بخشی از مقاله
تاثیر نوسازی بافت فرسوده بر کیفیت زندگی نمونه موردی: منطقه 9 شهر تهران
چکیده
امروزه کیفیت زندگی شهری و ارتقاء آن به هدف اصلی بسیاری از سیاستها، برنامهها و اقدامات مدیران شهری تبدیل شده و به عنوان شاخصی برای ارزیابی و نظارت بر عملکرد تصمیمگیران و مدیران مورد استفاده قرار می گیرد. وجود مشکلاتی مانند نفوذ ناپذیری معابر، مقاوم نبودن ساختمان ها، کمبود وسایل حمل و نقل عمومی، سنگینی ترافیک و تراکم خودروها و اتلاف وقت شهرنشینان در ترددهای شهری، کمبود فرصتها و موقعیتهای شغلی مناسب، گرانی و کمبود مسکن مناسب، مشکلات و آسیبهای ناشی از نابرابریهای اجتماعی، آلودگی آب، آلودگی هوا، آلودگی محیط، کمبود فضای سبز، کمبود امکانات فرهنگی، ورزشی و فراغتی، جرائم، ناامنی و آسیبهای اجتماعی و ... زندگی شهری را با چالشهای جدی مواجه ساخته است و بر لزوم توجه به کیفیت زندگی شهری بیش از پیش افزوده است. روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی بوده و در آن گردآوری اطلاعات به روش میدانی با هدف بررسی کیفیت اقتصادی و محیطی-کالبدی شهروندان در بافت فرسوده است. داده ها بر پایه پرسشنامه هایی می باشد که در نهایت به منظور تحلیل آمار گردآوری شده از نرم افزار SPSS و GIS استفاده گردید. نتایج آزمون ها نشان می دهد که بافت فرسوده ی منطقه 9 شهر تهران به لحاظ شاخص کیفیت زندگی در زیر سطح متوسط قرار گرفته است و در این میان شهروندان از وضعیت کالبدی و اجتماعی نسبت به سایر مؤلفه ها ابراز نارضایتی بیشتری نموده اند.
کلمات کلیدی: بافت فرسوده، نوسازی،کیفیت زندگی شهری، تهران
1
-1مقدمه
شهرها به عنوان یکی از بسترهای زیست جامعه انسانی و تبلور فعالیتها و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی در گذر زمان پیوسته دارای تغییر و تحول بوده اند، گاه این تغییرات بطنی و کند بوده که توانسته اند تحولات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را به تدریج جذب نموده و با آن انطباق یافته اند . گاهی تغییرات شهرنشینی تند و سریع، و با گذشت زمان و تحولات علمی و فن آوری روند تغییرات آن چنان سریع تغییر یافته که شهر فرصت هضم و پذیرش تحولات عصر خود نداشته و از زمانه عقب می افتد اینجاست که بافتهایی شهری خواهند بود که توانایی پذیرش تغییرات عصر خود را نداشته و انزوای آن به تدریج فعالیتها و حیات خود را از دست می دهد. بافتهایی که از جنبه های کالبدی و عملکردی فرسوده می شوند، بنا به دلایل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به تدریج ساکنین خود را از دست می دهند و توسط اقشار فقیرتر اجتماعی و مهاجرین اشغال می شوند که تعلق به بافت نداشته و از روی اجبار در آن ساکن شده اند این مهم و تنگناهای کالبدی روند فرسایش این گونه بافتها رادر چرخه ای مرتبط تشدید می کند.
یکی از جنبه های حائز اهمیت بررسی در شهرها که هم علت و هم معلول بسیاری از معضلات شهری است بافـت فرسـوده شـهری می با شد. ماهیت ویژه بافت فرسوده، هرگونه بی توجهی به آن را از جهات مختلف بی اعتبار می سازد، زیرا هم از لحـاظ اقتصـادی دارای امکانات بالقوه ای اعم از زیر ساختی و روساختی است، هم از جهت فرهنگی، خاسـتگاه شـهر امـروزی و یادگـاری از فرهنـگ وتاریخ پیشین است، از جهت اجتماعی چه در صورت متروک شدن و چه تراکم کاربری های نامتناسب، بخشـی از جامعـه و ضـامن زندگی انسان ها می باشد، از جهت کالبدی نیز با وجود همه فرسودگی هنوز دارای ارزش های معمـاری و شهرسـازی بـی نظیـری است، به همین دلیل توجه بسیاری از صاحب نظران به مفهوم کیفیت زندگی شهری معطوف شد تا از ایـن طریـق تـلاش هـایی در راستای ارتقای شرایط زندگی و بهبود بخشیدن به بعد کیفی زندگی صورت گیرد (زارعی،.(1392
مفهوم کیفیت زندگی ابتدا به حوزههای بهداشتی و بیماریهای روانی محدود میشد، اما در طـی دو دهـه گذشـته، ایـن مفهـوم از زمینهای بهداشتی، زیست محیطی و روانشناختی صرف به مفهومی چند بُعدی ارتقاء یافته و مورد توجه تعداد زیادی از حوزههای مطالعاتی قرار گرفته است. امروزه کیفیت زندگی را به عنوان عنصری کلیدی در سیاستگذاری و بررسی سیاستهای حوزه عمومی مورد بحث قرار داده و از آن به عنوان شاخص توسعه نام میبرند(اکبرپور، .(8 :1388 نگاه کالبدی –کارکردی برنامـه ریـزی هـا بـه ابعاد و جنبه های مختلف زندگی در گذشته سبب شد که از اواخر دهه 1960،تحـت تـأثیر نیازهـا و آگـاهی هـای جدیـد مفـاهیم اجتماعی نوینی مثل رفاه اجتماعی ،کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی در قلمرو برنامه ریزی و توسعه عمومی مطرح شـود(مهـدیزاده وهمکاران،.(301:1385
محقق در این پژوهش تلاش دارد علاوه بر شناسایی مشکلا ت عینی (مشکلات کالبدی و فیزیکی ) بافـت فرسـوده منطقـه 9 شـهر تهران، تاثیر نوسازی بر رضایتمندی و کیفیت زندگی را از منظر ساکنین ارزیابی و بررسی نموده و مشخص نماید که با تقویـت چـه عواملی می توان به ارتقاء و افزایش کیفیت زندگی و رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده پرداخت. بنابراین، در این تحقیق سـعی بر آن است تا به سؤالات زیر پاسخ دهیم:
-1 با توجه به ویژگی های کالبدی – فضایی بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران چگونـه مـی تـوان بـا نوسـازی و سـاماندهی بافـت فرسوده کیفیت زندگی شهروندان را افزایش داد؟
-2ابعاد ذهنی کیفیت زندگی در قلمرو بافت فرسوده تا چه حد از ابعاد و جنبه هـای دسترسـی بـه خـدمات شـهری و کاربردهـای شهری محدوده مورد بررسی تأثیر می گیرد؟
2
-2ضرورت و پیشینه تحقیق
در رابطه با نوسازی و ساماندهی بافت فرسوده مطالعات گسترده ای در سطوح بین المللی و ملی به صورت کتاب، مقاله، پایان نامه، پوستر و طرح پژوهشی انجام شده است. اما مطالعه ای در رابطه با نقش نوسازی در ساماندهی کالبدی – فضایی بافت فرسوده و تاثیر آن بر کیفیت زندگی شهروندان مطالعات محدودی انجام شده است. در این مرحله نمونه مطالعات و تحقیقاتی که در سطح جهان و کشور انجام گرفته است، اشاره می گردد.
نوع تجارب جهانی در زمینه ساماندهی بافت فرسوده بسیار شایان توجه است. کشورهای مختلف با فرهنـگ هـا، زبانهـا و اعتقـادات متفاوت، تجارب ارزنده ای را در طول تاریخ بر جای گذاشتند کـه نشـان دهنـده هویـت هـر یـ ک از شـهرهای تـاریخی در جهـان می باشند.این تجارب با کارهای هاسمان در پاریس و موریس در انگلستان و اقدامات سیت در اتریش آغاز شد.
-پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی در سال 1385، مطالعات راهبردی احیاء بافـت تـاریخی بروجـرد، بـه بررسـی ویژگی های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و طبیعی بافت تاریخی شهر پرداخته است، و راهکارهای قـانونی در جهـت نوسـازی بافـت تاریخی با استفاده از قوانین و مقررات مصوب را مورد بررسی قرار داده است.
- مهندسین مشاور طرح و کاوش (1385)، طرح تفضیلی ویژه بافت قدیم بروجرد، در این طرح مطالعات کلی در مورد بافت قـدیمی شهر صورت گرفته و در پایان به ارائه ضوابط و مقررات ساخت و ساز در این با فت پرداخته است.
- حبیبی،کیومرث، در سال 1383، در رساله دکتری؛ توسعه کالبدی و حفظ بهسازی و نوسازی بافت های کهن شهری شهر زنجـان را مورد بررسی قرار داده است.
اصولا بافت قدیمی و فرسوده، بافتی می باشد که در فرایند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروز در محاصره تکنولـوژی عصر حاضر گرفتار گردیده است، اگر چه این بافت در گذشته به مقتضای زمان دارای عملکردهای منطقـی و سلسـله مراتبـی بـوده ولی امروز از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده و آنگونه که باید و شـاید نمیتوانـد جوابگـوی نیـاز سـاکنین خـود باشد.( حبیبی،1385،.(22
با توجه به اینکه طرح مذکور یک طرح کاربردی است، ارزیابی تاثیر نوسازی بافت فرسوده شهری بر کیفیت زنـدگی سـاکنین، یـک اصل اساسی و هدف بسیار مهم می باشد، و شاخص های توسعه پایدار را در سطح بافت فرسوده با حفظ ساکنین در سـطح محـلات با تامین خدمات عمومی و تعریض معابر و ساماندهی سیمای بصری فراهم می سازد، بدون تردید ایـن پـژوهش از ضـروری تـرین و مفیدترین موارد تحقیقی در شهر تهران با توجه به پاینکه حدود 30 درصد از بافت اصلی منطقه 9 بافت فرسوده به حساب می آید
و مستقیما در رابطه با منافع شهروندان و مدیران شهری می باشد.
-4اهداف تحقیق
به منظور رسیدن به یک رویکرد مشخص و کاربردی و نیز با توجه به محـدودیت تحقیـق بـه لحـاظ زمـان ، بودجـه و.....معیارهـا و شاخص های کیفیت زندگی شهری در عرصه های اصلی اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به الزامات و ملاحظات پایه فوق، می توان اهداف تحقیق را به صورت زیر تدوین و ارائه کرد.
❖ آشنایی با ابعاد کیفیت زندگی شهری در منطقه 9 شهر تهران و سنجش این شاخص در بافت فرسوده؛
❖ شناسایی مسائل و مشکلات بافت فرسوده منطقه ی موردنظر و بررسی علل آن؛
❖ سنجش کیفیت زندگی در بافت فرسوده از طریق جنبه های ذهنی؛
3
-5روش انجام تحقیق
نوع تحقیق کاربردی – بنیادی و روش بررسی آن توصیفی – تحلیلی است، در پژوهش حاضر برای گردآوری اطلاعات اسـنادی بـا استفاده از روشهای کتابخانه ای از اطلاعات موجود در شهرداری منطقه 9 شهر تهران، مرکز آمار ایران و سازمان راه و شهرسـازی و سایر نهادهای دخیل استفاده شده، روش تحقیق به دو صورت اسنادی و پیمایشی انجام شده است که در روش پیمایشـی، برداشـت وضع موجود از طریق مشاهده، عکسبرداری و مطالعات محلی صورت پذیرفته و در روش اسنادی نیز از تمامی منابع مکتوب رسـمی در جهت تولید داده بهره گرفته شده است. در هر دو روش، تمامی اجزاء و عناصری که در ویژگی های نوسـازی بافـت فرسـوده بـر شاخص های کیفیت زندگی و کالبدی – فضایی محدوده تاثیر گذار هستند مورد بررسی قرار می گیرد.
شکل شماره :1 مراحل و فرآیند روش تحقیق
-4چارچوب و مبانی نظری
تاثیر نوسازی بافت فرسوده بر کیفیت زندگی شهری و کیفیت محیط زندگی با هدف اصلاح و تکامل مفهوم توسعه از توسعه صـرف کمی و اقتصادی به توسعه پایدار شهری مطرح و مورد توجه قرار گرفته است. بافت فرسوده در مراحل زمانی طولانی شکل گرفتـه و تکوین یافته و امروزه در محاصره تکنو لوژی عصر حاضر و توسعه شهری جدید قرار گرفته ، اگر چه این بافت در گذشته به مقتضای زما ن دارای عملکردهای منطقی و سلسله مراتبی بوده ولی امروزه از لحظ ساختاری و عملکردی دچار کمبود هایی است و آن گونه که باید شاید دیگر جوابگویی نیاز ساکنین نیست زندگی در چنـین مکـان هـایی بـا افسـردگی، اغتشـاش و هـرج و مـرج و فقـدان مشارکت اجتماعی همراه است در یک کلام زندگی سالم شهری جریان ندارد. در واقع مراد از فرسود گی همان ناکارآمدی و کـاهش کارایی بافت نسبت به میانگین بافت های شهری مکان مورد بررسی است.
4
-4-1بافت شهری
بافت شهر کمیتی پویا و در حال تغییرات است که نشانگر وضع کالبدی هر شهر و چگونگی شکل گیـری آن در طـول زمـان اسـت. بافت هر شهر دانه بندی فضای کالبدی شهر یعنی فضاهای شهری، خالی و پر و تعداد آنها نسبت به یکدیگر، شبکه ارتباطات، نحـوه دسترسی ها و خصوصیات راه ها و کوچه ها را نشان می دهد.
-4-2 بافت فرسوده
بافت فرسوده در مراحل زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروزه در محاصره تکنـو لـوژی عصـر حاضـر و توسـعه شـهری جدید قرار گرفته (جهان شاهی .(22:1382 اگر چه این بافت در گذشته به مقتضـای زمـا ن دارای عملکردهـای منطقـی و سلسـله مراتبی بوده ولی امروزه از لحظ ساختاری و عملکردی دچار کمبود هایی است و آن گونه که بایـد شـاید دیگـر جوابگـویی نیـاز ساکنین نیست زندگی در چنین مکان هایی با افسردگی، اغتشاش و هرج و مرج و فقدان مشارکت اجتمـاعی همـراه اسـت در یـک کلام زندگی سالم شهری جریان ندارد(حناچی .(150:1376
-4-3نوسازی
زمانی انجام می گیردکه فضای شهری، مجموعه بنا از کارکردی مناسب و معاصر بوده ولی فرسودگی نسبی کالبـدی فضـایی سـبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده (مهندسین مشاور شاران (31:1385 و اقدامات زیر را در بر می گیرد :
الف-تجدید حیات: مجموعه اقداماتی که برای باز گرداندن حیات مجدد به بنا یا مجموعه یا فضای شهری صورت می گیرد. ب-انطباق و معاصر کردن: سلسله اقداماتی که با ایجاد شرایط مناسب در سازمان فضایی و کالبدی سازش میان کالبد و فضای کهن با نیاز های امروزین را سبب می شود.
-4-4ویژگی های عمومی بافت فرسوده
--4-4-1عمر ابنیه
بیش از 50 درصد از ساختمان ها در این گونه بافت ها دارای قدمتی بیش از 50 سال هستند یا اگر در 50 ساله اخیر ساخته شـده باشند فاقد رعایت استانداردهای فنی هستند به گونه ای که غیر استاندارد بودن آنها از ظاهر ساختمان قابل تشـخیص اسـت. ابنیـه این بافت ها عمدتا مقاومت در مقابل زلزله ای با شدت متوسط را ندارند.
-4-4-2دانه بندی
ابنیه مسکونی واقع در این بافت ها عمدتا ریز دانه بوده و مساحت عرصه آنها به طور متوسط کمتر از 200متر مربع می باشد.
-4-4-3نوع مصالح
مصالح به کار رفته در این گونه بافت ها عمدتا از نوع خشت، آجر و چوب و یا آجر و آهن بدون رعایت اتصـالات افقـی و عمـودی و فاقد سیستم سازه ای می باشند.
-4-4-4تعداد طبقات
اکثر ابنیه این بافت ها یک یا دو طبقه هستند.
5
-4-4-5وضعیت دسترسی ها
بافت های فرسوده عمدتا بدون طرح قبلی ایجاد شده اند عمدتا از ساختاری نامنظم برخوردارند و دسترسـی هـای موجـود در آنهـا عمدتا پیاده می باشد به گونه ای که اکثر معابر آن بن بست یا عرض کمتر از 6متر بوده و ضریب نفوذ پذیری در آنها کم است.
4-4-6 -وضعیت خدمات و زیر ساختهای شهری
بافت های فرسوده شهری از لحاظ خدمات، زیر ساخت ها، فضاهاهای باز، سبز و عمومی دچارکمبود هایی جـدی انـد در ایـن گونـه بافت ها از نوع تجمیع و نوسازی خواهد بود (اکبرپور، (22:1388
-4-5 معیارهای تعیین بافت های فرسوده
-1بلوکهایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن ناپایدار وفرسوده باشد -2 بلوکهایی که بیش از 50 درصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد
-3بلوکهایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن کمتر از200 متر مربع باشد(رحیمی و اکبرپور ، .(12 :1392
-4-6دیدگاه کارکرد گرایی
شاید تاکنون در مورد هیچ نظریه ای مانند کارکرد گرایی اختلاف نظر و مشاجره بروز نکرده به نحـوی کـه گروهـی بـه کلـی آن را مردود ساخته و برخی صاحب نظران از آن به عنوان نظریه ای جامع نام برده اند، علی رغم این همه اختلاف آراء، کارکرد گرایی بـه عنوان نظریه ای جا افتاده در قرن بیستم به حیات خود ادامه داده و رسمیت یافته این دیدگاه در اوایل قرن بیسـتم بـر بسـیاری از تحقیقات جغرافیاییی تاثیر گذاشت. بر اساس این دیدگاه منطقه یک واحد کارکردی در نظر گرفته می شـود، یعنـی مکـانیزمی کـه بیش از مجموع بخش های خودش بود (مهدی زاده .(73:1379 در این راستا بر اساس اصول خرد گرایـی و هزینـه منفعـت، نحـوه استفاده و بهره گیری از اراضی شهری نیز به عنوان ابزاری در جهت تسهیل کارکرد های شهری و تقویت کارایی شهری تلقی گردید و ضرورت استفاده منطقی و استفاده بهینه از زمین و فضا در دستور کار قرار گرفت.
-4-7دیدگاه توسعه پایدار
بافت قدیم در دوران معاصر با یک تضاد اساسی روبه رو شده است. از یک طرف هویت تاریخی و فضایی آنها بر اساس هویت انسـانی اقتصاد پیشه وری و فرهنگ ما قبل صنعتی شکل گرفته و از طرف دیگر با نیازها و الزامات نیرومند عصر صنعتی و پسا صنعتی روبه رو شده است. جدایی و بریدن از میراث گذشته شهر به بی هویتی و آشفتگی می انجامد و از طرفی مقاومـت در برابـر سـبک هـای جدید زندگی شهری به انزوا و جدایی از تحولات جهانی منجر می شود (مهدیزاده .(114:1384 مقابله با این تضاد و بحران بـه یـک رویکرد راهبردی دراز مدت و نگرش علمی و جامع نیاز دارد. شاید مناسب ترین راهکار در این زمینه، توسعه شهری پایدار و تـدوین دستور کار ملی توسعه شهری پایدار است. نظریه توسعه پایدار در راستای حمایت از منابع محیطی ارائه شـده اسـت. مبـانی نظـری این رویکرد بر نگهداری منابع در حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدید ناپـذیر مطرح است، این دیدگاه معتقد است که اگر چه احیای کالبدی اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی در تعامل و مرتبط با یکـدیگر اما احیای اقتصادی را می توان جنبه کارکردی و ضامن احیای کالبدی و اجتماعی تلقی کرد اما نه به طریقی که موجب شود هویت تاریخی و اجتماعی و شهرهای سنتی از بین برود( اکبرپور، .(13:1388
6
-4-8 شاخص های کیفیت زندگی
شاخص های معرف کیفیت زندگی طیف وسیعی را در بر می گیرند که از انواع نیازهای بشر همچون انواع تغذیه و پوشاک گرفته تـا مراقبت های بهداشتی، محیط اجتماعی، محیط مادی، محیط زیستی و حتی ابعاد روحی زندگی انسانی را شامل می شود . در واقـع مفهوم کیفیت زندگی به شرایط محیطی که مردم در آن زندگی می کنند و به خصوصیات خود افراد اشاره دارد.
از طرفی تدوین شاخص های کیفیت زندگی یکی از راه های عملیاتی کردن مفهـوم کیفیـت زنـدگی اسـت و بایـد در سـنجش آن شاخص های عینی و ذهنی را بکار بست . در مطالعات کیفیت زندگی دو رویکرد عینی و ذهنی وجـود دارد . ایـن دو غالبـا بصـورت مجزا و به ندرت در ترکیب با هم برای سنجش کیفیت زندگی مورد استفاده قرار می گیرند زیـرا گسـترده تـرین تمـایز در بررسـی کیفیت زندگی، تمایزمیان کیفیت عینی و ذهنی زندگی است . بنابراین محققـان در غالـب دو دسـته شـاخص بـه مطالعـه کیفیـت زندگی می پردازند :
✓ عواملی که به بررسی شاخص های عینی، مثل مسکن و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و.... می پردازند
✓ عواملی که شاخص های ذهنی (subjective) مثل رضایتمندی و انگیزه و... را مطالعه می کند .
