بخشی از مقاله
رویکرد بهسازی و نوسازی در بافت فرسوده منطقه 11 تهران
چکیده:
منطقه 11 شهرداری تهران از بخشهای مرکزی کلانشهر تهران است ، این منطقه در مرکز شهر تهران واقع گردید است و دارای بافتی قدیم بوده و مساحت آن برابر 1223 هکتار است ، این منطقه دارای 4 ناحیه ومحلات 19 گانه را در بر دارد و قدمت شکل گیری بافت های مسکونی آن به سال 1280 باز می گردد.
هدف از این تحقیق یررسی میزان اهمیت بافتهای فرسوده شهری منطقه 11 تهران در طرح تفضیلی شهر تهران است تا به حدود و میزان و درصد بافت های فرسوده خصوصا" کاربری مسکونی منطقه 11 آشنا شویم .
راهبرد توسعه در این پژوهش نوسازی و بهسازی بافت فرسوده ناحیه جنوبی با تاکید بر مشارکت و پایداری جمعیت ساکن بر اساس برنامه جامع نوسازی ، و نیز تهیه برنامه های کاهش آسیب های ناشی از سوانح و بالا بردن ضریب ایمنی بناهای مسکونی و تاسیسات شهری است.
تحقیق موجود ترکیبی از روش های توصیفی ، اسنادی و تحلیلی و میدانی می باشد، در این نوع پژوهش بیشتر به معرفی و توصیف موضوع و مسئله پرداخته و تحلیل هایی نیز در این خصوص صورت گرفته است همچنین در راستای مطالعه اجرای بهسازی بافت فرسوده منطقه از جزئیات و اطلاعات موجود در طرح تفضیلی شهر تهران (1385) نیز بهره گرفته شده است .
نهایتا"به استناد به طرح تفضیلی شهر تهران و مطالعات میدانی در این خصوص به اهمیت و ضرورت بهسازی بافت فرسوده در مناطق شهر تهران منجمله منطقه 11 پی خواهیم برد.
واژگان کلیدی: بافت فرسوده ، شهرداری منطقه 11، طرح تفضیلی ، بهسازی و نوسازی
مقدمه:
توسعه و گسترش سرسام آور کلانشهر تهران در طی کمتر از 110 سال از محدوده برج و باروی منتسب به شاه طهماسب به محدوده فعلی (از 1275 تا (1285 و تورم بیش از حد جمعیت در آن (معادل 1/10 جمعیت کل کشور) در بستر بیش از 65 هکتار ، با تمرکز نظامی اداری ، تجاری و خدماتی در آن مسلما" ازدسترس مدیریت کنترل شده خارج بوده و فقط در ابعاد فیزیکی و ساخت گرایی رو به رشد گذاشته و هویت فرهنگی اجتماعی معماری و ساخت کالبدی و فیزیکی در آن به سوی سر در گمی و هرج و مرج پیش رفته و فرصت اندیشیدن به آنها در این شهر فراهم نشده است.این شهر که در بازتاب تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور علیرغم رشد غول آسا از حیث کالبد فضا و جمعیت لیکن به دلیل نگرش صرفا اقتصادی صاحبان سرمایه و ثروت میل و گرایش آنها به انباشت سرمایه و تولید ثروت تاسیسات زیرساختی ، رفاهی، خدماتی و فرهنگی و عناصر گذران اوقات فراغت و فضای سبز بطور عادی و سرعت لاک پشتی رشد کرده و وضع موجود شهر را دچار کمبود شدید فضای های ضروری و زیستی نموده است.بدین دلیل است که برنامه ریزی و مدیریت درآن نگرش و تفکری متفاوت و فرای نظام متداول شهرها برای جبران کمبود های گذشته و تامین نیازهای آینده را می طلبد و در این راستا ضرورت تحقیقات و پژوهش های علمی با استفاده از طرح تفضیلی در کنار کارمیدانی که لازمه پیشرفت در نوسازی و بهسازی محلات قدیمی است می رسیم.بدیهی است در این مقوله تجربیات شهرهای اروپایی و یا کشورهای آسیایی که در چند دهه اخیر تحولات چشمگیری داشتند می توان بهره جست از کشورهایی همانند ژاپن، دوبی و یا چین که با شهرسازی مدرن و حمل و نقل شهری پیشرفته آشنا شده و بسیاری از مشکلات شهر نشینی خود را مرتفع نموده اند.منطقه 11 شهرداری تهران نیز از این قاعده مستثنی نیست، بر اساس اطلاعات نقشه داراخلافه تهران که در سال 1275 هجری قمری ترسیم شده است هیچ بخشی ازمحدوده ای که امروزه از آن بعنوان منطقه 11 شهری نام برده می شود در داخل برج و بارو ی منتسب به شاه طهماسب دیده نمی شود ، بدون شک گسترش و انضمام بخشهائی از این محدوده به پیکره شهر و تشکیل بافت های مسکونی آن از اواسط دوران قاجاریه و بیست سال پس از حکمفرمایی ناصرالدین شاه یعنی از سال 1285 آغاز می شود.
توسعه تدریجی بافت مسکونی منطقه 11 ازمحدوده بنلی چهارسوی چوبی که بعنوان تکیه از آن استفاده می شد در امتداد شرقی غربی محورارتباطی بین دوازه قدیم و جدید قزوین آغاز می شود. اگر چه باروی دوم تا اواخردوران قاجاریه پا بر جا مانده اما حاشیه نشینی در اطراف آن شکل می گیرد.
با آغاز دوران پهلوی و تخریب برج و بارو شهر ساختار شهری با احداث خیابانهای جدید همچون خیابان انقلاب در شمال، خیابان شوش در جنوب، خیابان 17 شهریور در شرق، و خیابان کارگر در غرب در چهار طرف شهر تغییر می کند . در دوران پهلوی اول خیابانهای اصلی (کارگر، جمهوری،امام خمینی، حافظ و ولیعصر) و بدنه منطقه 11 شکل می گیرد در این دوران مقر حکومتی به این منطقه منتقل شده و اهمیت خاصی به آن می دهد ، پس از آن قسمتهای شرقی و شمال شرقی منطقه به مهمترین و پررونق ترین منطقه و اعیان نشین تهران تبدیل می شود.
تشدید مهاجرت به تهران باعث می شود تا حدود سال 1325 محدوده منطقه 11 شهری تهران تکمیل و اشباع گردد، تا این سال تقریبا" به جز محدوده منتهی به شمال غرب منطقه بقیه آن مورد ساخت و ساز قرار می گیرد، با این ترتیب از آغاز انضمام تا اشباع و تکمیل منطقه 11 شهری تهران 90 سال طول کشیده است.این منطقه که بخشی از مرکز کلانشهر تهران به شمار می رود با جمعیتی بالغ بر 275000 نفری متراکم در وسعت 1200 هکتاری ، از 50 سال پیش به این طرف هیچ فضایی برای توسعه در عرض و تامین فضاهای خدماتی اساسی نداشته و به توسعه درارتفاع روی آورده و باعث تشدید تراکم انسانی و محدودیت فضایی در آن شده است.
این منطقه که به لحاظ عملکردی یک منطقه ویژه در کلانشهر تهران به شمار می رود بدلیل رشد سریع و بی برنامه فضاهای اساسی مورد نیاز جامعه جمعیتی (فضاهای سبز و تفریحی، فرهنگی و ورزشی ، بهداشتی و آموزشی و تاسیسات و تجهیزات شهری) در آن شکل نگرفته و با کمبود شدید این فضاها مواجه می باشد ، کمبودهای گذشته و نیاز های آتی جمعیت در حال رشد ب ه همراه محدودیت های فضایی ، مالی و اعتباری برای جبران کمبود و تامین حداقل نیازها ، تنگنا و تهدیدهای جدی برنامه یزی توسعه درپایتخت سیاسی معنوی کلانشهربه شمار می رود.
پروژه برنامه ریزی شهری در منطقه :11
بطور کلی یکی ازاجزای برنامه و به معنای کارهای پیوسته و مشخص ، قابل اندازه گیری در یک محدوده زمانی و با یک هزینه معین بوده که ما را در جهت نیل به اهداف پیش بینی شده خواهد رساند لذا در ارتباط با موضوع برنامه ریزی شهری با بهره برداری از کلیه اطلاعات جامع شهری وطرح تفضیلی شهرتهران که بصورت فیزیکی قابل اجرا درنواحی و محلات 17 گانه شهرداری منطقه11می باشد نسبت به ارائه موضوعات ذیل می پردازیم.
1-1 طرح مسئله : چه میزان از املاک واقع در منطقه 11 بافت فرسوده است ؟
طرح تفضیلی منطقه کل طرح تفضیلی منطقه-بخش های مربوط به بافت فرسوده
مشخصات منطقه جمعیت-مساحت-فعالیت ها و مشاغل-نقشه منطقه
بافت فرسوده منطقه نقشه بافت فرسوده –نقشه منطقه
کیفیت بناها کیفی مصالح-کیفیت خدمات-نوع فعالیت ها
2-1 اهمیت و ضرورت تحقیق:
-1 شناخت بافت های فرسوده در نواحی و محلات منطقه 11 (مطالعه موردی محلات مخصوص و هلال احمر نواحی 3 و(4 -2 بررسی طرح تفضیلی شهر تهران ( مطالعه موردی بافت های مسکونی فرسوده منطقه ( 11 -3 بهسازی و نوسازی املاک مسکونی در منطقه 11
-3-1پیشینه تحقیق:
بررسی بافت فرسوده در طرح های تفضیلی (مورد مطالعه منطقه 11 تهران) -1حامدشهامی– 2حمزه جعفری اسد آبادی –3 رضا ویسی-4مریم محمدی -1کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریز شهری -2دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی تهران
-4-1 فرضیه تحقیق :
برنامه جامع و روشنی از نوسازی و بهسا زی بافتهای فرسوده در منطقه 11 طرح ریزی نگردیده است.
5-1 مبانی نظری تحقیق بافت های فرسوده شهری :
بافت فرسوده شهری به عرصه هایی ا ز محدوده قانونی شهر ها اطلاق می گردد که به دلیل فرسودگی کالبدی ،اجتماعی،و اقتصادی آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی ، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند .مالکین این بافت ها به دلیل فقر اقتصادی امکان نوسازی را نداشته و همچنین سرمایه گذاران نیز به علت عدم صرفه اقتصادی انگیزه ای جهت سرمایه گذاری را ندارند(کلانتری،(1384
مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران در اولین جلسه کمیته توانمندسازی اقتصادی و مشارکت های مردمی با بیان این که %91,4 از پلاک های موجود در بافت های فرسوده در شهر تهران زیر 200 متر یعنی زیر استاندارد طرح جامع و تفصیلی هستند، بر ضرورت هدایت سیاست های تشویقی نوسازی به سمت اقشار کم درآمد ساکن در بافت های فرسوده تأکید کرد.
به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل سازمان نوسازی شهر تهران، اولین جلسه کمیته توانمندسازی اقتصادی و مشارکت های مردمی ستادبازآفرینی پایدار کلانشهر تهران با حضور مدیرعامل سازمان نوسازی، معاون مالی و اقتصادی شهرداری تهران به عنوان ریاست این کمیته و جمعی از معاونان، مدیران و مسئولان برگزارشد.مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران در اولین جلسه کمیته توانمندسازی اقتصادی و مشارکت های مردمی ستادبازآفرینی پایدار کلانشهر تهران به ارائه گزارشی جامع پیرامون وضعیت بافت های فرسوده پایتخت پرداخت.عباداالله فتح اللهی با اعلام این که در کل کشور 132 هزار هکتار بافت مسئله دار شهری وجود دارد، خاطرنشان کرد: در طول برنامه های چهارم و پنجم توسعه کشور، %7,8 بافت های فرسوده و ناپایدار در کل کشور بدون احتساب شهر تهران نوسازی شده است و این رقم پس از احتساب نوسازی در شهر تهران به %13 میرسد.مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران عنوان کرد: مساحت بافت های فرسوده مصوب در سال 85 در شهر تهران 3268 هکتار اعلام شده است و با طرح تدقیق انجام شده مساحت بافت های فرسوده مصوب در سال 93به3720هکتارمیرسد.
فتح اللهی با تاکید بر اهمیت و ضرورت رویکرد جامع نگر به نوسازی بافت های فرسوده، اظهار داشت: در این رویکرد، توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی ساکنان بافت های فرسوده، بهبود و ارتقاء زیرساخت ها و خدمات وهمچنین زمینه سازی و تأثیر نوسازی کالبدی مدنظر قرار گرفته می شود.مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران با اشاره به آسیب شناسی انجام شده در خصوص اقدامات نوسازی در گذشته به ارائه راهکارهایی جهت عبور از چالش های ایجاد شده و چگونگی استفاده از امکانات و پتانسیل های موجود در نوسازی پرداخت.
فتح اللهی با بیان این که برمبنای طرح جامع و تفصیلی نظام دانه بندی قطعات در شهر تهران تا سال 95 می بایست به 200 متر برسد، تصریح کرد: %91,4 از پلاک های موجود در بافت های فرسوده در شهر تهران زیر 200 متر یعنی زیر استاندارد طرح جامع و تفصیلی هستند که ضروری است برای ارتقاء کیفیت این پلاک ها و نزدیک کردن آن ها به شرایط استاندارد چاره ای اندیشیده شود.
مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران در این باره افزود: صدور پروانه ساخت و ساز برای این قطعات به نوعی توسعه فرسودگی به شیوه ای مدرن است که از نظر شهرسازی مورد قبول نیست، لذا ضروری است سیاست های در نظر گرفته شده برای نوسازی به گونه ای باشد که مالکان پلاک های ریزدانه زیر 200 متر که از سطح توانمندی اقتصادی پائین تری برخوردار هستند بتوانند قطعات خود را با تجمیع به استاندارد نزدیک کنند و از بیشترین امکانات و تسهیلات در نظر گرفته شده برای نوسازی بهره مند گردند.
فتح اللهی با بیان این که در سال 94، %68 رشد پروانه های تجمیعی داشته ایم، عنوان کرد: سهم پروانه های تجمیعی از %1 در سال 87 به %45 در سال 94 رسیده است که این امر بیانگر ارتقاء کیفیت و سیاست های اعمال شده در راستای نوسازی بافت های فرسوده در سال 94 است.
وی در ادامه با اشاره به کمیته های شکل گرفته و اقدامات انجام شده در ستاد بازآفرینی پایدار کلانشهر تهران به ریاست شهردار تهران و دبیری مدیرعامل سازمان نوسازی به ارائه توضیحاتی در خصوص نحوه تخصیص و پرداخت وام نوسازی و همچنین پیشنهادات ارائه شده در این خصوص پرداخت.در ادامه این جلسه قدرت گودرزی، معاون مالی و اقتصاد شهری شهرداری تهران و ریاست کمیته توانمندسازی اقتصادی و مشارکت های مردمی نیز ضمن تقدیر و تشکر از برگزاری این جلسه، یادآور شد: فلسفه وجودی هر کدام از اعضا در این کمیته مفهومی دارد و اقدامات اعضای کمیته در زندگی مردم ضعیف و کم درآمد ساکن در بافت های فرسوده تأثیرگذار خواهد بود.
معاون مالی و اقتصاد شهری شهرداری تهران در ادامه از دولت تدبیر و امید به دلیل توجه و اهمیت به مبحث نوسازی بافت های فرسوده و راه اندازی و تشکیل ستاد ملی بازآفرینی تقدیر و تشکر کرد.در ادامه این جلسه مباحث کارشناسی مطروحه مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت و تصمیاتی پیرامون برنامه زمانبندی، دستورات و مباحث مربوط به جلسات بعدی این کمیته اتخاذ شد.(پورتال شهرداری تهران (94
-2یافته های تحقیق:
1-2 معرفی منطقه 11
توسعه و گسترش سرسام آور کلانشهر تهران در طی کمتر از 110 سال از محدوده برج و باروی منتسب به شاه طهماسب به محدوده فعلی (از 1275 تا (1285 و تورم بیش از حد جمعیت در آن (معادل 1/10 جمعیت کل کشور) در بستر بیش از 65 هکتار ، با تمرکز نظامی اداری ، تجاری و خدماتی در آن مسلما" ازدسترس مدیریت کنترل شده خارج بوده و فقط در ابعاد فیزیکی و ساخت گرایی رو به رشد گذاشته و هویت فرهنگی اجتماعی معماری و ساخت کالبدی و فیزیکی در آن به سوی سر در گمی و هرج و مرج پیش رفته و فرصت اندیشیدن به آنها در این شهر فراهم نشده است.این شهر که در بازتاب تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور علیرغم رشد غول آسا از حیث کالبد فضا و جمعیت لیکن به دلیل نگرش صرفا اقتصادی صاحبان سرمایه و ثروت میل و گرایش آنها به انباشت سرمایه و تولید ثروت تاسیسات زیرساختی ، رفاهی، خدماتی و فرهنگی و عناصر گذران اوقات فراغت و فضای سبز بطور عادی و سرعت لاک پشتی رشد کرده و وضع موجود شهر را دچار کمبود شدید فضای های ضروری و زیستی نموده است.
بدین دلیل است که برنامه ریزی و مدیریت درآن نگرش و تفکری متفاوت و فرای نظام متداول شهرها برای جبران کمبود های گذشته و تامین نیازهای آینده را می طلبد و در این راستا ضرورت تحقیقات و پژوهش های علمی با استفاده از طرح تفضیلی در کنار کارمیدانی که لازمه پیشرفت در نوسازی و بهسازی محلات قدیمی است می رسیم.بدیهی است در این مقوله تجربیات شهرهای اروپایی و یا کشورهای آسیایی که در چند دهه اخیر تحولات چشمگیری داشتند می توان بهره جست از کشورهایی همانند ژاپن، دوبی و یا چین که با شهرسازی مدرن و حمل و نقل شهری پیشرفته آشنا شده و بسیاری از مشکلات شهر نشینی خود را مرتفع نموده اند.منطقه 11 شهرداری تهران نیز از این قاعده مستثنی نیست، بر اساس اطلاعات نقشه داراخلافه تهران که در سال 1275 هجری قمری ترسیم شده است هیچ بخشی ازمحدوده ای که امروزه از آن بعنوان منطقه 11 شهری نام برده می شود در داخل برج و بارو ی منتسب به شاه طهماسب دیده نمی شود ، بدون شک گسترش و انضمام بخشهائی از این محدوده به پیکره شهر و تشکیل بافت های مسکونی آن از اواسط دوران قاجاریه و بیست سال پس از حکمفرمایی ناصرالدین شاه یعنی از سال 1285 آغاز می شود.
توسعه تدریجی بافت مسکونی منطقه 11 ازمحدوده بنلی چهارسوی چوبی که بعنوان تکیه از آن استفاده می شد در امتداد شرقی غربی محورارتباطی بین دوازه قدیم و جدید قزوین آغاز می شود.اگر چه باروی دوم تا اواخردوران قاجاریه پا بر جا مانده اما حاشیه نشینی در اطراف آن شکل می گیرد.
با آغاز دوران پهلوی و تخریب برج و بارو شهر ساختار شهری با احداث خیابانهای جدید همچون خیا بان انقلاب در شمال، خیابان شوش در جنوب، خیابان 17 شهریور در شرق، و خیابان کارگر در غرب در چهار طرف شهر تغییر می کند . در دوران پهلوی اول خیابانهای اصلی (کارگر، جمهوری،امام خمینی، حافظ و ولیعصر) و بدنه منطقه 11 شکل می گیرد در این دوران مقر حکومتی به این منطقه منتقل شده و اهمیت خاصی به آن می دهد ، پس از آن قسمتهای شرقی و شمال شرقی منطقه به مهمترین و پررونق ترین منطقه و اعیان نشین تهران تبدیل می شود.
تشدید مهاجرت به تهران باعث می شود تا حدود سال 1325 محدوده منطقه 11 شهری تهران تکمیل و اشباع گردد، تا این سال تقریبا" به جز محدوده منتهی به شمال غرب منطقه بقیه آن مورد ساخت و ساز قرار می گیرد، با این ترتیب از آغاز انضمام تا اشباع و تکمیل منطقه 11 شهری تهران 90 سال طول کشیده است.این منطقه که بخشی از مرکز کلانشهر تهران به شمار می رود با جمعیتی بالغ بر 275000 نفری متراکم در وسعت 1200 هکتاری ، از 50 سال پیش به این طرف هیچ فضایی برای توسعه در عرض و تامین فضاهای خدماتی اساسی نداشته و به توسعه درارتفاع روی آورده و باعث تشدید تراکم انسانی و محدودیت فضایی در آن شده است.
این منطقه که به لحاظ عملکردی یک منطقه ویژه در کلانشهر تهران به شمار می رود بدلیل رشد سریع و بی برنامه فضاهای اساسی مورد نیاز جامعه جمعیتی (فضاهای سبز و تفریحی، فرهنگی و ورزشی ، بهداشتی و آموزشی و تاسیسات و تجهیزات شهری) در آن شکل نگرفته و با کمبود شدید این فضاها مواجه می باشد ، کمبودهای گذشته و نیاز های آتی جمعیت در حال رشد به همراه محدودیت های فضایی ، مالی و اعتباری برای جبران کمبود و تامین حداقل نیازها ، تنگنا و تهدیدهای جدی برنامه یزی توسعه درپایتخت سیاسی معنوی کلانشهربه شمار می رود.
--2-2موقعیت محله مخصوص:
این محله از منطقه 11 که در محدوده ناحیه سه واقع شده است در محدوده بین خیابان های قزوین در جنوب ، کارگر جنوبی در شرق کمالی در شمال و خرمشهر و قدیمی در غرب واقع شده است . محله مخصوص از شمال به محله باغشاه ، از غرب به محله دخانیات ، از جنوب به محله پارک رازی و هلال احمر و از شرق به محله منیریه ناحیه دو متصل می شود. (نقشه شماره(1-1
