بخشی از مقاله
چکیده
تا قبل از جریان ناشی از انقلاب صنعتی، تغییرات جوامع شهری بسیار نامحسوس بوده و به تبع آن کالبد شهرها نیز با دگرگونی قابل توجهی مواجه نبود. همگام با تغییرات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و فناوری های جدید، بافتهای شهری با تغییر شکل و شالوده مواجه شد، چرا که شهر نیز همچون سایر پدیده های مصنوع انسان ساخت در طول زمان دچار تغییر و تحول و رشد و توسعه می گردد. این توسعه فرآیندی پویا و مداوم است که در طی آن محدوده های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمیت، افزایش و از حیث کیفی، تغییر می یابد. اگر این روند سریع و بی برنامه باشد به ترکیب فیزیکی و مناسبی از فضاهای شهری نخواهد انجامید.
بر همین اساس هدف اصلی پژوهش حاضر ارائه راهکارهای بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری منطقه یک شهر تهران با استفاده از مدل تحلیلی سوات می باشد. برای رسیدن به این هدف با روش توصیفی- تحلیلی ابتدا به جمع آوری مهمترین نقات قوت و ضعف، فرصت و تهدیدات منطقه مورد نظر پرداخته شد و به هر یک ضریب اهمیت داده و در انتها استراتژی های راهبردی استخراج گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد که تحولات شهرنشینی در دهه های اخیر با تغییرات عمده در بافت های شهری همراه بوده است.
همچنین راهکارهای متناسب برای بهسازی، ساماندهی و رفع معضلات بافت های فرسوده بسته به نوع مسئله، وسعت و شدت آن متفاوت است. از این رو بایستی برای ارائه راهکارها مناسب به بررسی مسئله و شناسایی ابعاد، وسعت و شدت آن پرداخته و علاوه بر آن زمینه های اولیه و علل شکل گیری بافت های فرسوده و نحوه ارتباط کالبدی و اجتماعی آن با بخش های مجاور را مورد تدقیق قرار داد.
.1 مقدمه
در دهه های اخیر رشد بی رویه و شتابان شهرها در ایران، مشکلات شهری زیادی را دامن زده است. به گونه ای که این مشکلات و نارسایی ها تمامی جنبه های شهرنشینی را تحت تاثیر خود قرار داده و گاهی زندگی شهری را مختل کرده است. یکی از این مشکلات عمده شهرهای قدیمی تر، وجود بافت های فرسوده در آنهاست که خود سرآغاز بسیاری از مشکلات شهری شده و مسائل اقتصادی- اجتماعی، کالبدی- فیزیکی، زیست محیطی و امنیتی را در پی داشته و زمینه ناپایداری را در بسیاری از شهرها فراهم ساخته است.
در اصل ساختار کالبدی شهرها متاثر از جریان طبیعی، اجتماعی و اقتصادی می باشد - ابراهیم زاده، . - 2:1390 در واقع بسیاری از بافت های سنتی که زمانی مایه افتخار و مباهات شهرها بوده اند، در حال حاضر در معرض فرسایش و تخریب قرار گرفته اند. بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی و فیزیکی، برخورداری نامناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیرساخت های شهری، آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند - حبیبی و دیگران، . - 66:1386 به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که محدوده ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می رود بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی و خرابی قرار می گیرد .
- Rosemary, 2005,p: 9 - علاوه بر آن، با گرایش حرکتی جمعیت شهری ثروتمندتر از بخش های مرکزی بسیاری از شهرها به سمت حومه، تمرکززدایی تسهیلات کلیدی نیز در آن جهت رو به فزونی می گذارد و ممکن است در نواحی از کار افتاده شهری، حفظ یک محیط شهری مطلوب برای تأمین زندگی سالم شهری، تدریجاً دشوار گردد - . - Maron, 2008p:470 در حال حاضر در کشور ایران بیش از67 هزار بافت فرسوده و ناکارآمد با جمعیت بیش از 8/5 میلیون نفر در383 شهر شناسایی شده است - رستمی و همکاران. - 103:1389 باتوجه به مشکلات متعدد برای بافت های فرسوده، این مسئله تبدیل به "تهدیدی" انسانی، اجتماعی و اقتصادی برای شهرها و کلانشهرها شده است.
کالبدشناسی ساختاری و عملکردی این بافت ها نشان دهنده تجلی مشکلاتی مانند تراکم و تمرکز جمعیت و فعالیت ها، افول اقتصادی، افول کیفیت کالبدی، کاهش ارزش های محله ای و مسکونی افول کیفیت های اجتماعی، شرایط نامطلوب زیست محیطی، دشواری های دسترسی و مشکلات ترافیکی و انحطاط کیفیت های فرهنگی و بصری است که به عنوان یک تهدید جدی برای آینده شهر محسوب می شود - داوودپور،. - 3:1390
بنابراین اهمیت موضوع درجامعه امروزی کاملاً محسوس و آشکار است، مطالعه و احیای مرکز شهرها و به عبارتی بهسازی بافت های فرسوده منطقه یک تهران نیز از این قاعده مستثنی نیست. در حال حاضر عدم توجه به بافت های یاد شده باتوجه به نقش موثر آن در حفظ و احیای کالبد شهر، رفع مشکلات آن در اولویت های مهم مسئولان شهری و علاقه مندان و متخصصین شهرسازی قرار داده است. تا با استفاده از آن گام های مهمی به منظور بهسازی بافت یاد شده برداشته شود.
.3 ضرورت تحقیق
وضعیت دسترسی های بافت های فرسوده مرکزی شهرها که عمدتاً بدون طرح قبلی ایجاد شده اند، از ساختاری نامنظم برخوردارند و دسترسی های موجود در آنها غالباً پیاده می باشد، به گونه ای که اکثر معابر آن بن بست یا با عرض کمتر از شش متر بوده و ضریب نفوذ پذیری در آنها کم است. وضعیت خدمات و زیرساخت های شهری بافت های فرسوده به لحاظ برخورداری از خدمات، زیرساخت ها و فضاهای باز، سبز و عمودی دچار کمبودهای جدی هستند - حبیبی و دیگران، . - 66-76:1386
بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری، بخش اعظمی از سطح شهرهای کشور را تشکیل می دهند. اگر چه این بافت ها به دلیل داشتن مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، عملکردی، ترافیکی و زیست محیطی از عمده چالش های مدیریت شهری و نظام شهرسازی می باشند و برای کل گستره شهری یک تهدید جدی به شمار می آیند؛ با این حال مهمترین پتانسیل شهرها برای استفاده از زمین برای اسکان جمعیت، تأمین فضاهای باز خدماتی و نیز بهبود محیط زیست می باشند.
متأسفانه اتخاذ سیاست های ناکارآمد در عرصه برنامه ریزی و مدیریت شهری در زمینه احیا و بهسازی بافت های فرسوده نه تنها امکان استفاده مجدد و حداکثری از این موقعیت را به مخاطره افکنده بلکه به تدریج موجب فرسودگی و ناکارآمدی بخش قابل توجهی از بافت های هسته مرکزی و میانی شهرها و ایجاد تضاد شدید بین بافت های شهری، به ویژه بافت های جدید که با تغییرات در نقش عملکردی خدماتی شهرها ایجاد شده اند، با بافت های فرسوده که توان تطابق با این تغییرات را نداشته اند، گردیده است - سجادی، . - 56:1390 این بافت ها علاوه بر وجود مسائل و مشکلات کالبدی، فضای شهری را نیز دچار تنزل نموده و حضور انسان را در فضاهای شهری با معضل روبرو ساخته اند - مهدی زاده، . - 35:1383
از سویی دیگر این بافت ها به دلیل قدمت و در اکثر موارد فرسودگی و فقدان تأسیسات و خدمات اولیه و ضروری برای زندگی شهری امروز، در پاسخ گویی به نیازهای شهروندان خود دچار نارسایی های اساسی می باشند. همین امر خود باعث تخلیه این بافت ها توسط ساکنان بومی و قدیمی و حرکت سکونتی آنان به سمت فضاهای جدید یا پیرامونی شهر گشته و به تبع آن، مهاجرت قشرهای کم درآمد و روستایی به این بافت ها رو به فزونی می گذارد.
مسلماً فضاهای شهری بیش از حد فرسوده، مخروبه و بیغوله ها، بسترساز ناهنجاری های اجتماعی نیز می گردند و مکان هایی افسرده، مغشوش، ناامن و بدون مشارکت ساکنان را پی می ریزند - قربانیان، . - 79:1389 لزوم مداخله هدفمند، حفظ هویت بافت مرکزی و تکامل و پویایی آن به منظور حفظ ساختار شهر، ضرورت بررسی موضوع را مطرح می سازد. در واقع پژوهش حاضر اقدام به بررسی رویکردی تلفیقی به منظور بهسازی بافت های فرسوده مرکزی با هدف دستیابی بر ارتقای کیفیت زندگی در محدوده به کمک اصول پایداری و شاخص های رسیدن به بافت پایدار شهری کرده است، تا با توجه به آن زمینه پایداری بیشتر در بافت های شهری را فراهم سازد.
.4 اهداف پژوهش
هدف اصلی این تحقیق شناسایی چالشها و فرصتهای فراروی بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری منطقه یک شهرداری تهران می باشد در این راستا ابتدا به شناسایی نقات قوت، ضعف و فرصت ها و تهدیدهای محدوده مورد مطالعه با ماتریسswot پرداخته شد و سپس به هریک از عوامل رتبه و ضریب اهمیت داده شد و در انتها با سنجش اهمیت هریک از عوامل اولویت دارترین و برترین راهبردهای استراتژی برای بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده موجود در این منطقه شناسایی و ارائه شده است.
.5 روش پژوهش
نوع تحقیق در این پژوهش، »توصیفی-تحلیلی« و شیوه گردآوری، پیمایشی بوده برای جمع آوری اطلاعات و داده ها مورد نیاز، از بررسی های اسنادی و مطالعات میدانی از قبیل مصاحبه، مشاهده، استفاده شده، تجزیه تحلیل داده ها نیز با به کارگیری تکنیک های آماری توصیفی و تحلیلی صورت خواهد گرفت و با مدل تحلیلیswot به بررسی محیط داخلی و خارجی ناحیه پرداخته و فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها مورد شناسایی قرار گرفته است. و در مرحله بعد با برخورد دو به دو فرصتها و تهدیدها با نقات قوت و ضعف استراتژیهای تهاجمی، محافظه کارانه، رقابتی و تدافی استخراج شده و راهکارهای مناسب جهت بهبود بافت های فرسوده این منطقه و ارتقاء مقاومت بناها شناسایی شده است و در نهایت با استفاده از قدرت تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبیAHP و به کمک نرم افزارExpert Choice به اولویت بندی راهکارهای اساسی اقدام خواهد شد.
.6 مبانی نظری پژوهش
بافت شهر بیانگر دانه بندی فضاهای کالبدی، شبکه ارتباطی و نحوه دسترسی ها، چگونگی توزیع فعالیت ها و در نهایت شکل گیری و گسترش شهر در طول تاریخ می باشد . - chapin, 1979:47 - به طور کلی هر بافت شهری متشکل از دو بخش عمده می باشد-1 کالبدی - فرم - -2 کارکرد - نقش - . ترکیب کالبد و کارکرد به لحاظ میزان فرسودگی الگوهایی را نشان می دهد. بخش هایی از بافت های شهری که کیفیت های کالبدی و کارکردی آنها کاهش یافته و مختل گردیده است، بافت فرسوده نامیده می شود.
فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت فرسوده به وجود می آید - . - Loosum, 1996:79 فرسودگی بر دو نوع است-1 فرسودگی کالبدی-2 فرسودگی عملکردی. هرگاه فعالیت ها و کاربری ها پاسخگوی نیازها باشند ولی کالبد آسیب دیده باشد و یا نظام فعالیت ها به هم ریخته، کاربری ها مختل گردد ولی کالبد حفظ شده باشد، فرسودگی نسبی است و اگر هر دو نوع فرسودگی حادث شود، فرسودگی کامل است.
