بخشی از مقاله
چکیده:
دیوارنگاری از جمله هنرهایی است که در طول تاریخ از اهمیتی خاص برخوردار بوده است، به طوریکه همچنان تداوم و تاثیر خود را در بطن زندگی جوامع بشری حفظ کرده است .تاریخ این هنردر ایران به زمان غارنشینی انسان باز می گردد و در دوره قاجار با نمونه های متنوع و موضوعات مختلف روایی، مذهبی، حماسی و ...روبرو هستیم .لذا در مقاله حاضر طی مطالعات مروری به بررسی دیوار نگاری در دوره قاجار پرداخته شده است .البته باید در نظر داشته باشیم که دیوارنگاری در اعصار تاریخی، با آنچه ما امروزه بنام دیوارنگاری می خوانیم خاستگاهی بس متفاوت دارد و این خاستگاه در هر دوره بنا به شرایط و مقتضیات موجود، رنگ و بوی منحصر به خود را گرفته است.
همچنین در ادامه مقاله، جدولی تقسیم بندی دوره های حکومتی قاجار و نمونه های مطالعاتی آن در شهر تبریز خلاصه وار مورد بررسی قرار می گیرد.
-1 مقدمه
نقاشی دیواری به عنوان یکی از اشکال هنری در طول تاریخ همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.تاثیر این نقاشی ها بر زندگی انسان از دیرباز تا کنون آنچنان پایدار و ماندنی است که میتوان گفت کمتر رشته هنری چنین تاثیری را داشته است، چنان که بسیاری از رشته های هنری در مقاطعی از تاریخ،بنا به ضرورت و مجموعه شرایطی خاص شکل گرفته و در دوره های بعدی از میان رفته یا کاربرد لازم خود را از دست داده اند. به لحاظ تاریخی،این هنر در زمره قدیمی ترین هنرهاست و پیش از آن که انسان،صاحب خط و سواد شود، نقاشی می کرده است. بنا براین با توجه به آثار به دست آمده از نقاشی های غارها و صخره نگاری ها،نقاشی دیواری را می توان نخستین زایش راستین هنری انسان در سپیده دم تاریخ هنر دانست.
هنر دوره قاجار از ارزش های گوناگونی برخورداراست که در پژوهشهای تاریخ هنر ایران کمتر به آن پرداخته شده است. دیوارنگاری دوره قاجار ادامه سنت تصویری نقاشی دیواری دوره صفویه و زندیه است. ترکیب بندی آثار این دوره از هنر نقاشی اروپایی تأثیر زیادی پذیرفته است. دیوارنگاره های دوره قاجار تبریزامروزه عموماً در بناهای متعلق به تجار و ثروتمندان بازمانده از آن دوران مشهود است که،بیشترین دیوارنگاره ها را به خود اختصاص داده است.
نقاشی دوره قاجار را می توان مرحله مهمی برای عبور از نقاشی سنتی به شیوه جدید و تکوین یک مکتب ایرانی با تلفیقی از سنت های نگارگری و دستاوردهای غربی دانست. تأثیر هنر غرب در ایران در دوره قاجار رونق بیشتری می یابد و شئون مختلف فرهنگ و هنر، خصوصأ دیوارنگاری را متأثر می سازد. دیوارنگاره های این دوره برای تزیین درون و بیرون خانه ها، حمام ها و امامزاده ها بکار برده می شوند. این دیوارنگاره ها اغلب دارای مضامین سیاسی و حماسی، تزیینی و بزمی و دینی هستند.
بعلت نزدیکی دوره قاجار به دوره های معاصر وبه دور ماندن تعدادی از آثار این دوره از گزند گذر زمان، این پایان نامه فرصتی مناسب جهت بررسی دیوار نگاره های برخی بناها از جمله ؛ خانه حریری-خانه بهنام-خانه امیر نظام -خانه حیدر زاده-مقبره امامزاده سید حمزه فراهم آورده است .
انتخاب شهر تبریز ،به علت اهمیت فرهنگی و اجتماعی اش در آن دوره و همچنین تعداد قابل توجه خانه های باقی مانده از آن دوران است؛ چرا که خانه های تاریخی تبریز بعد از وقوع زلزله در سال1193 ه.ق همگی با خاک یکسان گشته و آنچه تا کنون می بینیم همه خانه هایی هستند که به بعد ازوقوع زلزله تعلق داشته و در حیطه دوره قاجار و پهلوی قرار می گیرند اما پژو هشهای ضروری و جدی در مورد نقاشی دیواری و تزئینات این ساختمانها صورت نگرفته و این دوره مورد بی توجهی قرار گرفته است.این در حالی است که با اطمینان می توان گفت تمام آن بناهایی که برای ما به عنوان معماری مسکونی ارزشمند هستند،به دوره قاجار تعلق دارند.
مضامین،مؤلفه ها و شیوه های هنری دیوارنگاره های این خانه ها از برخی جهات به دوره های پیشین - صفویه و زندیه - شباهت دارند اما از زوایایی دیگر،تفاوتهای فاحشی نیز مشاهده می شود. ریشه این تفاوتها را باید بیش از همه در دگرگونی نگرش هنرمند ایرانی در رابطه با آشنایی با هنرهای ملل دیگر جست و جو کرد که در هر دوره ای با کاربرد و تلفیق احساس و خلاقیت به آفرینش سبک و بیانی متفاوت دست زده است.
در این تحقیق تلاش شده، جریان تحول و رشد دیوارنگاره های دوره قاجار تبریز با توجه به نمودهای گوناگون اجتماعی و مضمونی آن در جامعه بررسی شود.
