بخشی از مقاله
تبيين جايگاه امنيت اجتماعي از منظر اسلام و قانون اساسي
چکيده
امنيت در شالوده بندي حيات آدمي، نقش اساسي داشته و با تمام حوزه هاي زندگي سروکار دارد ، تار و پود هستي با آن درهم تنيده شده است . علي رغم تاريخچه اندک مطالعات حوزه امنيت ، امنيت به عنوان يک مسئله اجتماعي قدمتي به اندازه تاريخ بشريت دارد. بي شک امنيت اجتماعي از نيازهاي اساسي جوامع بشري است . نظام جامعه بدان قوام يافته ، در سايۀ آن مصالح عمومي تأمين شده و تعالي و کمال انسان ها ميسر ميگردد. امنيت اجتماعي اساس توسعه و نويدبخش پويايي و تعامل بوده ، موجبات ثبات و پايداري ساختارهاي اجتماعي را فراهم ميآورد. اسلام ، مکتبي اجتماعي است ، بخش قابل توجهي از آموزه هاي آن با نگاه به قرار گرفتن فرد در اجتماع تشريع شده است . بهشت کامل انساني جايي است که انسان در آن از آرامش برخوردار باشد. اين نوشتار بر آن است با رويکردي توصيفي- تحليلي نقش «امنيت اجتماعي» را در منابع ديني و قانون اساسي به عنوان منشور ملي مورد بررسي قرار دهد.
واژگان کليدي: امنيت ، امنيت اجتماعي، اسلام ، جامعه اسلامي، قانون اساسي
مقدمه
مطالعه در تاريخ جوامع بشري از آغاز تا کنون حکايت از آن دارد که برخي از نيازهاي انسان عليرغم پيشرفتهايي که در سير تاريخي او صورت گرفته هنوز با او همراه بوده و نه تنها از اهميت آن کاسته نشده ، بلکه ابعاد جديدتري را به خود اختصاص داده که در گذشته مطرح نبوده است . يکي از اين نيازها، نياز به امنيت و آرامش است . اين نياز که در گذشته عامل مهمي در شکل گيري جوامع و گروههاي مختلف اجتماعي بوده ، امروزه نيز زمينه شکل گيري سازمانها و نهادهايي را در درون هر جامعه فراهم ساخته و توانسته است مانند گذشته به عنوان يکي از مهمترين و حياتيترين نياز بشر امروز مطرح گردد، تا جائيکه تحقق آن در هر جامعه اي نويد پويايي، رشد و توسعه براي آن جامعه بوده و ثبات و پايداري ساختارهاي اجتماعي را در آن جامعه موجب ميگردد. بدون شک زندگي آرام و ديدن روي آسايش ، وابسته به وجود امنيت در جامعه است و امنيت از نيازهاي اوليه زندگي انسان به شمار ميآيد. به دليل جايگاه رفيع و نقش مهم امنيت در زندگي انسان ، خداوند عالم يکي از نشانه هاي تمدن و رشد اجتماعي امم گذشته را وجود امنيت در زندگي آنها نام برده است که متأسفانه به دليل ناسپاسي از نعمتهاي الهي آن را از دست داده اند. در سوره نحل ، آيه ١١٧ميفرمايد: «وَضَرَبَ الّلهُ مََثلاًَ قرَْيۀً کَاَنتْ آِمَنۀً مُّطْمَِئنَّۀًَ يأِْتيهَا رِزُْقهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍَ فکَفَرَتِْ بأَْنعُمِ الّلهَِ فأَذَاَقهَا الّلهُِ لبَاسَ اْلجُوعِ وَاْلخَوْفِِ بمَا کَاُنواَْ يصَْنعُون َ؛ و خداوند شهري را مثال زده که در امن و امان بود و روزيش از هر سو مي رسيد پس ساکنانش نعمتهاي خدا را ناسپاسي کردند و خدا هم به سزاي آنچه مي دادند طعم گرسنگي و هراس را به مردم آن چشانيد.» اسلام براي امنيت ارزش خاصي قايل شده است و در قرآن کريم آن را از نعمتهاي بهشتي به حساب آورده و در آيات بيشمار، بر آن تأکيد کرده است . حتي مؤمن که ارزش آن از مسلم و مسلمان بيشتر است ، از ريشۀ «أمن » گرفته شده است . در اين پژوهش سعي بر آن است با استفاده از روش توصيفي- تحليلي تا نقش «امنيت اجتماعي» به عنوان مهم ترين رکن و منبع امنيت در نصوص اسلامي و قانون اساسي که به منزله منشور ملي و برگرفته از قوانين اسلام است مورد بحث و بررسي قرار گيرد.
2
مفهوم شناسي
1
امنيت
در «فرهنگ لغات » امنيت به معناي ايمن شدن ، در امان بودن و بدون بيم و هراس بودن آمده است ؛ به عنوان مثال در فرهنگ «معين » امنيت به معناي ايمن شدن ، در امان بودن و بي بيمي تعريف شده است . (فرهنگ معين ، ١٣٦٣: ٣٥٢) أمْن : ايمني، آرامش قلب ، خاطر جمع بودن .
(قرشي، ١٣٦١: ١٢٣) در تعريف «لغوي» امنيت عبارت است از: «محافظت در مقابل خطر، احساس ايمني و رهايي از ترديد است » (بوزان ،
١٣٧٨: ٥٢). در «اصطلاح » براي امنيت تعاريف متعددي بيان شده است از جمله : «امنيت ، اصطلاحي است مشعر بر فقدان تهديد برارزش هاي نادر.» (علي بابايي، ١٣٨٣: ٣١) و همچنين : « مفهوم امنيت ، مصونيت از تعرض و تصرف اجباري بدون رضايت است و در مورد افراد به معني آن است که مردم هراس و بيمي نسبت به حقوق و آزادي هاي مشروع نداشته و به هيچ وجه حقوق آنان به مخاطره نيفتد و هيچ عاملي حقوق مشروع آنان را تهديد ننمايد.»(عميد زنجاني، ١٣٦٨، ج ١: ٥٤٨) و نيز در تعريف ديگر چنين بيان شده است : «امنيت به لحاظ مفهومي، چهره اي متغير دارد. از همين رو، ارائه تعريفي کامل از امنيت ، مستلزم بررسي و تحقيق در خصوص مفاهيم کليدي چون قدرت ، تهديد و اتحادها است .» (ماندل ، ١٣٧٧: ٢٢) در مجموع مي توان مفهوم «امنيت » را به مصونيت از تعرض و تصرف اجباري بدون رضايت و در مورد افراد، به نبود هراس و بيم نسبت به حقوق و آزاديهاي مشروع و به مخاطره نيفتادن اين حقوق و آزاديها، و مصون بودن از
تهديد و خطر مرگ ، بيماري، فقر و حوادث غير مترقبه و درکل هر عاملي که آرامش انسان را از بين ببرد؛ تعريف نمود. ( ١٠٤- ١٠٢:
(Wyne Jones, 1999
2
امنيت اجتماعي
برخورداري از امنيت در زندگي اجتماعي، از آرمانهاي ديرين بشري است . درون مقوله امنيت بحثي قابل طرح است که به بعد داخلي امنيت برميگردد. يعني مسائلي که در حوزه هاي متفاوت سياسي، اقتصادي، فرهنگي، حقوقي و قضايي، افراد جامعه با آن مواجهه هستند.
آنها در چارچوب بحث «امنيت اجتماعي» قابل بررسي هستند. در دانشنامه سياسي در تعريف امنيت اجتماعي چنين آمده است : «حالت فراغت همگاني از تهديدي است که کردارِ غير قانونيِ دولت يا دستگاهي يا فردي يا گروهي در تمامي يا بخشي از جامعه پديد آورد. در نظام حقوقي جديد، فرض بر اين است که قانون با تعريف و حدگذاري آزاديها و حقوق فرد و کيفر دادن کساني که از آن حدود پا فراتر گذاشته اند، امنيت فردي و اجتماعي را پاسباني ميکند.» (آشوري، ١٣٨٥: ٣٩) امنيت فردي، آرامش و آسايشي است که فرد بدون در نظر گرفتن امکانات جامعه و دولت براي خود فراهم مي کند. اما امنيت اجتماعي به قلمروهايي از حفظ حريم فرد مربوط ميشود که به نحوي در ارتباط با ديگر افراد جامعه هستند و به نظام سياسي و دولت مربوط ميشود. اين قلمروها ميتوانند زبان ، نژاد، قوميت ، اعتبار، نقش اجتماعي، کار، درآمد، رفاه ، مشارکت سياسي، آزادي، اعتقاد و...باشند. امنيت اجتماعي به معني امنيت جان ، مال ، آبرو و موقعيت شخص از
3
جانب عوامل اجتماعي است . امنيت اجتماعي به دنبال ايجاد امنيت و آسايش زيست جمعي و مدني افراد از طريق قوانين و اقامه نظم و حکومت است .
ارزش امنيت از ديدگاه اسلام
امنيت يکي از موضوعهاي بسيار مهمي است که در قرآن و نصوص اسلامي به گستردگي به آن اشاره شده است . در متون اسلامي توجه به اين موضوع با عبارت و مشتقاتي از ثلاثي مجرد «أمن » صورت پذيرفته است . در روز سرنوشت وقتي انسان هاي صالح در جنت گام مينهند به آن ها نويد امنيت و سلامت داده ميشود و به آن ها گفته ميشود که به اين باغ ها با سلامت و امنيت وارد شويد. «أدخُلُوهَاِ بسَلَامٍ آِمِنين َ» (حجر.٤٦) امنيت ، بزرگترين پاداشي است که در تميز اهل حق از باطل ، به اهل حق اعطا مي شود: «َ فأيُّ الفَرِيقَينِ أحَقُِّ بالأمن ِ؛ کدام يک از دو دسته شايسته امنيت هستند؟» (انعام . ٨١) امانت که در اسلام تأکيد بر حراست از آن و منع اکيد از خيانت نسبت به آن شده «وَ
َتخُوُنوا أَمَاَناِتکُم ؛ تا به امانتهايتان خيانت نورزيد» (انفال .٢٧) «بدان جهت به اين نام ناميده شده که مايه آرامش خاطر و امنيت است و همين گوهر مقدس است که به امانت ، چه بشري و چه الهي، ارزش و قداست بخشيده است .» (عميد زنجاني، ١٣٦٧: ٣٦٣) در مجموع از ريشه يا کلمه «أمن » ٦٢ کلمه مشتق ، حدود ٨٧٩ بار در قرآن به کار رفته که از اين تعداد کاربرد ٣٥٨ مورد در آيات مکي و ٥٢١ مورد در آيات مدني اين واژه استفاده شده است . (روحاني، ١٣٦٦: ٣٧٣- ٣٧٢) «اسلام امنيت را يکي از اصول زندگي و حالتي اجتناب ناپذير در زندگي جمعي و عنصري ضروري در بهره وري از مزايا و مواهب حيات ، و نيز زمينه ساز تکامل و ارتقاء بشر تلقي کرده است ، و از آن به عنوان يکي از مقدس ترين آرمانهاي بشري و الهي ياد نموده است .» (عميد زنجاني، ٣٦٣). اصولاً اسلام هر نوع ايجاد وحشت و هراس را در دل انسانهايي که مرتکب خلافي نشده اند ظلم و تجاوزي بزرگ تلقي ميکند و آن را از جرايم ميشمارد (قمي، بي تا: ٤١) قرآن تأمين امنيت را از اهداف جهاد شمرده است : «وََقاِتلُوهُمْ حَتَّي لاََ تکُونَِ فْتَنۀٌ وََيکُونَ الدِّينُِ لّلهَِ فإِنِ انَتهَواَْ فلاَ عُدْوَانَِ إلاَّ عَلَي الظَّاِلمِين َ؛ و با کافران جهاد کنيد تا فتنه وَ فساد برطرف شود و همه را آئين دين خدا باشد و اگر از فتنه و جنگ دست کشيدند ستم جز بر ستمکاران روا نيست .» (بقره .
(193
نخستين مباحث فلسفي و سياسي در عرصه امنيت را ميتوان در مباحث فلاسفه يونان باستان همچون افلاطون و ارسطو جستجو کرد ( خوش فر، ١٣٨١: ٢٥٤) قرآن کريم مقدس ترين مکان را که کعبه است به صفت امن توصيف مي کند: «وَِإذْ جَعَلَْنا اْلبَيْتَ مََثاَبۀًِّ للنَّاسِ وَأَمْناً؛ آنگاه که کعبه را وسيله بهروه وري و کسب ثواب و جايگاه امن قرار داديم .» (بقره .١٢٥) و نيز در تأکيد اين موضوع در جاي ديگر مي فرمايد: «أَوََلمُْ نمَکِّنَّ لهُمْ حَرَمًا آِمًنا؛ آيا ما حرم را جايگاه امن قرار نداديم ؟.» (قصص .٥٧) در اسلام همان گونه که برخي اماکن ، اماکن امن به حساب آمده است ، برخي از ماه ها و زمان ها نيز زمان هاي امن به حساب آمده است . ماه هاي چهارگانه حرام (رجب ، ذيقعده ، ذيحجه و محرم ) که اسلام بر حرمت آن تأکيد جدي دارد نشانۀ اهمّيت امنيت در نگاه اسلام است . در قرآن کريم در سورة توبه آيه ٣٦ چنين آمده است : «ِإنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ الّلهِ اْثَنا عَشَرَ شَهْرًاِ في کَِتابِ الّلهَِ يوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَات وَالأَرْضَِ مْنهَا أَرَْبعَۀٌ حُرُمٌ ذَِلکَ الدِّينُ اْلقَيِّم ُ...؛ تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب الهي، از آن روز که آسمانها و زمين را آفريده ، دوازده ماه است ؛ چهار ماه از آن ، ماه حرام است ؛ (و جنگ در آن ممنوع مي باشد) اين ، آيين ثابت و پابرجاي (الهي) است » و نيز در سورة مائده آيه ٢ چنين آمده است : «َيا أَُّيهَا اَّلذِينَ آمَُنواْ لاَُ تحِلُّواْ شَعَآِئرَ
4
الّلهِ وَلاَ الشَّهْرَ اْلحَرَامَ وَلاَ اْلهَدْيَ وَلاَ اْلقَلآِئدَ وَلا آمِّينَ اْلبَيْتَ اْلحَرَامََ يبَْتغُونََ فضْلاً مِّن رَِّّبِهمْ وَرِضْوَاًنا...؛ اي کساني که ايمان آورده ايد، حرمت شعاير خدا، و ماه حرام ، و قرباني بي نشان و قربانيهاي گردن بند دار، و راهيان بيت الحرام را که فضل و خشنودي پروردگار خود را مي طلبند، نگه داري.» به دليل اهميت فراواني که امنيت در زندگي و تکمال بشر دارد در آيات متعدد قرآن به آن اشاره شده است . (ميرزماني،
١٣٨٢: ٢٠٢) از جمله سوره مبارکه تين آيات ١-٣ که مي فرمايد: »وَالتِّينِ وَالزَّيُْتون ِ، وَطُورِ سِيِنين َ، وَهَذَا اْلبَلَدِ اْلأَِمين ِ: قسم به تين و زيتون و قسم به طور سينا و قسم به اين شهر اَمن و امان ». سوره عنکبوت آيه ٦٧ ميفرمايد: «أَوََلمَْ يرَوْا أََّنا جَعَلَْنا حَرَمًا آِمًنا وَُ يَتخَطَّفُ النَّاسُِ منْ حَوِْلِهمْ أََفِباْلبَاطِلُِ يؤِْمُنونَ وَِ بِنعْمَۀِ اللَّهَِ يکْفُرُون َ: آيا کافران نديدند که آن شهر را حرم امن و امان قرار داديم در صورتي که از اطرافشان مردم ضعيف را به قتل و غارت ميربايند آيا باز به باطل ميگروند و به نعمت حق کافر ميشوند.» سوره قصص آيه ٥٧ مي فرمايد: «وََقاُلواِ إن َّنتَِّبعِ اْلهُدَي مَعَکَُ نَتخَطَّفِْ منْ أَرْضَِنا أَوََلمُْ نمَکِّنَّ لهُمْ حَرَمًا آِمًناُ يجْبَيِ إَليْهَِ ثمَرَاتُ کُلِّ شَيْءٍ رِزًْقاِ منَّ لدَُّنا وََلکِنَّ أَکَْثرَهُمَْ لاَ يعْلَمُون َ: و برخي گفتند: اگر ما با تو اسلام را که طريق هدايت است پيروي کنيم ما را از سرزمين خود به زودي برانند آيا ما حرم مکه را برايشان محلّ آسايش و ايمني قرار نداديم تا به اين مکان انواع نعمت و ثمرات که ما روزيشان کرديم از هر طرف بياورند؟ ليکن حقيقت اين است که اکثر مردم نادانند.» سوره ابراهيم آيه ٣٧ مي فرمايد: »رََّّبَناِ إِّني أَسْکَنتُِ من ذُرَِّّيِتيِ بوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندََ بيِْتکَ اْلمُحَرَّمِ رََّبَناِ لُيقِيمُواْ الصَّلاَةَ
َفاجْعَلْ أَْفِئدَةً مِّنَ النَّاسَِ تهْوِيِ إَليِْهمْ وَارْزُْقهُم مِّنَ الثَّمَرَاتَِ لعَلَّهُمَْ يشْکُرُون َ: پروردگارا من برخي از فرزندانم را در درهّ اي بيکشت ، نزد خانۀ محترم تو، سکونت دادم ، پروردگارا تا نماز را به پا دارند پس دلهاي برخي از مردم را به سوي آنان گرايش ده و آنان را از محصولات روزي ده ، باشد که سپاسگزاري کنند».
الف - آيات قرآن
از آن جا که قرآن کريم به عنوان قانون اساسي دين اسلام و نيز بهترين نسخه شفابخش آلام روحي و جسمي انسانها در برگيرنده تمامي نيازهاي دنيوي و اخروي، فردي و اجتماعي انسانها مي باشد، نسبت به مقوله «امنيت » عنايت خاصي داشته که به اختصار مواردي از آنها ذکر مي شود.
١. در قرآن شهري که از نعمت امنيت برخوردار باشد به عنوان سرزمين آرماني و مثالي معرفي شده است و بنا به آيۀ ١١٢ از سوره نحل : « وَضَرَبَ الّلهُ مََثلاًَ قرَْيۀً کَاَنتْ آِمَنۀً مُّطْمَِئنَّۀًَ يأِْتيهَا رِزُْقهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍَ فکَفَرَتِْ بأَْنعُمِ الّلهَِ فأَذَاَقهَا الّلهُِ لبَاسَ اْلجُوعِ وَاْلخَوْفِِ بمَا کَاُنواَْ يصَْنعُون َ؛ خداوند به عنوان الگو و نمونه قريه اي را مثل ميزند که امن آرام و مطمئن بوده و همواره روزي اش به طور وافر از هر مکاني فرا رسيده است .» خداوند در اين آيه از سويي اطمينان و امنيت جامع و توسعه و رزق فراوان و ارزان را از دستاوردهاي ايمان از مشخصات قريۀ امن به شمار مي آورد و از سوي ديگر گرسنگي و ناامني و خوف را نتيجه کفران و ناسپاسي نعمت محسوب ميکند. همچنين امنيت را ارمغاني الهي ميشمرد و آن به کساني که در اين حرم مقدس پروردگار وارد شوند، اعطا ميگردد. «ِ فيهِ آَياتٌَ بيِّـَناتٌ مَّقَامُِ إْبرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آِمًنا وَِلّلهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ اْلبَيْتِ مَنِ اسَْتطَاعَِ إَليْهِ سَِبيلاً وَمَن کَفَرََ فإِنَّ الله غَِنيٌّ عَنِ اْلعَاَلمِين َ؛ در آن خانه آيات (ربوبّيت ) هويداست ، مقام ابراهيم خليل است ، و هر که در آن جا داخل شود ايمن باشد. و مردم را حج و زيارت آن خانه به امر خدا واجب است بر هر
5
