامل مؤثر با توجه به وضعیت و شرایط مراتع و خانوارهای بهره بردار در مناطق مختلف می تواند متفاوت باشد. بدیهی است که این مسائل می توانند زنجیر ه ای از مشکلات اجتماعی - اقتصادی و سیاسی را به خصوص برای بهره برداران منابع به وجود آورند و رفاه آنان را مختل سازند. ازآنجا که بهره برداری از منابع طبیعی با هدف به دست آوردن بیشترین منفعت و سود از آنها برای تأمین معیشت صورت می گیرد - پاپلی یزدی و لباف خانیکی، . - 41 :1379 روند می تواند علاوه بر تأثیرگذاری بر شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه، تأثیر مستقیمی نیز برکاهش تولیدات دامی، معیشت خانوارهای بهره بردار و درآمد بهره برداران داشته باشد. مدیریت پایدار منابع طبیعی بیش از همه بر تولیدات کشاورزی و معیشت های روستایی تأثیر دارد - Brown et al, 2010, 562 - و زندگی و معیشت خانوارهای روستایی به طور گسترده ای به منابع طبیعی پایه همچون مراتع وابسته است . - ScoonesT 2009, 72: Rigg 2006t 180, Kepe, 2008, 959 -
از سویی دیگر، بهره برداری پایدار موجب می شود قابلیت ها و توانایی بهره برداران، دسترسی به منابع و امکانات و سیاست ها و فعالیت ها تقویت شود. در سودمندی و پایداری کشاورزی و منابع طبیعی باید به وسعت بخشیدن و بهبود استراتژی های معیشت خانوارهای بهره بردار بدون آنکه منجر به آسیب دیدن و خالی شدن منابع طبیعی اعم از آب و خاک و سایر نهاده های مربوط به آنها شود، توجه کرد. نابراین در ارزیابی ها و ارائه راهکارها باید رویکردی کل نگر داشت. بهره برداری یا حفاظت پایدار از منابع طبیعی مستلزم ارزیابی نظام مندی از وضعیت منابع، اقدامات انجا م شده و وضعیت کنشگران متعدد است. معیشت زمانی پایدار است که بتواند با شو کها و استرس ها مقابله کند یا آنها را بهبود بخشد - کرمی دهکردی، . - 1388 فرآیند مدیریت منابع طبیعی منطبق بر روش سیستمی، که شامل ابعاد مختلف استفاده از منابع طبیعی - بیو فیزیک، سیاسی-اجتماعی، و اقتصاد - می شود، همانطور که اهداف تولیدی تولید کنندگان و مصرف کنندگان مستقیم - به طور مثال امنیت غذایی، سوددهی، ریسک گریزی - را فراهم می کند، اهداف گسترده تری را نیز - همچون کاهش فقر، رفاه نسل های آینده، حفظ محیط زیست - برآورده می کند. تمرکز این رویکرد بر پایداری است و همزمان تلاش می کند تا تمامی ذینفعان ممکن را از سطح برنامه ریزی هماهنگ کند تا به این طریق تعارضات احتمالی آینده را کاهش دهد. مدیریت یکپارچه منابع طبیعی به طور گسترده ای در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته است و در عرصه مدیریت منطقه ای و جوامع محلی موفق ظاهر شده است. بنابراین اهمیت موضوع در جامعه امروزی کاملا محسوس و آشکار است، در حال حاضر عدم توجه به چگونگی بهره برداری از منابع طبیعی توسط روستاییان، بخصوص منابع طبیعی که معیشت روستا بر آن استوار است، موجب بروز مشکلات معیشتی برای ساکنین شده است. از این رو با توجه به اهمیت و نقش این نعمت ارزشمند، پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل شاخص های مؤثر بر بر حفظ و یکپارچه سازی منابع طبیعی بعنوان مؤلفه های اثرگذار بر رفع موانع اجتماعی - اقتصادی دهستان زارم رود شهرستان نکا می پردازد.
-2 مبانی نظری
اغلب نظریه هایی که برای منابع طبیعی نقش مثبتی در فرایند رشد اقتصادی قائل هستند بر اثر گذاری درآمدهای حاصل از صادرات منابع طبیعی در فرایند تشکیل سرمایه تأکید دارند . به عنو ان مثال، پیروان مکتب بنیادگرایی سرمایه همانند لوئیس - 1989 - و روستو - 1960 - بر این باورند که عمده ترین عامل محدودکننده رشد اقتصادی کمبود سرمایه است و درآمدهای حاصل از منابع طبیعی می تواند ای ن کمبود را به خوبی جبران کند. جشی - 1970 - در کتابی تحت عنوان "پس انداز و محدودیت های ارز"را مطرح نمودند که بر اساس آن افزایش پس انداز داخلی لزوماً به سرمایه گذاری بیشتر - به ویژه ورود کالاهای سرمایه ای بیشتر - نمی انجامید. در واقع، بخشی از سرمایه گذاری لازم برای رشد و پیشرفت اقتصادی متکی بر درآمدهای ارزی خارجی مانند درآمدهای حاصل از منابع طبیعی است. امروزه با رشد روز افزون جمعیت و استفاده از تکنولوژی های پیشرفته جهت انجام فعالیت های کشاوزی، از توان منابع طبیعی یک منطقه کاسته می شود. بنابراین می توان با یکپارچه سازی و مدیریت صحیح منابع، در حفات و بهره برداری درست منابع کوشید. در فیلیپین در سال - 1990-1988 - اقداماتی در زمینه یکپارچه سازی منابع صورت گرفته است. هدف این پروژه کاهش کاهش تخریب محیط زیست شدید در چهار حوزه منتخب می باشد که منجر به بهبود معیشت مردم در این مناطق از طریق فراهم آوردن موثر اکوسیستم و خدمات تنوع زیستی می شود. رویکرد معیشت پایدار، از بستر و نظریه توسعه پایدار از دهه 1980 مطرح و در دهه 2000 مورد توجه جدی قرار گرفته است. نظریه ی توسعه روستایی، پس از اواسط قرن بیستم از سه بدنه فکر اصلی؛ یعنی مدل جمعیت و تکنولوژی، توسعه کشاورزی و نظریه های اقتصاد سیاسی عبور کرده است - الیس، - 2000 و به رویکردهای جدیدی مانند معیشت پایدار، حکمرانی خوب، کاهش فقر و غیره متمرکز شده است - الیس و بیگس، . - 2001 در این میان، رویکرد معیشت پایدار به عنوان یکی از رویکردهای جدید توسعه پایدار روستایی، شیوه ای برای اندیشیدن و تلاش برای دست یابی به توسعه است که در اواخر دهه 1980 با هدف پیشرفت و در جهت فقرزدایی از اجتماعات روستایی به وجود آمد و تمرکز بر رویکرد معیشت پایدار روستایی به سه دلیل اهمیت یافت: اول اینکه پیش نیاز بقای جمعیت انسانی است. دوم اینکه شرط لازم برای کشاورزی خوب و مدیریت پایدار می باشد و سوم این که ابزاری برای پیشگیری از فرایند مهاجرت شهری از روستاها است - وی سی ای دی، . - 4-3 :1987
تا کنون رویکرد معیشت پایدار تحت تاثیر شمار زیادی از انشعابات موضوعی واقع شده است. زمانی که رویکرد فوق گزارش هیات منصفه مشاوره ای در کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در سال 1987 مطرح شد، مفهوم معیشت پایدار به طور گسترده ای مورد تصدیق و تایید اندیشمندان توسعه قرار گرفت. در گزارش مذکور، رویکرد معیشت پایدار با نیازهای اساسی انسان، امنیت غذایی، فعالیت های کشاورزی پایدار و فقر پیوند داده و از آن به عنوان مفهوم یکپارچه یاد شد. از گزارش امنیت غذایی - 2000 - به این سو، مباحثه بر روی فقر، پایداری، سیستم های معیشتی روستا و تنوع بخشی آن ها و تمرکز و تاکید بر فرایند های مشارکت و ماهیت فقر، منجر به رسمیت رویکرد معیشت پایدار شد. بر این اساس، رویکرد دولتی، غیر دولتی و چندجانبه بسیاری نظیر دپارتمان بین المللی توسعه، برنامه های توسعه سازمان ملل به عنوان اساس تحقیقات واقدامات توسعه روستایی قرار گرفته است - فورسر و لیمیتد، . - 201 در تحقیقی مشابه، طهماسبیان و نجفی - - 1391 فعالیتهای اجتماعی از قبیل فعالیت موسسات محلی، ملی و بینالمللی را برای دستیابی به توسعه پایدارمحیطی ضروری می دانند. همچنین این محققان عاملهایی از قبیل توانمندی و شرکت افراد، مدیریت محیط زیست، گسترش و توسعه موسسات، حفاظت از منابع طبیعی، توسعه انسانی و اقدامات محلی و ملی را به عنوان مؤلفه های زیربنایی توسعه پایدار بر می شمارند. علاوه بر این، یافته های تحقیق عربیون - 1385 - نشان دهنده آن است که به منظور مدیریت منابع طبیعی، بکار بردن دانش بومی ضروری می باشد.
-1-2 مدیریت منابع طبیعی مدیریت مبتنی بر جوامع محلی بر اساس مشارمت افراد ذینفع در مدیریت حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی استوار است. نقش مدیریت در حفاظت از منابع طبیعی، ایجاد ظرفیت در مدیریت منابع، تسهیل در حفاظت و بهره برداری از آن ها و ملاحظات و کمک های تکنیکی به جوامع است. نیاز به دخالت جوامع ذینفع در ارائه پروژه های حفاظت از منابع طبیعی ضرورتی حیاتی است که باید در قوانین توسعه جوامع مختلف لحاظ گردد. مدیریت، رهیافتی چند بخشی برای مدیریت منابع طبیعی است که گروههای ذینفع مختلف با نقش های متفاوت را برای دست یابی به هدف های نهایی که حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی و سهم منصفانه در بهره برداری و مسئولیت در برابر منابع طبیعی است را در بر می گیرد. این روش فرآیندی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که به دنبال تحقق عدالت اجتماعی و دموکراسی در مدیریت منابع طبیعی است - - لنگرودی، . - 20 :1388
-2-2 معیشت پایدار روستایی معیشت به مفهوم تفکر در مورد دسترس ی به دارایی ها و مدیریت برای نگهداری آنها است. معیشت به معنی زندگی و زنده بودن، تواناییها، داراییها و فعالیتهایی است که برای زندگی و زنده بودن مورد نیاز است. اساس توسعه انسانی و توسعه اقتصادی بر معیشت استواراست. معیشت چیزی بیشتر از شغل است. معیشت شامل همه کارهایی است که افراد انجام می دهند تا گذران زندگی کنند.
